تحقیق درباره سبك هاي شهرسازي در ايران

سبك رازي (قرن چهارم تا قرن هفتم ه.ق )

سبك رازي با توجه به تغيير شرايط اجتماعي در قرن چهارم وقرن پنجم و ششم قابل بررسي است. قرن چهارم با اوج دگرگونيها وتجديد حيات علمي و ادبي در ايران مقارن بود و آزاديهاي متعدد در زمينه هايي چون دين و انديشه و رجوع به مفهوم برادري و برابري سازمان فضايي-كالبدي شار اين دوران را نيز تحت تاثير قرار داد. در اين دوران شهرهاي بزرگي چون سيراف، ري، اصفهان، نيشابور، طوس، جرجان و شيراز (فناگرد خسرو) نام خود را در تاريخ ثبت كردند.

دو نكته قابل توجه شكوفايي انجمنهاي صنفي و خودنمايي مدرسه، به عنوان يكي از عناصر پايه اي شار، متاثر از توجه به آزادانديشي و اموزش، مي باشد. كالبد شهر كماكان بر ميدان مياني پي افكنده شد كه در اطراف آن ديوانها، بازارها و جامع قرار داشتند. اما در قرون پنجم و ششم، تجديد حيات علمي و ادبي با به قدرت رسيدن تركان سلجوقي در ماوراالنهر و خراسان افول پيدا كردند.

در اين دوران، آزاديهاي اجتماعي از ميان رفت و شريعت اسلامي به مقياسي وسيع، با اوضاع و احوال جديد سياسي وفق داده شد. دولت مالكيت آب و زمين را به دست گرفت و نظام اقطاع و تيولداري زمان ساسانيان به روي كار آمد. دولت در هر جا حاضر بود و امنيت لازم براي توليد و مبادله فراهم شد، در نتيجه شهر نشيني و شهرسازي رشد نمود و شار بزرگ و گسترده، و دولت سلجوقي و سپس دولت خوارزمشاهي، متولد شد.

شار دولتهاي سلجوقي و خوارزمشاهي، بر مبناي سازمان اجتماعي- عقيدتي حاكم بنيان نهاده شد و محلات در ستيز با يكديگر، مانند دروان ساساني رشد مي يافت البته مبناي اين ستيز تفاوتهاي ديني، مذهبي قومي و نژادي بود. سازمان فضايي شهر در اين دوره عبارت بود از ميدان اصلي و بزرگ(اعلب درميانه شهر) كه در پيرامون آن كاخها، ديوانها، جامع و گاه بيمارستان قرار داشت.

دهانه اصلي بازار به اين ميدان باز مي شد و شاخه هاي خود را در شهر مي گستراند و در اصراف آن محلات شكل گرفتند. مدارس و مساجد در مسير معابر و گذرهاي اصلي واقع شدند، هر محله براي خود مسجد، مدرسه، حمام، بازارچه، گورستان و امثال آن داشت و كل مجموعه شهري درون باروزهاي مستحكم واقع مي شد.

سبك آذري (قرن هفتم تا قرن يازدهم هـ.ق.

مفولان بنيانهاي سازمان شهري كشور را از هم گسستند و شهرگرايي را نزديك به يك قرن بي معنا ساختند. كلبه شهرهاي بزرگ همچون مرو، بخارا، سمرقند، نيشابور، ري و امثال آنها ويران شد و به علت ارتباط زياد شهر و روستا، با تخريب و سقوط شهر، روستاهاي تابعه نيز از ميان رفت و بدين ترتيب دفتر حدود چهارصد ساله نهضت علمي، ادبي، هنري بسته شد.

اولين حركت براي ساماندهي دولت در زمان هولاكوخان و توسط خواجه نصير الدين طوسي انجام گرفت و مراغه به پايتختي انتخاب شد. دومين حركت نيز توسط رشدي الدين فضل الله و در زمان غازان خان صورت گرفت. فقدان شبكه شهري، يكي از مهمترين حصيصه هاي شهرسازي ايران در عهد مغول بود. نبود دولت و ناامنيهاي موجود باعث مي شد هركجا كه خان مغول سكني ميگزيد مردم همه به آن شهر روي آورند. به همين دليل در سبك آذري، تكم شهريهايي چون تبريز رشد كرند. شهر شام غازاني ربع رشيدي وسلطانيه از جمله شهرهاي جديدي بودند كه در عهد مغول ساخته شدند. ربع رشيدي و سلطانيه از جمله شهرهاي جديدي بودند كه در عهد مغول ساخته شدند. ربع رشيدي شهريي بود كه در كنار شرقي تبريز احداث شد و هزار خانه در آن جاي گرفت. اين شهر داراي محلات متفاوت، عمارات و كتابخانه اي بزرگ و طرحي شطرنجي بود. علاوه بر ربع رشيدي دو شهر ديگر يعني شنب غازان و سلطانيه نيز داراي طرح شطرنجي بودند. در خصوص كالبد شهري در اين دوران منابع اندكي در دست است.

اما به طور كلي مي توان گفت كه رشد تك شهرها، طرح شطرنجي و جدا بودن محلات از يكديگر از ويژگيهاي سبك آذري مي باشند.

مكتب اصفهان (قرن يازدهم تا شروع قرن سيزدهم هـ.ق)

با انقراض حكومت مغولان رشد مذهب شيعه نخست با نهضت سربداران شروع شد و سپس با استقرار دولت صفوي با بار نشست. حكومت صوفي با تكيه بر مفاهيم عرفاني از سويي، و تكيه بر تعابير و تفاسير شريعت از نقطه نظر مذهب شيعه از سويي ديگر، موافق شد تا پايگاه اجتماعي بسيار گسترده اي را در پهنه اي وسيع به دست آورد و بدين سان متمركز ترين دولت ايراني دروه اسلامي را بعد از دولت قاهر ساساني شكل دهد. دولت صفوي بنا به سنتهاي كهن، سازماندهي، راه اندازي و ايجاد تأسيسات و تجهيزات زير ساختي را بر عهده گرفت و رشد اين تأسيسات رونق شهر گرايي و شهر نشيني را نيز به دنبال داشت. در اين دوره مفهوم شهر مجددا ابداع شد و شهر تركيبي بود از فعاليتهاي كشاورزي، صنعتي و بازرگاني و در عين حال مقر ديواني و حضور دولت نيز به شما مي آمد.

در اين دوره، جمع بندي ماهرانه از هنر، معماري و شهرسازي روزگاران كهن به گونه اي بود كه خود سبك جديدي را در اين عرصه ها سبب گرديد(حبيبي، 1374) سبك اصفهان، تحقق آرمانشهر دولت صفوي، شهر-قدرت، شهر-نمايش، شهر-بازار، شهر-سرمايه  و شهر-ايوان بود. علاوه بر اينها، شهر در مكتب اصفهان با منطقه تحت نفوذ ارتباط مستقيم و دو سويه داشت، لذا شهر- منطقه نيز بود.

ويژگيهاي كالبدي شهرهاي مكتب اصفهان را مي توان به اختصار به صورت زير بيان كرد:

        ·يك محور جديد و وسيع شهري(چهارباغ) كه تا اين زمان در شهرسازي و شهر ايراني سابقه نداشت طراحي شد.

   ·ميداني وسيع و گسترده با تعريفي روشن و صريح در شهرها ايجاد شد كه در اطراف گرمابه، مسجد و مدرسه، خانقال و مسجد، آب انبار و بازارچه و امثال آن، وجود داشت.

        ·براي اولين بار منطقه بندي شهري معنا پيدا كرد.

   ·مجموعه هاي شهري جديد در كنار شهرهاي كهن به عنوان يك دستور العمل در همه جا به كار گرفته شد و بدين طريق مهر و نشان مكتب اصفهان را بر شهرهاي موجود وارد كرد.

   ·هر مجموعه زيستي (شهر و يا روستا) از اين پس داراي يك ميدان و يا مركز ثقل شد و عناصر اصلي حكومتي و ديواني. ديني و اقتصادي در كنار آن قرار گرفتند.

        ·طراحي مجموعه شهري و نه بناي منفرد معماري بنيان نهاده شد.

شهرسازي مكتب اصفهان ويژگيهاي ديگري را نيز همچون سلسله مراتب فضايي، تعادل و توازن، فضاي انساني و مردم وار، فقدان نقطه گريز، وحدت و در عين كثرت و كثرت در عين وحدت و ويژگيهايي از اين قبيل را دارا بود.(حبيبي 1374)

سبك تهران (اوايل قرن سيزدهم تا سال 1299 هـ.ش)

دو دسته از عوامل دروني و بروني موجب ظهور سبك و يا نهضت بازگشت در دوران قاجار شد. مهمترين عامل دروني، تمايل دولت قاجار براي منسوب كردن خد به حكومت مقتدر صفوي و حكومتهاي پيش از آن بود. عامل بيروني نيز مواردي، چون تمايل دولت قاجار براي تعريف هويتي تازه از ايران در رابطه با جهان جديد، تلاش افرادي همچون قائم مقام فراهاني و ميرزا تقي خان امير كبير براي ايجاد سازمان ديواني جديد و آموزش افراد دگرانديش را شامل مي شد.

سبك هاي شهرسازي در ايران

اين گونه تعريف هويت سبب گرديد كه تحولي كلي و شايد محتوايي از نيمه هاي قرن سيزدهم ه.ق آغاز شود .

نهضت بازگشت جاي خود را آرام آرام به ساده گويي و بي پيرايه نوشتن داد واين تحول به ساير عرصه ها نيز سرايت كرد . دولت قاحار بر آن بود كه آرمانشهر خود را طوري بر پا دارد كه به دو دسته عوامل دروني وبيروني مؤثر در نهضت بازگشت پاسخ مناسب دهد.شهر جديد تاويلي با مفاهيم زماني ومكاني جديد در مكتب اصفهان بود . (حبيبي ، 1378)

نطفه سبك تهران در زمان تشكيل دولت قاجار بسته شد ولي براي دستيابي به مفهوم وافعي نيازمند دو واقعه مهم تاريخي بوووود ، يكي اقدامات اصلاح طلبانه ميرزاتقي خان امير كبير در زمينه ايجاد سازمان ديواني جديد ، وديگري حضور معلمين و مهندسين اروپايي در مدرسه دارالفنون به عنوان اولين مدرسه عالي .

سبك تهران ، همچون مكتب اصفهان ، از مداخلات سنگين دريافت كهن شهري خودداري مي ورزيد و  از طريق جابجايي شهر، جابجاييهاي اجتماعي را سبب شد . مركز شهر از سبزه ميدان و ميدان ارگ به مبدان توپخانه انتقال يافت .

محله در سبك تهران مانند مكتب اصفهان، محل تظاهرات قومي- قبيله اي نبود و از اين پس نماد تمايز اجتماعي (محله فرادسان و فرودستان) به شمار مي آمد.

ميدان نيز در مفهوم، ساخت، سازمان و عملكرد، به گونه اي ديگر سامان يافت. ميادين توپخانه، ارگ، بهارستان و امين السلطان، هر كدام تبلور كالبدي و نشانه اي از اين دگرگوني بودند. در اين ميادين، برخلاف ميادين سبك اصفهان ب،  به جاي مسجد و مدرسه، كاخ حكومتي و بازار، عناصري چون عمارات تلگرافي، پستخانه، بانك، عمارت بلديه و نظميه استقرار پيدا كرد.

بازار با يك رقيق جدي مواجه شد و عملكرد هاي جديدي چون تماشاخانه، سينما و هتل، چهره شهر را دگرگون كرد و مفهوم شهر اروپايي را به گونه اي صوري جايگزين آن نمود.

خيابان، نه مانند خيابان مكتب اصفهان، صرفا نقش تفرجگاهي، و نه مانند دوره هاي بعد از خود صرفا جنبه ترافيكي داشت، بلكه به عنوان فضاي شره زنده و پويا خود را يافت.

در اين سبك، تقابل دو مفهوم جديد و كهن، نو و سنتي، فرنگي و بومي، اولين تاثيرات فضايي-كالبدي خود را بروز داد و خيابانها و ميادين با عناصر جديد اطرافشان محل اقشار اجتماعي متجدد و به اصطلاح فرنگي مآب و بازار، بازارچه و مراكز محلات محل تردد اكثريت جامعه كه هنوز بر مبناي روابط كهن ريست و توليد، زندگي مي كردند، بود. سبك تهران بر خلاف مكتب اصفهان، بنا به دلايل متعدد نتوانست دامنه دگرگونيهاي خود را به همه شهرهاي ايران بگستراند. سبك تهران نه در انقطاع بلكه در تداوم مكتب اصفهان محسوب مي شد و سبكي بود كه جامعه كهن شهر را از نو آراست(حبيبي 1378)

الگوي تهران (1300 هـ.ش تا 1357 هـ.ش)

دولت پهلوي بر پايه يك سازمان متشكل ديوانسالار و نيروي نظامي مستقل از تقسيم بنديهاي اجتماعي – عشيره اي كهن تشكيل شد و استيلاي خود را بر هر سه جامعه پا به عرصه وجود گذاشت.

از نظر كالبدي. در آغاز اين دوره، مجموعه شهري تهران در داخل حصار ناصري قرار داشت. در پي گسترش شهر به خارج از اين حصار كه از سال 1309 شروع شده بود، در سال 1311 تخريب باروي شهر آغازگرديد و در سال 1316 بارو به طور كامل از ميان برداشته شد (شهرداري تهران 1376)

در اين دوره توسعه شهر عمدتا به سمت شمال و شمال غرب اتفاق اتفاد و در جهت جنوب به دلايلي چون چاله هاي كوره پز خانه ها، وجود اراضي كشاورزي، گورستان قديمي و ديوارهاي مخروبه ناصري توسعه به كندي صورت مي گرفت.

از مهمترين اقدامات اين دوره تعريض خيابانها و احداث اماكن دولتي بوده است. با پر كردن خندق در جهات چهارگانه، چهار خيابان عريض ( از شمال شاهرضا، از جنوب شوش، از غرب سي متري و از شرق شهباز) شكل گرفت و علاوه بر اينها خيابانهاي قديمي به بولوارهاي جديد و با اشكال هندسي و منظم تبديل شد و به تبغيت از الگوي شهرهاي غربي بسياري از خيابانها تعريض شد و خيابانها با الگوي شطرنجي شكل گرفت. ميدانها در مسير خيابانها تعريض شد و خيابانها با الگوي شطرنجي شكل گرفت. ميدانها در مسير خيابانها عمده شهر و يا در تقاطع آنها اخداث شد واطرفا آن قرينه سازي گرديد. تلاشهاي زيادي بع عمل آمد تا شهر از حالت تك مركزي (ميدان توپخانه) در ايد و هر يك از ميادين از اهميت خاص خود برخوردار شوند. مياديني چون حسن آباد، مخبرالدوله، اعدام، راه آهن و منطقه سر در باغ ملي، نمونه هاي قابل توجهي در اين دوره بودند. يكي از نكات قابل توجه در شهرسازي اين دوره، ايجاد «وحدت شكلي» در طراحي خيابانهايي چون اميريه و چراغ گاز بود(شهرداري تهران 1376)

به طور كلي، مي توان گفت شهر تهران در دوره پهلوي اول، تحت تاثير جريان بين المللي جنبش مدرنيس قرار گرفت. در واقع انتظام بخشي كالبد شهر به سبك «هوسمانظ شهردار پاريس در قرن نوزدهم، الهام بخش شهرهاي ايران شد.

الگوي تهران را در دوره پهلوي دوم در سه مقطع تاريخي مي توان بررسي كرد:

دوره اول: 1332-1320، دوره دوم: 1345-1332 و دروه سوم 1357-1345.

در دوره اول، توسعه مبتني بر رشد موزون مهاجرت روستايي بود كه به طور سنتي و تاريخي نيز وجود داشت.

توسعه شهر آرام آرام و با حضور مهندسي و معماران فارغ التحصيل از دانشكده هنرهاي زيبا و به شكل شطرنجي در خارج از بافت قديم اتفاق افتاد.

با توجه به شرايط سياسي زمان، دولت پهلوي در اين دوره تلاش مي كرد شهر را بر بناي چارچوبي مردم سالارانه شكل دهد. از آثار آن واگذاري اختياراتي به مردم براي اداره شهر بود.

اقداماتي توسط دانش آموختگان مدارس فني. كه از فرهنگ قدرتمند سبك بين الملل بهره جسته بودند، انجام شد كه به سرعت به عنوان الگوي نوين توسعه شهري بازتاب وسيعي يافت و الگوي تهران تعريفي جديد از شهر و گسترش آن را مطرح نمود.

در دوره دوم، سياست دروازه هاي باز (واردات كالاهاي صنعتي و كشاورزي) ضربه نهايي را برپيكر اقتصاي توليد نواخت و شهر را به پديده اي مصرفي تبديل كرد. در اين دوره، زمين شهري به عنوان كالايي سودآور جهت توسعه شهري را مشخص مي نمود. اگر در دولت پهلوي اول، شهرسيماي همگن (ولوغير بومي و بيگانه) از خيابانها و ميادين به دست مي دهد معماري شهري در اين مرحله بي معنا شدن خود را آغاز كرد. شهر گسترش شتابان را آغاز كرد و برنامه سوم، تهيه طرحهاي جامع شهري را در دستور كار خود قرار داد كه پاسخ به مسايلي بود كه در شهرها ايجاد شده بود.

دردوره سوم، با تشكيل وزارت آباداني و مسكن و در دستور كار قرار دادن طرحهاي جامع شهري، آرمانشهر دولت پهلوي نيز چهره مي نمود. طرحهاي جامع بدون توجه به مسايل اقتصادي و اجتماعي، الگوي خود را بر شهرها تحميل مي كرد. اگر طرحهاي شهري سال 1310، تفكر هوسمان گونه را مطرح كردند طرحهاي اين دوره، تفكرات شهرسازي «بولدوزر» را پي گرفتند. تخريب خيابانها-بازهم در بافت كهن- و ايجاد پديده «حاشيه نشيني» متاثر از طرحهاي جامع شهري صورت گرفت.

شهر با بحران مسكن مواجه شد و شهرك سازي، باب جديدي در شهرسازي باز كرد. تهران در اين دوره، بي محابا رشد نمود و مفاهيمي چون شهر سراب، شهر فريب  و شهر نيرنگ را با خود حمل كرد.