تحقیق و پروژه رایگان - 704

راهنمای سایت

سایت اقدام پژوهی -  گزارش تخصصی و فایل های مورد نیاز فرهنگیان

1 -با اطمینان خرید کنید ، پشتیبان سایت همیشه در خدمت شما می باشد .فایل ها بعد از خرید بصورت ورد و قابل ویرایش به دست شما خواهد رسید. پشتیبانی : بااسمس و واتساپ: 09159886819  -  صارمی

2- شما با هر کارت بانکی عضو شتاب (همه کارت های عضو شتاب ) و داشتن رمز دوم کارت خود و cvv2  و تاریخ انقاضاکارت ، می توانید بصورت آنلاین از سامانه پرداخت بانکی  (که کاملا مطمئن و محافظت شده می باشد ) خرید نمائید .

3 - درهنگام خرید اگر ایمیل ندارید ، در قسمت ایمیل ، ایمیل http://up.asemankafinet.ir/view/2488784/email.png  را بنویسید.

http://up.asemankafinet.ir/view/2518890/%D8%B1%D8%A7%D9%87%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C%20%D8%AE%D8%B1%DB%8C%D8%AF%20%D8%A2%D9%86%D9%84%D8%A7%DB%8C%D9%86.jpghttp://up.asemankafinet.ir/view/2518891/%D8%B1%D8%A7%D9%87%D9%86%D9%85%D8%A7%DB%8C%20%D8%AE%D8%B1%DB%8C%D8%AF%20%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8%AA%20%D8%A8%D9%87%20%DA%A9%D8%A7%D8%B1%D8%AA.jpg

لیست گزارش تخصصی   لیست اقدام پژوهی     لیست کلیه طرح درس ها

پشتیبانی سایت

در صورت هر گونه مشکل در دریافت فایل بعد از خرید به شماره 09159886819 در شاد ، تلگرام و یا نرم افزار ایتا  پیام بدهید
آیدی ما در نرم افزار شاد : @asemankafinet

آيينه و آفتاب

بازديد: 149
آيينه و آفتاب

حسن حكيم ‏باشى
خداى رحمان با آفرينش انسان، رداى خلافت خويش را بر قامت او پوشانيد و مظهر و مجلاى صفات جلال و جمال خويشش گردانيد تا با تقويمى احسن و تفضيلى بر ديگر آفريده‏ها و تكريمى شايسته بار امانتى را كه آسمان و زمين و كوه‏ها نتوانستند كشيد، در عين ظلومى و جهولى بر دوش كشد و حق عبادت و معرفت بر جاى نهد. پس بيان را تعليمش فرمود و پيام آورانى پى در پى فرستاد تا بر او بخوانند و بدو بياموزند. 
و چون نوبت به واپسين سفير آسمانى رسيد او را با كامل‏ترين دين و لبريزترين پيمانه و پسنديده‏ترين آيين همراه ساخت تا رهنمون همواره و هميشه انسانها باشد. در نخستين گام مأمورش فرمود كه: بخوان (اقرء) نيز معجزه همراه او را سخنى خواندنى (قرآن) نام نهاد كه كتاب نيز بود، اما نه از نوع نوشتار. بدين‏سان قدسى‏ترين و گرامى‏ترين منشور آسمانى به زبان عربى مبين نازل شد؛ و والاترين پيامبر از ميان قوم عرب برگزيده شد؛ چيزى كه دليل آن چندان روشن نيست و سخن در اين زمينه بسيار. آيا علّت را در ظرفيت نداشتن زبانهاى ديگر بايد جست، يا برترى جايگاه زبان عربى، يا آمادگى قوم عرب، يا پاك و پيراسته بودن ذهن و ضميرشان از هر آموزه و نگره بشرى، يا... 
امّا به هر روى از آن روز كه پرتو آفتاب قرآن بر سرزمين‏هاى غير عرب نشين تابيدن گرفت شور و شوق باز تاباندن آن در آيينه ديگر زبانها زنده شد و چه بسيار پويش‏ها، كنكاش‏ها و نگرش‏ها از يك سو و واكنش‏ها و كشمكش‏ها از ديگر سو كه رخ نمود. چندان كه از نخستين سال‏هاى به به صحنه آمدن فنّ ترجمه قرآن تا به امروز و اكنون، سير مدام اين پويش هرگز ايستايى نداشته و چنان مى‏نمايد كه نخواهد داشت. 
تلاش نافرجام انسان در برگردان شايسته و بايسته كلام حق كه منشور هدايت و اعجاز نيز بوده، در گذار زمان به رغم همه مشكلات و دشوارى‏ها توقف نيافته و هرگز و در هيچ زمانى حتّى اهل آن زمان را قانع نساخته است، چوناكه پسين‏ترينان از اين گروه نيز خود را در آغاز راه مى‏بينند.
اقدام بسيارى از كسانى كه به دليل نابسندگى ترجمه‏هاى موجود دست به كار ترجمه مى‏زنند يا داورى مترجمان صاحب نامى كه حتّى در سالهاى اخير ترجمه خود را از قرآن ارائه كردند شاهد صدق اين دعوى است. نيز ويرايش‏هاى جديدى كه از ترجمه‏هاى معتبر در پى بازنگرى‏ها و تلاش‏هاى تكميلى برخى از مترجمان ارائه مى‏شود شاهد ديگر اين مدّعا است. گاه ديده مى‏شود كه مترجمى هنوز دو سه سالى از انتشار ترجمه‏اش نگذشته، به چاپ دوم با اصلاحات دست مى‏يازد و از ترجمه چاپ نخست خود و اشتباهات و كاستى‏هاى موجود در آن تبرّى مى‏جويد.
در طول تاريخ پر افت و خيز ترجمه قرآن، پرسش‏ها و چالش‏هاى بنيادينى مطرح بوده كه موضوعات و سر فصل‏هاى فراوانى را پديد آورده از جمله: ماهيت ترجمه، روايى يا ناروايى ترجمه قرآن، ترجمه پذيرى و ترجمه ناپذيرى قرآن، جواز قراءت نماز با ترجمه قرآن، ضوابط و قواعد ترجمه، شرايط مترجم، تفاوت‏هاى ترجمه و تفسير، شيوه بايسته ترجمه، ترتّب احكام مربوط به قرآن بر ترجمه آن، علوم مورد نياز در ترجمه قرآن، تأثير تفسير و اختلافات تفسيرى در ترجمه، تفاوت ترجمه قرآن با ديگر متون، تعادل در كار ترجمه قرآن، ميزان وفادارى به متن، تفاوت‏هاى دستورى زبان عربى و فارسى، مهارتهاى علمى و عملى لازم براى مترجم، مشكلات خاص ترجمه قرآن، هنر؛ فن يا علم بودن ترجمه، نقش پيش‏دانسته‏ها و باورها در كار ترجمه، منابع معتبر در كار ترجمه، ميزان ضرورت ترجمه قرآن، چگونگى انتقال ابهامات موجود در متن به مترجم، ميزان دخالت دادن تفسير در ترجمه، ميزان تأثير ذوق ادبى و شاعرانه در كار ترجمه، ميزان پاى بندى به زبان تاريخى، ناهماهنگى‏هاى موجود ميان زبان مترجم و زبان متن تأثير تفاوت نگاه‏هاى متن محور، مخاطب محور و مؤلف محور در ترجمه، تأثير تطوّرات تاريخى در كار ترجمه، نقش زبان‏شناسى در كار ترجمه، تأثير آشنايى با فضاى اول در كار ترجمه، اولويت داشتن ترجمه يا تفسير، بسنده بودن ترجمه‏هاى موجود، امكان و عدم امكان ترجمه فردى موفق در قرآن، نقش جنسيّت در ترجمه قرآن و...


حساسيّت و اهميّت ترجمه در جهان امروز

اما اكنون كار ترجمه قرآن فراتر از تلاش علمى به عنوان رسالتى دينى و وظيفه‏اى قرآنى پيشاروى آشنايان با زبان وحى مطرح است. امروزه با نگاهى فراگير به جهان اسلام شاهد اين حقيقت غيرقابل انكار هستيم كه با وجود سيل اتهاماتى كه به سوى قرآن و اسلام روانه مى‏شود و با حجم انبوه تلاشها و تبليغ‏ها و تزويرهايى كه جهان و جهانيان در جهت مشوّه جلوه دادن چهره تابناك قرآن عظيم معمول مى‏دارند، گرايش انسان‏هاى حقيقت‏جو و پاك فطرت به اسلام و قرآن روزافزون است و در اين جهت هيچ آيينى را ياراى رقابت با اين آيين استوار نيست، گويى ورود فوج فوج مردمان كه در سوره نصر خوانده‏ايم در شأن امروز و اين عصر است؛ يا تحقق وعده الهى كه ظهور و چيرگى دين حق بر همه اديان ديگر نويد داده در اين زمان و اين برهه است. ديگر سخن از روايى و ناروايى ترجمه قرآن به زبان‏هاى بيگانه نيست، چه آنكه ترجمه دروازه ملت‏ها و امت‏هايى است كه رو به سوى اسلام و قرآن آورده‏اند، پس چه سان مى‏توان به بستن اين دروازه فتوى داد.
آرى اينك رسالت ارائه ترجمه بايسته و شايسته از قرآن بيش از گذشته و با حسّاسيّت هر چه تمام‏تر خودنمايى مى‏كند.

تلاش‏ها و بايسته‏ها

در عرصه ترجمه قرآن به فارسى تلاشهاى گوناگونى جامه عمل پوشيده و اقدامات چندى بايسته مى‏نمايد:

الف. مهم‏ترين تلاشهاى انجام يافته تاكنون از قرار زير است:

يك( ترجمه‏هاى صورت گرفته كه افزون بر آن كه نمونه‏اى از كار ترجمه پيشنهاد داده‏اند سير تكامل آن را گامى به پيش برده‏اند و نكته‏هاى قوّتى يا نقطه‏هاى عبرتى براى گام زنان بعدى ترسيم كرده‏اند. 
دو( پژوهه‏ها و نظريه‏پردازى‏ها و نقدها كه در قالب مقاله يا كتاب يا بخشى از يك كتاب به نگارش در آمده‏اند و گاه مجموعه آنها به گونه ويژه نامه‏هايى عرضه شده است، كه اين مجوعه را نيز در اين شمار مى‏توان جاى داد.
يادآور مى‏شود تنها در باب نقد ترجمه‏ها نزديك به 500 مقاله شناسايى و فهرست شده است.
سه( مركز ترجمه قرآن به زبانهاى خارجى از ساليانى پيش در قم بنياد گرفته و تلاشهايى در خور تقدير ارائه كرده و به گردآورى و نگهدارى صدها ترجمه قرآن به زبانهاى گوناگون جهان مى‏پردازد و همچنين در كنار فعاليت‏هاى ياد شده به انتشار مجله‏اى تخصصى با نام «ترجمان وحى» در اين راستا فعاليّت دارد.
چهار( فرهنگنامه قرآن كه به اهتمام بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس سامان يافته و معادل‏هاى فارسى هر واژه قرآن را با استفاده از 142 ترجمه خطى موجود در كتابخانه ارجمند آستان قدس رضوى‏عليه السلام گردآورى و تنظيم الفبايى كرده است و بدين‏سان امكان معادل گزينى در بهترين شكل با استفاده از ظرفيّت بالاى زبان فاخر فارسى را فراهم ساخته است.

ب. اقدامات بايسته

آنچه گذشت تلاشهاى صورت گرفته بود امّا به نظر مى‏رسد اقداماتى در اين زمينه بايسته است كه همچنان برجاى مانده كهب ه گونه شايسته انجام نپذيرفته از جمله: 
1) تأسيس كتابخانه تخصصى ترجمه قرآن كه افزون بر ترجمه‏ها، همه منابع علمى، ادبى و فرهنگ‏ها و مراجع مورد نياز مترجمان و ترجمه‏پژوهان و ناقدان را داشته باشد و به پيشرفته‏ترين ابزارها و دستگاه‏هاى اطلاع رسانى و نرم‏افزارى مجهز باشد.
2) تأسيس پژوهشكده ترجمه قرآن كه در آن به بررسى‏هاى نظرى فنّ ترجمه بر اساس آخرين دستاوردهاى دانش‏هاى مرتبط پرداخته شود و زمينه ساز تدوين نهايى‏ترين مبانى نظرى فنّ ترجمه قرآن باشد، و در اين جهت زيرساخت‏هاى معرفتى، كلامى، فقهى، ادبى و تفسيرى ترجمه را مورد كاوش قرار دهد و همچنين ترجمه‏هاى صورت گرفته را به دست نقد و بررسى بسپارد.
3) تدوين دائرة المعارف ترجمه كه به شيوه مرسوم دائرة المعارف‏ها اطلاعاتى جامعه و بايسته از دستاوردها و دانستنى‏هاى مورد نياز پژوهشگر ترجمه يا مترجم به دست داده آيينه تمام‏نماى تلاشهاى صورت گرفته و اطلاعات موردنياز باشد.
4) تعريف رشته علمى «ترجمه پژوهى» به مثابه دانشى بايسته وسودمند و داراى اهميّت در عرصه آموزش‏ها و گرايش‏هاى درسى مراكز عالى آموزش حوزوى و دانشگاهى. 
5) زمينه سازى و فراهم آوردن بستر لازم جهت توليد و عرضه «ترجمه گروهى قرآن كريم».
اين محور خود فصلى با اهميّت است كه با عنوانى جداگانه بدان مى‏پردازيم.
6) همگانى سازى آشنايى با زبان عربى و فرهنگ‏سازى و برنامه‏ريزى‏هاى لازم آموزش و پرورش و گارگاهى تا ترجمه‏هاى عرضه شده همانند تفاسير، براى مخاطبان تنها نقش توضيحى داشته باشند و معناى ظاهرى آيات بى‏نياز به مراجعه به ترجمه در دسترسِ همه مخاطبان باشد.

ترجمه گروهى

در طول سده‏هاى گذشته افراد بسيار و چه بسا بى شمارى به كار دشوار ترجمه قرآن دست يازيده‏اند. از مفسّران چيره دست و فقيهان و نامدار گرفته تا اديبان و شاعران و مؤلفان ديگر... ؛ با داشتن شايستگى‏هاى لازم يا بدون آن، از سر درد و دغدغه و احساس تعهّد يا از روى تفننّ و طبع آزمايى، سخت‏كوشانه و تلاش‏گرانه يا سست‏انگارانه و عافيت‏طلبانه. چنان كه بسيارى از اهل نظر كه در كار ترجمه متون عربى دستى چيره دارند از دست يازيدن به ترجمه قرآن تن زده‏اند و از دشوارى و دست اندازى آن پروا كرده‏اند.
در چند دهه اخير به بركت شكل‏گيرى نظام اسلامى د رمهد زبان فارسى يعنى كشور ايران و حيات مجدّد ارزش‏هاى قرآنى در جامعه و رويكرد عمومى بدان، عرضه و تقاضاى ترجمه‏هاى جديد رو به فزونى نهاده و هر از چندى ترجمه‏اى تازه خودنمايى مى‏كند، چندان كه گزينش بهترين را در ميان آنچه ارائه شده نيز دشوار مى‏سازد.
به راستى پاسخ اين پرسش كه ميان ترجمه‏هاى موجود، بهترين كدام است، ناممكن يا بس دشوار است؛ زيرا هيچ يك از ترجمه‏هاى موجود، واجد تمامى امتيازات و نقاط قوت نيست. زيبايى، روانى، دقت و وفادارى، سادگى و خوشخوانى، بلاغت و اديبانگى و... امتيازاتى هستند كه در يك ترجمه كنار هم نمى‏آيند.
از سوى ديگر چه بسا كار يك مترجم از نگاه خود او بهترين و دقيق‏ترين باشد و كاستى‏ها و اشتباهات ترجمه‏هاى قبلى را نداشته باشد، امّا پس از انتشار و رويارويى با نگاه‏هاى نقادانه و ريزنگرى‏هاى عالمانه اهل فن با انبوه نقدها و اشكالات روبرو گردد.
از جهت سوّم نيز اهل فنّ در مبانى و اصول ترجمه در بسيارى از موارد همراه و هم عقيده نيستند و در شيوه‏ها و قالب‏ها نيز اختلاف سليقه بسيارى وجود دارد.
اين همه بر اين تأكيد دارد كه ترجمه فردى هرگز و هيچ‏گاه بى‏ايراد و كامل و نهايى حتى به گونه نسبى نخواهد بود. در اين ميان تلاش جمعى و ترجمه گروهى بايسته مى‏نمايد.
پيشنهاد ترجمه جمعى از گذشته‏اى نه چندان دور در ذهن برخى از اصحاب نظر مطرح بوده و بر لزوم آن تأكيد شده و در نخستين شماره نشريه «ترجمان وحى»، اقتراحى با حضور جمعى از صاحب‏نظران قرآنى برگزار گرديد. همچنين اخيراً نمونه‏اى با عنوان نخستين ترجمه گروهى ارائه شده اما چندان توفيق نيافت، به گونه‏اى كه از بسيارى از ترجمه‏هاى فردى نيز ضعيف‏تر و كم ارزش‏تر مى‏نمايد. بارى آنچه در اين عرصه به كار مى‏آيد و بايسته مى‏نمايد ترجمه‏اى است كه جمعى از برترين صاحب‏نظران و متخصّصان در زمينه‏هاى گوناگون مرتبط با موضوع، همانند تفسير، ادبيات فارسى و عربى، فقه، كلام، تاريخ، حديث، لغت، زبان‏شناسى، علوم طبيعى و... كه چه بسا به ده‏ها تن مى‏رسند در آن حضور داشته باشند وبا دقيق‏ترين بررسى‏هاى اوليه در كار گروه‏هاى ويژه و مباحثات و كنكاش‏هاى علمى و با تقسيم وظايف و بر اساس نظرپردازى جمعى ترجمه نهايى را ارائه نمايند. نيز گروه ياد شده خود به تدوين و تنظيم شيوه نامه و آيين نامه مربوطه خواهند پرداخت. بر اساس شيوه نامه ياد شده در موارد اختلاف نظر و ديدگاه‏ها يكى از دو روش زير در پيش گرفته خواهد شد:
1 - رأى‏گيرى و مبنا قرار دادن رأى اكثريّت.
2 - فصل الخطاب قرار دادن رأى بالاترين و جامع‏ترين مقام علمى كه برگزيده از ميان جمع و سر ويراستار علمى خواهد بود. اين بنده سخت بر اين باور است كه عرضه كردن ترجمه فردى از اين پس هرگز وظيفه و رسالتى بايسته و پسنديده نيست و سودى نخواهد بخشيد. نيز بى‏صبرانه در آرزوى شكل‏گيرى و تحقق پذيرى آن پديده علمى درخشان است. تا دستاورد آن، مورد اتفاق و تأييد همه افراد ومراكز علمى معتبر قرار گيرد و به عنوان ترجمه معتبر و معيار قرآن به زبان فارسى مرجع و مبنا و منشور رسمى جمهورى اسلامى براى همه فارسى زبانان معرفى گردد.
آنچه در اين مجموعه گرد آمده تلاشى است ناچيز و در حدّ توان كه در سه شماره عرضه مى‏شود و بخشى از آنچه را در اين باب بايد گفت مطرح مى‏سازد باشد تا سهمى هر چند اندك در مسير پرمخاطره بالندگى و پيشرفت ترجمه قرآن ايفا كرده باشد و گامى به پيش برده باشد. مقالاتى كه در اين مجلّد و در شماره بعدى (44) خواهد آمد گاه به ترجمه قرآن به طور كلى و بيشتر به مسائل مرتبط با ترجمه قرآن به زبان فارسى ارتباط مى‏يابد.

ياد يك خاطره

در پايان اين نوشتار خاطره‏اى از يكى از عالمان بزرگان معاصر، علامه ذى‏فنون، فقيه وارسته و حكيم متأله، مرحوم آية اللَّه حاج آقا رحيم ارباب‏رحمه الله به نقل از يكى از استادان ادب فارسى آورده مى‏شود كه افزون بر ارائه ديدگاهى و تعليم نكاتى در باب ترجمه، داراى فوائد معرفتى و تربيتى نيز هست؛ باشد كه خوانندگان گرامى را سودمند افتد:
«سال يكهزار و سيصد و سى و دو شمسى بود، من و عده‏اى از جوانان پر شور آن روزگار پس از تبادل نظر و بحث و مشاجره به اين نتيجه رسيده بوديم كه چه دليلى دارد كه ما نماز را به عربى بخوانيم؟ چرا نماز را به زبان فارسى نخوانيم؟ و عاقبت تصميم گرفتيم كه نماز را به فارسى بخوانيم و همين كار را هم كرديم. والدين، كم كم از اين موضوع آگاهى يافتند و به فكر چاره افتادند. آنها هم پس از تبادل نظر با يكديگر تصميم گرفتند كه اول خودشان با نصيحت كردن، ما را از اين كار بازدارند و اگر مؤثر نبود راه ديگرى برگزينند و چون پند دادن آنها مؤثر نيفتاد؛ روزى ما را به نزد يكى از روحانيون آن زمان بردند و آن فرد روحانى وقتى فهميد ما به زبان فارسى نماز مى‏خوانيم به طرز اهانت‏آميزى ما را كافر و نجس خواند. و اين عمل او ما را در كارمان راسخ‏تر و مصرتر ساخت. عاقبت يكى از پدران، آنها را يعنى والدين ديگر افراد را به اين فكر انداخت كه ما را به محضر حضرت آيت اللَّه حاج آقا رحيم ارباب ببرند و اين فكر مورد تأييد قرار گرفت و روزى آنها نزد حضرت ايشان مى‏روند و موضوع را با ايشان در ميان مى‏گذارند و ايشان دستور مى‏دهند كه در وقت معينى ما را به خدمت آقاى ارباب راهنمايى كنند.
در روز موعود ما را كه تقريباً پانزده نفر مى‏شديم به محضر مبارك ايشان بردند. در همان لحظه اول چهره نورانى و لبان خندان ايشان ما را مجذوب خود ساخت و آن بزرگمرد را غير از ديگران يافتيم و دانستيم كه اكنون با شخصيتى استثنايى مواجه هستيم. ايشان در آغاز دستور پذيرايى از همه ما را صادر فرمودند، سپس رو به والدين ما كردند و فرمودند شما كه نماز به فارسى نمى‏خوانيد فعلاً تشريف ببريد و ما را با فرزندانتان تنها بگذاريد. وقتى آنها رفتند حضرت آيت اللَّه ارباب رو به ما كردند و فرمودند بهتر است شما يكى يكى خودتان را به من معرفى كنيد و هر كدام بگوييد كه در چه سطح تحصيلى هستيد و در چه رشته‏اى درس مى‏خوانيد. پس از آن كه امر ايشان را اطاعت كرديم، به تناسب رشته و كلاس هر كدام از ما پرسشهاى علمى طرح كردند و از درسهايى از قبيل جبر و مثلثات و فيزيك و شيمى و علوم طبيعى مسائلى پرسيدند كه پاسخ اغلب آنها از عهده درسهاى نيم بندى كه ما خوانده بوديم خارج بود، اما هر يك از ما كه از عهده پاسخ پرسشهاى ايشان بر نمى‏آمد با اظهار لطف حضرت ارباب مواجه مى‏شد كه با لحن پدرانه‏اى پاسخ درست آن پرسشها را خودشان مى‏فرمودند. 
اكنون ما مى‏فهميم كه ايشان با طرح اين سئوالات قصد داشتند ما را خلع سلاح كنند و به ما بفهمانند كه آن دروس جديدى كه شما مى‏خوانيد من بهترش را مى‏دانم ولى به آنها مغرور نشده‏ام.
پس از اينكه همه ما را خلع سلاح كردند به موضوع اصلى پرداختند و فرمودند: والدين شما نگران شده‏اند كه شما نمازتان را به فارسى مى‏خوانيد، آنها نمى‏دانند كه من كسانى را مى‏شناسم كه، نعوذ باللَّه، اصلاً نماز نمى‏خوانند. شما جوانان پاك اعتقادى هستيد كه هم اهل دين هستيد و هم اهل همت. من در جوانى مى‏خواستم مثل شما نماز را به فارسى بخوانم اما مشكلاتى پيش آمد كه نتوانستم به اين خواسته جامه عمل بپوشم، اكنون شما به خواسته دوران جوانى من لباس عمل پوشانيده‏ايد، آفرين به همّت شما. امّا من در آن روزگار به اولين مشكلى كه برخوردم ترجمه صحيح سوره حمد بود كه لابدّ شما آن مشكل را حل كرده‏ايد. اكنون يك نفر از شما كه از ديگران بيشتر مسلط است به من جواب دهد كه بسم اللَّه الرحمن الرحيم را چگونه ترجمه كرده است. 
يكى از ما به عادت محصلين دستش را بالا گرفت و داوطلب پاسخ به حضرت آيت اللَّه ارباب شد. 
جناب ايشان با لبخند فرمودند كه خوب شد كه طرف مباحثه ما يك نفر است، زيرا من از عهده پانزده جوان نيرومند بر نمى‏آمدم. بعد رو به آن جوان كردند و فرمودند: خوب بفرماييد كه بسم اللَّه را چگونه ترجمه كرده‏ايد؟ آن جوان گفت بسم اللَّه الرحمن الرحيم را طبق عادت جارى ترجمه كرده‏ايم: به نام خداوند بخشنده مهربان. حضرت ارباب با لبخندى فرمودند: گمان نكنم ترجمه درست بسم اللَّه چنين باشد. در مورد «بسم» ترجمه «به نام» عيبى ندارد. اما «الله» قابل ترجمه نيست زيرا اسم علم (= خاص) است براى خدا، و اسم علم را نمى‏توان ترجمه كرد، مثلاً اگر اسم كسى «حسن» باشد نمى‏توان به او گفت «زيبا». درست است كه ترجمه «حسن» زيباست اما اگر به آقاى حسن بگوييم آقاى زيبا حتماً خوشش نمى‏آيد. كلمه اللَّه اسم خاص است كه مسلمانان بر ذات خداوند متعال اطلاق مى‏كنند، همان گونه كه يهود خداى متعال را «يهوه» و زردشتيان «اهورامزدا» مى‏گويند. بنابراين نمى‏توان «الله» را ترجمه كرد، بلكه بايد همان لفظ جلاله را به كار برد. 
خوب «رحمن» را چگونه ترجمه كرده‏ايد؟ رفيق ما پاسخ داد كه رحمن را بخشنده معنى كرده‏ايم. حضرت ارباب فرمودند كه اين ترجمه بد نيست؛ ولى كامل هم نيست زيرا رحمن يكى از صفات خداست كه شمول رحمت و بخشندگى او را مى‏رساند و اين شمول در كلمه بخشنده نيست، يعنى در حقيقت رحمن يعنى خدايى كه در اين دنيا هم بر مؤمن و هم بر كافر رحم مى‏كند و همه را در كنف لطف و بخشندگى خود قرار مى‏دهد؛ از جمله آن كه نعمت رزق و سلامت جسم و امثال آن عطا مى‏فرمايد. در هر حال ترجمه بخشنده براى رحمن در حد كمال ترجمه نيست. 
خوب، رحيم را چطور ترجمه كرده‏ايد؟ رفيق ما جواب داد كه رحيم را به «مهربان» ترجمه كرده‏ايم. حضرت آيت‏اللَّه ارباب فرمودند: اگر مقصودتان از رحيم من بودم (چون نام مبارك ايشان رحيم بود) بدم نمى‏آمد كه اسم مرا به «مهربان» بر گردانيد؛ اما چون رحيم كلمه‏اى قرآنى و نام پروردگار است بايد آن را غلط معنى نكنيم. باز هم اگر آن را به «بخشاينده» ترجمه كرده بوديد راهى به دهى مى‏برد، زيرا رحيم يعنى خدايى كه د رآن دنيا گناهان مؤمنان را عفو مى‏كند و صفت «بخشايندگى» تا حدودى اين معنى را مى‏رساند. بنابر آنچه گفته شد معلوم شد كه آنچه در ترجمه «بسم اللَّه» آورده‏ايد بد نيست ولى كامل نيست و از جهتى نيز در آن اشتباهاتى هست، و من هم در دوران جوانى كه چنين قصدى را داشتم به همين مشكلات برخورد كردم و از خواندن نماز به فارسى منصرف شدم، تازه اين فقط آيه اول سوره حمد بود اگر به بقيه آيات بپردازيم موضوع خيلى غامض‏تر از اين خواهد شد. اما من عقيده دارم شما اگر باز هم به اين امر اصرار داريد، دست از نماز خواندن به فارسى بر نداريد، زيرا خواندنش بهتر از نخواندن نماز به طور كلى است.
در اينجا، همگى شرمنده و منفعل و شكست خورده به حال عجز و التماس از حضرت ايشان عذرخواهى مى‏كرديم و قول مى‏داديم كه ديگر نمازمان را به فارسى نخوانيم و نمازهاى گذشته را نيز اعاده كنيم، اما ايشان مى‏فرمودند كه من نگفتم نماز به عربى بخوانيد، هر طور دلتان مى‏خواهد نماز بخوانيد، من فقط مشكلات اين كار را براى شما شرح دادم ولى ما همه عاجزانه از پيشگاه ايشان طلب بخشايش مى‏كرديم و از كار خود اظهار پيشمانى مى‏نموديم. حضرت آيت اللَّه ارباب با تعارف ميوه و شيرينى مجلسى را به پايان بردند و ما همگى دست مبارك ايشان را بوسيديم و در حالى كه ايشان تا دم در ما را بدرقه مى‏كردند از ايشان خداحافظى كرديم و در دل به عظمت شخصيت ايشان آفرين مى‏گفتيم و خوشحال بوديم كه افتخارى چنين نصيب ما شد كه با چنين شخصيتى ملاقات كنيم. نمازها را اعاده كرديم و دست از كار جاهلانه خود برداشتيم بنده از آن به بعد گاهگاهى به حضور آن جناب مى‏رسيدم و از خرمن علم و فضيلت ايشان خوشه‏ها بر مى‏چيدم.
وقتى در دوره دكترى زبان و ادبيات فارسى دانشگاه تهران به تحصيل مشغول بودم، گاهى حامل نامه‏ها و پيغام‏هاى استاد فقيد، مرحوم بديع الزمان فروزانفر براى ايشان مى‏شدم و پاسخ‏هاى كتبى و شفاهى حضرت آيت اللَّه را براى آن استاد فقيد مى‏بردم و اين خود افتخارى براى بنده بود. گاهى نيز ورقه‏هاى استفتائى كه به محضر آن حضرت رسيده بود روى هم انباشته مى‏شد و آن جناب دستور مى‏دادند كه آنها را بخوانم و پس از خواندن پاسخ اگر اشتباهى نداشت آن را مهر مى‏كردند.
خدايش بيامرزد و او را غريق درياى رحمت خويش كند. انه كريم رحيم.» (1)


پی نوشت‌ها:

1- به نقل از دكتر محمد جواد شريعت، مجموعه ارباب معرفت، ياد نامه حكيم متأله، فقيه بزرگوار ومعلّم اخلاق، حضرت آية اللَّه حاج آقا رحيم ارباب، به اهتمام و تدوين محمد حسين رياحى، روابط عمومى اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامى اصفهان، چاپ دوم، 1375.
مرحوم آيت اللَّه ارباب از سرآمدان عالمان معاصر در فلسفه و فقه و اصول و ادبيات و رياضيات و هيأت و نجوم و اخلاق و از شاگردان جهانگير خان قشقائى، آخوند كاشى و سيد محمد باقر درچه‏اى بود.
يكى از شاگردانش علامه جلال الدين همايى او را وارث علوم الاقدمين، سيد الفقهاء و الحكماءالعارفين مى‏نمايد. وى پس از يك قرن عمر با بركت در سال 1396 قمرى در اصفهان چشم از جهان فرو بست. و در مقبره تخت فولاد به خاك سپرده شد. 
منبع : سايت علمی و پژوهشي آسمان--صفحه اینستاگرام ما را دنبال کنید
اين مطلب در تاريخ: شنبه 09 خرداد 1394 ساعت: 17:17 منتشر شده است
برچسب ها : ,,,
نظرات(0)

تتمّه‏اى بر واژگان بيگانه در قرآن

بازديد: 101
تتمّه‏اى بر واژگان بيگانه در قرآن

مسعود ربيعي آستانه

چکیده: این نوشتار از واژگان بیگانه در قرآن بحث می کند. نویسنده با توجه به پژوهش های زبان شناختی و تاریخی واژه های زیر را بررسی می کند: اب، ابابیل، ابراهیم، ابریق، ابلیس، اجر، احبار، آدم، ادریس، ارائک، آزر، ارم، اساطیر.

كليد واژه‏ها: واژه شناسی قرآن، واژگان بیگانه، معنی شناسی واژگانی، ابلیس، اب، ابراهیم، ادریس، واژه شناسی تاریخی.

پيش‏تر از اين اندكى درباره چگونگى و چند و چون ورود واژگان بيگانه (غير عربى) در قرآن بنا به تناسب نوشتار بحث كرديم.1 حال با توجه به گستردگى دانش زبان‏شناسى (Lingvistics) در شاخه‏هايى چون (Etemology)، ريشه‏شناسى، علم اشتقاق يا صرف و شناسايى اقسام كلمه (Semantic)، معناشناسى يا وجوه معنايى كلمات، (Lexicography) لغت‏نويسى، فرهنگ‏نويسى، (meaning)، علم معنى و مقصود، و رديابى معنى‏دار بودن كلمات، به بررسى و شرح واژگانى كه دخيل بودن (يا غير عربى بودن) آنها ثابت شده است مى‏پردازيم و در اين قسمت به صورت الفبايى (AL Phabetical) واژگان دخيل قرآنى، فهرست خواهند شد، اگر چه به فهرست و شرح همه كلمات نينجامد، اما به اندازه توان سعى بر اين است كه كلمات وارده قرآنى توضيح داده شوند كه «ما لا يُدْرَكُ كلّه لا يُتْرَكُ كُلّه».
1 - أبّ: (abb) = (Plant): گياه، دستگاه، ماشين، كارخانه، سوره 80 (عَبَس) آيه 31
اين سوره هشتادمين سوره قرآن به ترتيب موجود2 و يكى از سوره‏هاى قديمى مكى است، و داراى 42 آيه، مى‏باشد.
تركيب آيه: «وفاكهةً وَاَبّاً»: «و انواع ميوه‏هاى خوش و علفها و مرتعها»
اين كلمه تنها يك بار در قرآن آمده است.
برخى ريشه واژه «أبّ» را آرامى مى‏دانند و زبان آرامى از انشعابات زبان‏هاى سامى شمال غربى است كه با زبان كنعانى نيز قرابت‏هايى دارد و «اب» به زبان اهل مغرب (زبان بربرى) به معنى گياه و علف است و در ترگوم‏ها (Targums) كه ترجمه‏هاى آرامى عهد عتيق را گويند، اين واژه «ابّ» معادل سبز بودن است. بنابراين آيه كريمه در وصف باغ‏ها و بوستان‏هاى بهشت است.
بعضى از دانشمندان نيز اين كلمه را از سريانى، كه از غنى‏ترين منابع زبانى واژگان قرضى قرآن است و به معناى آنچه كه زمين فرا مى‏آورد گرفته‏اند كه در صورت اخير به‏طور مستقيم از صورت ترگومى گرفته شده است.
بعضى ديگر مثل زيمّرن (Zimmern)، مؤلف كتاب (واژگان دخيل اكدّى)3 احتمال داده‏اند كه «ابّ» يك واژه قرضى قديمى از نواحى بين النهرين باشد.
منابعى كه از اين كلمه بحث كرده‏اند عبارتند از: 
- لسان العرب: جمال الدين ابن منظور، جلد 1، چاپ دوم، بيروت، دار احياء التراث العربى (1992 م) 
- النهاية: ابن اثير جلد اول صفحه 10
- تفسير روايى معالم التنزيل: تأليف ابومحمد حسين بن مسعود بن بغوى معروف به ابن فّرا و ملقب به محيى السنه و ركن الدين، جلد هفتم، صفحه 175
- الاتقان فى علوم القرآن، جلال الدين عبدالرحمن سيوطى، صفحه 318
- رساله المتوكلى: سيوطى، صفحه 65
و منابع عديده ديگر.
2 - أبابيل: (ababil) = هم‏ريشه با كلمه (small Pox) به معنى آبله 
سوره 105 (فيل) آيه 3 در ذكر احوال قلع و قمع كردن ياران ابرهه 
چهاردهمين سوره قرآن (جدول بلاشر)4. داراى 5 آيه، 96 حرف، 23 كلمه، محل نزول مكّه.
تركيب آيه: «وأرسل عليهم طيراً ابابيل»: «و بر سر آنان دسته دسته پرندگانى (ابابيل) فرستاد».
اين كلمه تنها يك‏بار در قرآن، آن هم به صورت جمع آمده است.
ابابيل را به معناى: «گروه - دسته و جماعت» گرفته‏اند كه اين معانى با تسامح به اين شكل ترجمه شده است.
زمخشرى مؤلف تفسير معروف «الكشّاف عن حقائق غوامض التنزيل فى تأويل وجوه الأقاويل» آن را به معنى حزائق و بَغَوى به جماعات معنى كرده‏اند و هر دو آن را جمع «اباله» دانسته‏اند. 
شهاب الدين خفّاجى (متوفى 1069 ه . ق) مؤلف كتاب «شفاء الغليل فى كلام العرب من الدخيل» سه تلفظ زير را براى ابابيل ثبت و ضبط كرده است. «أبالة - إبالة - إيبالة».
بورتن از سرگرد پرايس نقل مى‏كند كه اين واژه هيچ ربطى به پرندگان ندارد، بلكه نام بلايى است، و گذشته از آن، اين كلمه از ابيله به معناى «تاول» (Vesiche) گرفته شده است.
طبق حدس دانشمند اتريشى، آلويس اشپرنگر 5(Sprenger) بين اين واژه و آبله (Smallpox) رابطه‏اى است. او آن را مشتق از «اب» به معنى پدر و ابيل به معنى نوحه و ندبه مى‏پنداشت و مى‏گفت ايرانيان واژه ابيله را به معناى آبله بكار مى‏برند. وى اين كلمه را فارسى مى‏داند، اما بنا به اعتقاد آرتور جفرى اثبات اينكه كلمه فارسى است مشكل است و آبله فارسى خود از عربى دخيل است و بى‏ترديد از همين آيه گرفته شده است. برنارد بارون كارادوو مؤلف فرانسوى كتاب پنج جلدى «متفكران اسلام» مى‏گويد: «طيراً ابابيل» قراءت نادرستى از تيربابيل به معنى تيربابلى است. اين رأى و نظرگاه كارادوو از ديدگاه زبان‏شناسان متقاعد كننده نيست. اصل و ريشه اين واژه همچنان ناشناخته مانده است.6
آقاى دكتر محمد مقدم، استاد زبان‏شناسى و زبان‏هاى باستانى دانشگاه تهران در تكميل نظر آرتورجفرى درباره ابابيل چنين نوشته‏اند: 
«اكنون به نوشته دكتر جفرى دو يادداشت زير را مى‏توان افزود: 
(1) آبله واژه فارسى است و صورت پهلوى آن ابلك وابلق هنوز در فارسى زنده است، به معنى داراى پيس و لك و هر چيز دو رنگ و همچنين واژه ابلوك به معنى مردم دو رنگ و منافق، ابابيل جمع معرب آن است و شايد خود ابرهه صورت ديگرى از اين واژه باشد. 
(2) آبله بيمارى واگيردار معروف (انگليسى smallpox) و طيراً ابابيل نوعى مخصوص از اين بيمارى و ترجمه آبله مرغان فارسى است (انگليسى chickenpox(«.7
طبق نظر دكتر آذرتاش آذرنوش در كتاب پر ارج «راه‏هاى نفوذ فارسى در فرهنگ و زبان عرب جاهلى» كلماتى چون: ابريق، ابلق - (دو رنگ: سياه و سفيد) قابل قياس با كلمه فارسى ابلك - اُتْرُجّ از جمله كلماتى است كه از فارسى در شعر عرب جاهلى راه يافته است. براى نمونه بنگريد به شعر ذيل از اميّة ابن ابى الصّلت از شعراى حنيف قبل از اسلام كه بعدها ادعاى نبوت كرد:
حول شيطانهم ابابيل
ربّيّون شدّوا سنّورا مدسورا»8
3 - ابراهيم: (Ibrahim) = (Abraham): يعنى پدر عالى از آبرام (در عبرانى) اين واژه 69 بار در قرآن كريم به كار رفته از جمله در سوره 2 آيه 124، سوره 3 آيه 33، سوره 42 آيه 8 .13 مرتبه از 69 بار، كلمه ابراهيم با كلماتى چون حنيف و ملت همراه شده است.9
حتى سوره‏اى نيز در قرآن (سوره چهاردهم) به نام او نامگذارى شده است و در اين سوره به رغم انتظار تنها يكبار نام ابراهيم بصورت صريح آمده است (آيه 35) و در بقيه موارد اين سوره، نام او به شكل فاعل محذوف و در قالب كسى كه خواسته‏اى از خداوند دارد آمده است. مشهور است كه حضرت ابراهيم پس از عهدى كه با خداوند بست به ابراهام (يعنى پدر قبائل) ناميده شد.
به نظر مى‏آيد كه كلمه (Avram) نيز صورت ديگرى از تلفظ ابراهيم بوده باشد!
راغب اصفهانى مؤلف كتاب «المفردات فى غريب القرآن» اين كلمه (ابراهيم)، را تركيبى از: «برىٌ عن الأصنام وهام الى ربّه» مى‏داند.
نام موطن او را «اور» دانسته‏اند كه در لغت عبرانى به معنى شعله است و با «اوربالا» نبايد يكى پنداشته شود و مدفن او نيز شهر معروف «الخليل» در فلسطين اشغالى است. براى كلمه ابراهيم، ريشه‏هاى سريانى و آرامى قائلند، اما پاره‏اى از زبان‏شناسان به وجود چنين ريشه‏اى اعتقاد ندارند.
اما واژه ملّت كه در تركيب واژه ابراهيم آمده در متون كهن به معنى دين و آيين به كار مى‏رفته ولى امروزه به مردم يك كشور مى‏گويند كه معادل جمهور است.
منابع ضبط و تحقيق نام ابراهيم: 
- نووى در تهذيب صفحات 126-27
- سيوطى در المزهر، جلد اول صفحه 138
- جواليقى در المعرب
- يوزف هور و ويتس در تحقيقات قرآنى و ديگران.
4 - ابريق: (Ibriq) = در زبان انگليسى معادلهايى چون (dish): )بشقاب( (glass))ليوان( و (cup) )جام و فنجان( دارد.
مورد كاربرد اين كلمه، يك بار آن هم به صورت جمع مكسّر در سوره 56 (واقعه) آيه 18 در رديف ظروفى چون، كوب و كاس آمده است و به معنى آبريز و يا آب دستان، در وصف نعمتهاى بهشتى مى‏باشد.
تركيب آيه: «باكوابٍ و اباريق و كأسٍ من معينٍ»: «با جامها و آبريزها و پياله ]ها[يى از باده ناب روان». كلمه اكواب در كريمه 71 از سوره زخرف نيز آمده است وهمچنين كأس در آيه 45 سوره صافّات.
كأس و ابريق و اكواب تفاوتهايى با هم دارند كه ذيلاً اشاره خواهد شد:
«اكواب جمع كوب و به معنى كوزه و ظرفى است كه دسته و لوله ندارد و داراى دهنه گشاد و فراخ است كه از هر طرفِ آن مى‏توان محتواى‏اش را نوشيد.
اباريق: جمع ابريق است كه گويند معرب آبريز مى‏باشد و آن عبارت از ظرف و كوزه‏اى است كه دسته و لوله دارد و داراى درخشندگى و شفافيت است. برخى آن را با توجه به نكته اخير، مشتق از برق مى‏دانند. چنان كه ابوالفتوح رازى گويد: «اباريق جمع ابريق باشد و آن كوزه بود كه با جرّه باشد و وزن آن افعيل باشد من البرق».10
«كأس: و آن جامى است كه خمر و نوشابه از آن بنوشند. و به جام در صورتى كأس گويند كه در آن نوشابه‏اى باشد و در غير اين صورت يعنى به هنگامى كه خالى باشد، آن را كوب يا ابريق گويند. يعنى كوب و ابريق با صرف‏نظر از محتواى آن، مورد استعمال قرار مى‏گيرد.»11
ابريق گويا مخصوص ميخوارى بوده كه خيام، در آن رباعى معروف از اين واژه استفاده كرده است:
ابريق مى‏مرا شكستى ربى (الخ) 
ابريق از جمله واژگانى است كه در شعر جاهليت نيز راه يافته است و معناهايى چون: «تنگ - آفتابه و آبريز» داشته است. البته در فارسى جديد به معنى آبريز است كه در واقع همان تنگ لوله دار و ظرف آب مى‏باشد و طبق حدس ورنركاستل مركب از آب در پهلوى aB فارسى باستان aPi = اوستايى مى‏باشد. مؤلف «تاج العروس» نيز آن را مشتق از برق دانسته است. بى‏ترديد كلمه ابريق از جمله واژگان فارسى است كه در قرآن كريم راه يافته است و اين تنها واژه فارسى راه يافته به قرآن نيست، بلكه واژگان ديگرى نيز از فارسى به قاموس كلمات قرآنى راه يافته است كه پاره‏اى از آنها بقرار ذيل است، هر چند كه دانشمندان در مواردى، به فارسى بودن آنها اختلاف نظر دارند مانند: 
ابابيل: كه ذكرش رفت و كارادوو آن را فارسى دانسته است.
ابراهيم: به تحقيق بيشتر نيازمند است.
وزير: طبق نظر لاگارد12 واژه‏اى ايرانى است.
نسخه: بازلاگارد آن را واژه‏اى ايرانى مى‏داند.
مَلِك: منوط به تحقيق بيشتر است.
مقلاد: در فارسى بودن آن محل ترديد است.
مِسكْ = واژه به طور مستقيم از فارسى ميانه به پهلوى راه يافته است.
مرجان: به طور مستقيم از منابع ايرانى وارد و زبان عربى نشده است، اما فارسى بودن آن مسلم است. 
مدينه: فارسى نيست
مجوس: فارسى ميانه
لات: منوط به تحقيق بيشتر است، اين واژه را بيشتر هزوارش مى‏دانند و زوارشن (Zavareshn) يا هزوارش، هزار كلمه است كه در سرتاسر نوشته‏جات پهلوى اوستا (زند) و در نامه‏هاى پيش از اسلام و پس از آن، هزارها كلمه سامى از لهجه آرامى به كار رفته است، به اين گونه كلمات كه فقط در كتابت مى‏آمده و به زبان رانده نمى‏شد، هزوارش مى‏گفتند: مثال: گوشت به عربى مى‏شد لحم ولى در نگارش بُسرا مى‏نوشتند و گوشت مى‏خواندند از اين گونه كلمات هزار عدد موجود بوده كه به آنها هزوارش مى‏گفتند.
كنز: بى ترديد يك واژه ايرانى است و با گنج فارسى قرابت خاصّى دارد.
كافور: مأخوذ از يك واژه ايرانى است.
قفل: فارسى است.
فيل: اصل ايرانى دارد.
فردوس: اصل واژه صورتى ايرانى دارد. اين واژه از ديد ريشه‏شناسى از پيشوند پَرَ (Para) به معنى پيرامون و گرداگرد، و دَئز (daeza) به معنى انباشتن و روى هم چيدن و ديوار نهادن ساخته شده است. و پَرَدَئزَ(Paradaeza) به معناى: باغ و محوطه ديوار كشيده شده مى‏باشد. اين واژه نيز در گذر زمان با دگرگونى‏هايى روبرو شده است و به شكل‏هايى چون: پرديس، فرديس و سرانجام فردوس بكار رفته است. جديدترين شكل تلفظ اروپايى آن كلمه «پاريس» است كه زينت‏بخش پايتخت فرانسه مى‏باشد. بنابراين كلمه فردوس با «پارادائز» (Paradis)انگليسى و فرانسوى از يك ريشه است. البته گروهى نيز كلمه «پاريس» را متخذ از زبان لاتينى دانسته‏اند. 
عفريت: ديدگاه‏ها به فارسى بودن اين واژه متمايل است.
عبقرى: به نظر مى‏رسد كه واژه‏اى ايرانى باشد.
طين: يك هزوارش پهلوى است.
صُلْب: با ترديد واژه‏اى ايرانى است.
سِوار: از اصل فارسى است.
سَرْد: ايرانى است.
سربال (شلوار): واژه‏اى ايرانى است.
سرادق: (سراپرده) واژه‏اى ايرانى است.
سراج: فارسى است.
جهنّم: منوط به تحقيق بيشترى است.
جند: اصلى ايرانى دارد.
جُناح: اصلى فارسى دارد
استبرق: فارسى است
بنّاء: از آرامى بنارسى راه يافته است.
باب: فارسى است. 
5 - ابليس: (Iblis) در انگليسى معادل (Diabolos) و (satan) و در فرانسه (Diable)، درباره دو كلمه ابليس و شيطان در مقاله جداگانه‏اى توضيح داده شده است.13
6 - أجْر: (Ajr( sanction - punishment - reward
به معناى پاداش و مزد. در اغلب سوره‏ها اين كلمه آمده است. جمع آن «اجور» و صورت‏هاى فعلى آن مثل «أَجَرَ» و در سوره قصص در ماجراى كار كردن موسى نزد شعيب و از زبان دختر شعيب «صفوراء» كه بعدها به همسرى موسى آمد به صورت فعل امر «إستأجره» بكار رفته است. فعل أجَرَ (مزد پرداخت) ظاهراً از روى صورت اسمى آن ساخته شده است. بعضى از دانشمندان زبانشناسى از جمله زيمّرن آن را از ريشه اكدى و به معناى ياد شده گرفته است و همچنين در آن زبان به معنى مزدور نيز آمده است. از همين ريشه واژه آرامى و سريانى آن نيز به معنى مزدور به كار رفته است. محتمل است كه واژه از زبان آرامى وارد دستگاه زبانى عربى شده باشد.
لازم به توضيح است كه خط آرامى چه آرامى جديد و چه قديم. داراى نارسايى‏هاى معمول در خطهاى آسيايى است خطّ آرامى مركب از حروف بى صدا است كه تنها دو حرف مصوت اشباع شده در آن منظور است و به صدا در آوردن آن مشكلى اساسى است به ويژه در زبان‏هاى غير سامى. واژه «اجر» در زبان سريانى (زبان سوريه باستان و زبان متون مقدس وحيانى پيش از عبرى) بيش از آرامى يهودى متداول است.
7 - أحْبارْ (Rabbis)=(Ahbar)
سوره 5 (مائده) آيه 63-44/سوره 9 (توبه) آيات 34-31
جمع حِبرٌ يا حَبْر به معنى فقيه يهودى يا دانشمندان جهود
راغب اصفهانى در «المفردات» آن را از «حبر» به معناى اثر و نشان به جاى گذاشتن (مانند اثر زخم) گرفته و معتقد است دانشمندان يهود را به علت اثرى كه تعاليم ايشان به زندگى طالبان علم مى‏گذاشته است احبار مى‏ناميدند. (مفردات صفحه 104) اين واژه نخست به صورت مفرد وارد زبان عربى شده و سپس بصورت جمع كاربرد يافته است. واژه «أحبار» از اصطلاحات فنى براى مناصب فقهى يهودان مى‏باشد.
از معروف‏ترين يهودانى كه به مقام أحبارى رسيده بودند «كعب الأحبار» است كه در ميان مسلمانان به عنوان «جاعل الحديث» معروف است. او از دين يهود به اسلام گرويده بود.
8 - آدَم (Adam)
در سوره 2 (بقره) آيات: 31-34
در سوره 3 (آل عمران) آيات: 33-59
سوره 5 (مائده) آيه 27
سوره 7 (اعراف) آيات: 11-19-26-35-172
سوره 17 (اسراء) آيات: 61-70
سوره 18 (كهف) آيه 50
سوره 19 (مريم) آيه 58
سوره 20 (طه) آيات 115-120
سوره 36 (يس) آيه 60
اين واژه در قرآن كريم همواره نام يك فرد خاص است و در مقايسه با همين نام در واژه عبرى و فينيقى به معناى انسان به مفهوم عام به كار نمى‏رود، اگر چه اين روند در تركيب «بنى آدم» در سوره 7 (سوره اعراف) آيه 26 تا حدى به هم مى‏خورد يعنى در اينجا بنى آدم را تا حدى مى‏توان گفت كه اسم خاص نبوده و خطاب عام به همه آدميان مى‏باشد. اين واژه به طور مستقيم از تورات گرفته شده است اگر چه بسيارى از اهل لغت مسلمان، آن را عربى سره دانسته‏اند. بنگريد به: المعرّب (جواليقى صفحه 8) و همچنين درباره اشتقاق آن نگ به: «مفردات راغب صفحه 12« اگر چه اتفاق آراء بر آن است كه اين واژه عبرى است اما بعضى از روايت‏ها نيز آن را سريانى اصيل دانسته‏اند. براى اطلاع از تفاوت‏هاى كلمات انسان بشر و آدم بنگريد به: «خلقت انسان: يدالله سحابى» و «خلقت انسان از آقاى مشكينى» و «جلدهاى جزء اول و دوم تفسير الميزان: علامه طباطبايى» 
9 - «إدْريس» = (Idris) = (Enoch) 
سوره 19 (مريم) آيات: 56 (به صورت مصرّح) و 57 (به صورت مضمر)
سوره 21 (انبياء) آيه: 85
براى اطلاع كامل از ادريس و چهار پيامبر زنده ديگر بنگريد به مقاله نگارنده در: فصلنامه بينات شماره 43 پاييز 83 با عنوان: «درسى از ادريس»
10 - «أرائك» (Araik) = (kinglytable) 
«تخت شاهى» (king dom table) 
جمع اريكه: اورنگ‏ها 
سوره 18 (كهف) آيه 31
سوره 36 (يس) آيه 56
سوره 76 (انسان) آيه 13
سوره 83 (مطفّفين) آيه 23 و 35
اين واژه را تنها در آياتى از قرآن مى‏توان ديد كه به توصيف خوشى‏هاى اهل بهشت مى‏پردازد. 
صاحب مفردات و تاج العروس به صورت مبسوط درباره اين واژه بحث كرده‏اند بعضى از اهل لغت آن را حبشى دانسته‏اند كه در اين باره البته ترديد دارند و پاره‏اى ديگر نيز احتمال مى‏دهند كه واژه ريشه‏اى ايرانى داشته باشد براى اطلاع بيشتر درباره اين واژه بنگريد به كتاب پژوهشگر آلمانى ژوزف هورويتس (Horovitz) با عنوان «بررسى‏هاى قرآنى»
11 - آزر (Azar)
سوره انعام آيه 74
نام عموى حضرت ابراهيم، در كتاب‏هاى سيره پيامبران نام پدر حضرت ابراهيم را «تارُخْ» نوشته‏اند. نكته‏اى كه در كتاب توماس هايد (Hyde) استاد شرق شناس دانشگاه آكسفورد ديده مى‏شود، اين است كه او معتقد بود: «آزر نام پدر ابراهيم در زمان شرك بوده و پس از آنكه وى ايمان آورده به تارح (Terah)شهرت يافته است» كه اين موضوع با اساس ديانت پيامبران توحيدى در مباينت است. براى اطّلاع از ديدگاه‏هاى هايدنك به «تاريخ اديان ايرانى صفحه 62« چاپ اكسفورد 1700 م
اما در مورد كلمه آزر، زبان شناسان معتقدند كه اصل آن به دو صورت عازر و آزر در زبان عربى به صورت العازر باز مى‏گردد. بعضى نيز آزر را به آذر كه در فارسى پهلوى نام ديو يا خداى آتش است ارتباط مى‏دهند. چنان كه آذربان به معنى نگهبان آتش است.
12 - إرَمْ (Iram)
سوره 89 (فجر) آيه 7 در تركيب «ارم ذات العماد»
صفت شهر قوم عاد
دانشمندان زبان شناس اين واژه را متعلق به نواحى عربستان جنوبى مى‏دانند.
13 - «أساطير» (Asatir) - (Myth) 
سوره 6 (انعام) آيه 25
سوره 8 (انفال) آيه 31
سوره 16 (نحل) آيه 24
سوره 23 (مومنون) آيه 83
سوره 25 (فرقان) آيه 5
سوره 27 (نحل) آيه 68
سوره 46 (احقاف) آيه 17
سوره 68 (قلم) آيه 15
سوره 83 (مطففين) آيه 13
به معنى افسانه‏ها، قصه‏ها، داستانها
اين واژه در همه آيات به صورت تركيب «اساطير الاولين» (داستانهاى پيشينيان) به كار رفته است اين واژه در واقع صفتى بود كه اهل مكه داستان‏هاى خوانده شده توسط حضرت رسول را كه بر آنان مى‏خواند به آن توصيف مى‏كردند. دانشمند اتريشى آلويس اشپرنگر (1893-1813 م( Sprenger به غلط معتقد است كه «اساطيرالاولين» نام كتابى است كه حضرت محمدصلى الله عليه وآله وسلم آن را در اختيار داشته است. اما «نولدكه» و همكار و دستيارش «فردريش شوالى» اين نظر اشپرنگر را نپذيرفتند. اين جمله بيشتر از زبان نضربن الحارث در طعن به قرآن شنيده شده است.
اسطوره از ديدگاه پديدارشناسى عبارتست از: روايتى نمادين درباره آفرينش ايزدان - قدّيسان - قهرمانان - ديوان و موجودات ماوراء طبيعى نگ به: «زير آسمانه‏هاى نور صفحه 9» 
اسطوره با افسانه فرق مى‏كند. افسانه عبارت از داستانى سرگرم كننده و غيرعادى است. موجودات اسطوره‏اى طبيعى نيستند بلكه فراطبيعى‏اند مانند ايزدباد (رايو)، ايزدآب و... اسطوره را از سَطَرَ به معنى نوشتن مى‏گيرند اما خود فعل سَطَرَ خود مشتق از سَطْر است و واژه اخير را برگرفته از آرامى دانسته‏اند. نظر ديگر آن است كه اسطوره از كلمه «ايستورياى» يونانى گرفته شده است. «نظر اشپرنگر»
براى اطلاع بيشتر در خصوص اسطوره نگ: «جستارى چند در فرهنگ ايران» از شادروان دكتر مهرداد بهار و همچنين «رؤيا - اسطوره - حماسه» از دكتر ميرجلال الدين كزازى و كتاب «گستره اسطوره» مجموعه گفت و گو با اسطوره شناسان معروف ايرانى».



پی نوشت‌ها:

1) فصلنامه پژوهشهاى قرآنى «قرآن و واژگان بيگانه» شماره 34، سال نهم، تابستان 1382، ويژه قرآن و حقوق (217 - 206 )1
2) نك: «واژه‏هاى دخيل در قرآن مجيد» آرتور جفرى، ترجمه فارسى، 97.
3. Zimmern, H.)Akhadische Fremd Worterals Beweisfur babylonischen Kulture in Fluss.( Leipzig, 1917
4) پس از اين هر ارجاعى كه به جدول بلاشر و روايت ابن عباس مى‏شود از دو منبع زير است:
«سير تحول قرآن، مهدى بازرگان» صفحه 24، «قرآن در اسلام، علامه طباطبايى»، 121-26.
5) نويسنده كتابهايى چون «محمّد و قرآن» و كتابى با مشخصات زير:
(Das leben and die leneredes Mohammad, 3 vols. Berlin, 1861-5)
6 و 7) نك: «واژهاى دخيل در قرآن مجيد» صفحات 98-99 و همچنين بنگريد به مقاله «طيراً ابابيل» مجله سخن، سال اول شمارگان 7و8 بهمن و اسفند 438-39 1322.
8) براى مزيد اطلاع از اشعار امية ابن ابى الصلت بنگريد به ويرايش كامل اشعار او توسط فردريك شولتس (F.Schulthess)
9) براى مزيد اطلاع بنگريد به مقاله «نگاهى به واژه حنيف در قرآن» تاليف نگارنده، بيّنات سال نهم شماره 3، پاييز 81
10 و 11) نك به: «تفسير سوره واقعه» دكتر سيد محمد باقر حجتى، چاپ دوم 1374، شركت انتشارات علمى و فرهنگى، 81 و همچنين با اندك تفاوتى «نقش بر آب» دكتر عبدالحسين زرين‏كوب، ذيل شرح بر «غزل الا يا ايها الساقى» انتشارات علمى.
12) بنگريد به: 
Lagarde. pde. (Gesammelte Abhandlungen). leipzig, 1866 "Persische studint. Gottigen." 1884
13) نك: مقاله (يأس ابليس) نوشتارى درباره تراژدى شيطان و دوگانگى او در انتخاب.
منبع : سايت علمی و پژوهشي آسمان--صفحه اینستاگرام ما را دنبال کنید
اين مطلب در تاريخ: شنبه 09 خرداد 1394 ساعت: 17:15 منتشر شده است
برچسب ها : ,
نظرات(0)

بايسته‏هاى مترجم

بازديد: 81
بايسته‏هاى مترجم

سید ابراهیم سجادی

چکیده: این مقاله به دغدغه تأمین سلامت معنی در ترجمه، بویژه ترجمه قرآن می پردازد. در این راستا عناوینی چون: نیاز به ترجمه، رویکرد معنی گرایانه، ترجمه تفسیری، اهمیت برابری معنایی در ترجمه و بایدها و نبایدهای مربوط به انتقال درست معنی توضیح داده می شود. سپس پیش نیازها و بایدها و نبایدهای مترجم در چهار محور زیر ارائه می شود:
1- متن شناسی با زیر مجموعه هایی چون خودسانسوری فرهنگی مترجم، متن به عنوان واحد ترجم، شناخت زبان عربی و آشنایی با دانشهای مربوط به آن، آشنایی با علوم قرآنی، توجه به پیوستگی معنایی آیات، سنت شناسی و موضوع شناسی.
2- تخصص در زبان مقصد و راز و رمز هدایت آن.
3- توانایی تخصصی مترجم در تئوری شناسی و تجربه عملی ترجمه و نویسندگی.
4- تعامل جمعی و مشارکت افراد و تخصصها در آفرینش ترجمه.
در پایان از عدم وفاداری ترجمه های موجود در انتقال مؤثر معانی آیات هم یاد شده است.

كليد واژه‏ها: سلامت معنی، سبک شناسی، متن شناسی، ترجمه قرآن، ترجمه تفسیری، شرایط مترجم، آفرینش ترجمه، انتقال معنی.

اين مقاله به دغدغه ناظر به تأمين سلامت معنى در ترجمه و به خصوص ترجمه قرآن نگاهى دارد و در آن نياز به ترجمه، رويكرد معنى گرايانه، ترجمه تفسيرى، اهميت برابرى معنايى در ترجمه و بايدها و نبايدهاى مربوط به انتقال درست معنى توضيح داده مى‏شود، پيش نيازها و بايدها و نبايدهاى بايسته رعايت مترجم در چهار محور ارائه داده شده است: در محور متن‏شناسى، خودسانسورى فرهنگى مترجم، قلمداد متن به عنوان واحد ترجمه، شناخت زبان عربى و آشنايى با دانشهايى مربوط به ايين زيان، آشنايى با علوم قرآنى، توجه به پيوستگى معنايى آيات، سنت‏شناسى و موضوع‏شناسى در معرض مطالعه قرار مى‏گيرد. تخصص در زبان مقصد و راز و رمز پيشنهاد آن به عنوان مهمترين شرط، محور دوم شناخته شده است، توانائى تخصصى مترجم در تئورى‏شناسى و تجربه عملى ترجمه و نويسندگى نام سومين محور را به خود اختصاص مى‏دهد، تعامل جمعى كه مشاركت افراد و تخصصهاى لازم را در آفرينش ترجمه در خور، پيشنهاد مى‏كند، آخرين شرط معرفى مى‏گردد، در نهايت از عدم وفادارى ترجمه‏هاى موجود به دليل بى توجهى به بايد در انتقال مؤثر معانى گفته و نا گفته (ولى القائده) آيات هم يادى به عمل مى‏آورد. 
واژه‏هاى كليدى
قرآن، ترجمه، سنت، زبان فارسى، شرايط مترجم، موضوع‏شناسى، معنى، ترجمه تفسيرى، پيامبرصلى الله عليه وآله، اهل بى، آشنايى زدايى، غرابت زدايى، سبك‏شناسى، متن‏شناسى، واحد ترجمه، تناسب آيات، جاحظ، بوجين نايدا، سيسرو، جروم


دو سخن آغازين

احساس نياز به ترجمه و مترجم از گذشته‏هاى بسيار دور بشر را همراهى كرده است. روزى كه زمينه تلاقى زبانها و گويشهاى متفاوت فراهم آمد، ضرورت استفاده از اين ابزار تفاهم مورد توجه قرار گرفت.

یک. دغدغه زدايى از مخاطبان ترجمه

اين گونه‏اى از باز خوانى از همان نخستين روزهاى پيدايشش، گذر گاهى تلقى مى‏شد كه نبايدهاى نهفته در آن سلامت معنى را، موقع عبور، در معرض خطر قرار مى‏داد.
اسكندر مقدونى موقع عقب نشينى از هند (323 قبل از ميلاد) در حوزه تجمع فلاسفه كه به «خانه خرد» معروف بود، باده تن فيلسوف كه شورشهاى ضد او را رهبرى نمى‏كردند،(1) رو به رو گرديد و تصميم گرفت از طريق مترجم با آنها گفت و گو نمايد.
راهبان هندى در مورد مترجمان اسكندر كه سخنان آنها را ترجمه مى‏كردند، گفتند:
«تلاش براى تشريح نظريات مكتبى و فلسفى از طريق اين صافى، به مثابه آن است كه انتظار داشته باشيم آب از جوى گل بگذرد و همچنان خالص و پالوده باقى بماند».(2)
بدگمانى نسبت به امانتدارى و وفادارى ترجمه، دانشمندان را بر دين وا داشت كه با كشف بايدها و نبايدهاى فن ترجمه، ميزان آلايندگى اين كانال ارتباطگيرى را، كاهش دهند. گويا پيشنهاد دو روش ترجمه «كلمه در برابر كلمه» و «معنى در برابر معنى» در حوزه فرا اسلامى هر كدام با اين ادعا صورت گرفت كه مى‏تواند سلامت معنى را تامين كند.
مترجمان كليمى معاصر سيسرون پيش از ميلاد مسيح تصور مى‏كردند كه تنها از طريق ترجمه واژه به واژه، خلق تصوير كاملى از متن ميّسر است ولى سيسرون ترجمه كلمه به كلمه را كار عبث مى‏دانست و از معنى گرايى حمايت مى‏كرد.(3)
جروم (ائوسبيوس هيرونوموس (347 - 419 م) نيز بر اصل ترجمه معنا به معنا تأكيد داشته و آن را اصل رايج در سيره مترجمان پيش از خود مى‏شناخت و به قصد قناعت آفرينى بيشتر در ضمير مخاطبانش نسبت به اين رويكرد مى‏گفت: 
«در مقدمه شرح احوال قديس آنتونيوس مصرى آمده است:
بدان كه ترجمه لفظ به لفظ از هر زبان به زبان ديگر همچون پرده‏اى، معناى اصلى را پوشيده مى‏دارد. بدان گون كه خّرمى گياه و علف راه بر رشد ميوه، مى‏بندد. طرز بيان، به دقايق نحوى و اشارات و استعارات وابسته است و اين همه آنگاه كه در ترجمه راه مى‏يابد، بناچار آنچه را كه به چند لفظ محدود بيان مى‏شد، با اطناب ملال آور بازگو مى‏كند. من كوشيده‏ام تا در ترجمه احوال آنتونيوس مقدس از اين عيب، پرهيز كنم. ترجمه من اگر چه لفظ به لفظ نيست معنا را در آن حفظ كرده‏ام، ديگران شايد كه به جستجوى هر هجا و هر لفظ در برابر لفظى و هجايى باشند ليك من تنها به جوهر متن نظر داشته‏ام. 
هيلاريوس خستوان وقتى پاره‏اى از مواعظ ايوب و نرامير داود را از يونانى به لاتين ترجمه مى‏كرد خود را به ملال ترجمه لفظ به لفظ گرفتار نكرد و پرهيز داشت از اين كه موشكافى بيهوده در الفاظ، بندى بر پايش بگذارد پس چون سردار فاتح متن اصلى را همچون اسيرى به قلمرو زبا مادرى خود كشاند.
بارى بياد آوريم كه هفتاد مترجم اسكندرانى و نويسندگان اناجيل در كار كتب مقدس به همين راه رفته‏اند ديگر جاى شگفتى نيست اگر نويسندگان متون مذهبى و غير مذهبى اين روش را در ترجمه اختيار كنند».(4)
آنچه در عهد باستان اتفاق افتاد به شكل‏گيرى ساده، دو روش لفظ گرايى و معناگرايى در باب ترجمه خلاصه نمى‏شد بلكه همزمان سنگ بناى استراتژى غرابت زدايى و آشنايى زدايى و رويكرد كاركرد گرايى نيز گذاشته شد. در سخنان به جا مانده از مترجمان آن دوره، توجه به وضعيت فرهنگى زبا مبدأ و زبان مقصد و چگونگى عكس العمل حس زيبا شناختى و عاطفى خوانندگان ترجمه، نيز به وضوح قابل مطالعه است. از باب نمونه در سخنانى از سيسرون مى‏خوانيم:
«من در كارى كه پيش گرفته‏ام... معنا را نگاه داشته‏ام اما قالب را دگرگون كرده‏ام و در جاى استعارات و الفاظ يونانى آنچه كه با شيوه گفتارى ما سازگار است، نشانده‏ام. 
ترجمه لفظ به لفظ را ضرورى نديدم و سبك كلى را باز آفريدم... همه فضيلتهاى متن اصلى يعنى آن احساس و استعارات و نظم پاره‏هاى مختلف را در نظر داشته‏ام اما رعايت الفاظ تا آنجا پيش نظر بوده كه با پسند و عادت ما ناسازگار نباشد»(5)
بگو مگوهايى كه بايدها و نبايدهاى ترجمه را در رعايت دو روش اصلى: «غرابت زدايى»، «آشنا زدايى» جستجو مى‏كرد، تا قرن هفده ادامه پيدا كرد. در اواخر قرن هفده آيين نامه‏اى توسط جان درايدن و جان دنهام تهيه ديده شد كه سرآغاز پيدايش نظريه در ترجه به حساب آمد.(6)
نظريه سازى كه معرفِى هدف، توضيح عناوين كليدى، بيان گونه‏هاى مختلف متن... را در ضمن داشت، بايدها و نبايدهاى ترجمه را به صورت عينى‏تر و در خور فهم‏تر، در معرض تشخيص مترجم قرار مى‏داد. بدين وسيله شناسايى پيش زمينه‏هاى ترجمه امكان‏پذير مى‏گردد. به عنوان نمونه «كاتاريناريس» آلمانى (1971 م( درباره گونه‏هاى متون قابل ترجمه و بايدهاى كه مترجم ملزم به رعايت آن است، مى‏گويد:
]متون سه نوع‏اند[ «متون اطلاع رسانى، متون احساسى و متون كنشى كاركرد اصلى متون نوع اول، اطلاع رسانى است. در ترجمه متون (كتب مرجع، نامه‏هاى ادارى، اسناد رسمى و مقالات دانشگاهى) مترجم بايد به محتوا وفادار باشد ولى از جهت سبك، معيارهاى غالب در فرهنگ مقصد را مبناى كار قرار دهد. در متون احساسى عنصر زيبا شناختى غالب است و ويژگى‏هاى سبكى جزء از معناى متون به شمار مى‏آيد زيرا تأثير زيبا شناختى در خواننده ايجاد مى‏كند مترجم بايد كاركرد غالب اين نوع متون را در ترجمه لفظ كند... در متون كنشى هدف نويسنده آن است كه خواننده را ترغيب كرده و او را به انجام كارى خاص وا دارد. در اين متون محتوا و صورت تابع تأثيرى است كه قرار است متن در خواننده ايجاد كند. در ترجمه اين نوع متن مترجم بايد زبان را طورى به كار گيرد كه ترجمه واكنش مشابه متن اصلى در خواننده ايجاد كند. براى دستيابى به اين هدف گاه لازم مى‏شود مترجم محتوا و يا ويژگى‏هاى سبكى متن اصلى را تغيير دهد».(7)
نمونه ديگر، گفته‏هاى «لارنس ونوسى» است كه پس از تقسيم روشهاى به كار گرفته شده توسط مترجمين در طول تاريخ به «غرابت زدايى» و «آشنا زدايى» ادعا دارد كه روش اول غالباً در مورد متون فنى و روش دوم در زمينه متون ادبى كاربرد دارد كه هدف ترجمه آنها انتقال تأثيرات زباين است.
در روش غرابت زدايى ترجمه بر اساس ارزشهاى غالب در فرهنگ خودى صورت مى‏گيرد و مترجم چندان تصرف مى‏كند تا متن با اصول سياسى و ارزشهاى فرهنگ خودى سازگار شود.
لارانس ونوتى روش آشنازدايى را نيز كمك به فرهنگ خودى مى‏شناسد زيرا مترجم با كار ترجمه راهى نو مى‏گشايد و ارزشهاى جديدى ايجاد مى‏كند و غناى فرهنگى در عرصه فرهنگ خودى به وجود مى‏آورد.(8)
هانس ورمير (از شاگردان كاتاريناريس) نيز هدف ترجمه را خدمت به فرهنگ مقصد مى‏دانست و مى‏گفت ترجمه اساساً نوعى انتقال بين دو فرهنگ است و لذا مترجم بايد نه فقط صاحب دو زبان بلكه صاحب دو فرهنگ باشد و بر دو عامل عمده تكيه كند: فرهنگ مخاطبان ترجمه و نقشى كه قرار است ترجمه در فرهنگ مقصد ايفا كند.(9)
اهتمام به معنى متن و توجه به فرهنگ خوانندگان ترجمه در ديدگاه يوجين نايدا (زبان‏شناسى آمريكايى) به اوج خود رسيد كه مى‏گفت: صورت وسيله و در خدمت پيام است و در صورت نياز مى‏شود آن را كم و زياد يا حذف كرد تا پيام مفهوم گردد. اگر در متن مبدأ سفيدى چيزى به سفيدى برف تشبيه شده و خواننده متن ترجمه با سفيدى برف آشنا نيست، بايد به سفيدى پنبه تشبيه شود.(10)

دو. سلامت معنى در نگاه قرآن پژوهان

اما در جامه اسلامى بايدها و بايدهاى ترجمه، با شتاب بيشتر و احساس نياز عميق‏تر، مورد توجه قرار گرفت. ماهيت جهانى و دانش محورى اسلام، در آغاز شكل‏گيرى جامعه دينى، زبانهاى مختلف را كنار هم قرار داد. تفاهم در چنين جامعه‏اى، بدون ترجمه، امكان‏پذير نمى‏نمود.
ولى نهضت ترجمه مكتوب از زبان يونانى و سريانى به زبان عربى زمانى راه افتاد كه با فتح شام و ايران، مسلمانان با كتابخانه‏هاى اين دو كشور رو به رو شدند. عطش دانش‏طلبى و نياز به ترجمه بى درنگ گره زيادى را به فراگيرى زبان يوناى وا داشت. 11/1 در سال 180 ق دار الحكمة تاسيس سه تا آثار مهم را از زبان يونانى سريانى و پهلوى ترجمه كند.11/2
در كنار كار ترجمه، نياز به صورت واضح در معرض استفاده مترجمين قرار گيرد. جاحظ (255 - 150 ه( از نخستين كسانى است كه به مطالعه ترجمه به عنوان يك موضوع پرداخت و مشكلات ترجمه متون مختلف به مشمول قرآن و شرايط مترجم را مطرح كرد.(11) صفدى (صلاح الدين خليل بن ايبك متوفاى 764 ه) (طبق نقل شيخ بهايى) دو روش به كار گرفته شده توسط مترجمين در مقاطع مختلف تاريخى تا زمان خودش را به نقد و ارزيابى نشسته و رويكرد به معنى بايسته ترجمه شمرد:
«ترجمه دو روش دارد: يكى روش يوحنا و ابن بطريق و ابن ناعمه حمصى و آن اين كه هر كلمه‏اى از كلمات متن اصلى در نظر گرفته شود تا لفظى ديگر كه مرادف آن است آورده شود سپس به كلمه ديگر به همين نحو پرداخته شود تا جمله‏اى كه ترجمه مى‏شود به پايان برسد. 
اين روش ناپسندى است به دو دليل: 
1 - گاه در زبان دوم لفظى كه كاملاً معادل لفظ موجود در متن اصلى باشد پيدا نمى‏شود.
از اين رو، احتياج سبب مى‏شود كه مان لفظ زبان اصلى در ترجمه آورده شود بدون آن كه امكان تغيير آن وجود داشته باشد. از اين جاست كه الفاظ بيگانه يونانى در اصطلاحات علومى كه به عربى ترجمه شده فراوان است.
2 - خواص تركيب و نسبت‏هاى كلامى در اسناد خبرى و ساير انشاها و مجاز و استعاره و مانند آنها در زبان‏هاى گوناگون، با يكديگر اختلاف دارند و در تعبير يكى نيستند بنابراين ترجمه تحت اللفظى گاهى در رساندن اصل مراد خلل به وجود مى‏آورد.
روش دوم روش حنين ابن اسحاق (متوفاى 234 ه) و جوهرى (متوفاى 398 ه) است و آن اين است كه مترجم تمام جمله را در نظر بگيرد و معناى آن را در ذهن خود مشخص سازد و آن گاه در زبان دوم جمله‏اى بسازد كه در رساندن آن معنى همانند جمله متن اصلى باشد، خواه الفاظ مساوى باشد يا نه و اين روش بهتر است»(12)
جاحظ ضمن بيان شرايط مترجم و ترجمه در زمينه‏ها و رشته‏هاى مختلف فلسفى، علمى و ادبى، پيچ و خمها و لغزشگاه‏هاى ترجمه متون دينى - و قرآن و سنت - را نيز به صورت فشرده و ژرف نگرانه، مطرح مى‏كند و پس از مرور بر بايدهاى ترجمه در اين زمينه مى‏گويد:
«و متى لم يعرف ذلك المترجم اخطاء فى تأويل كلام الدين و الخطاء فى الدين اضّر من الخطا فى الرياضة و الصناعة و الفلسفة و الكميا و فى بعض المعيشة التى يعيشن بها بنو آدم».(13)
هرگاه مترجم آگاهيهاى ياد شده را نداشته باشد، در مسير تأويل، بى راه مى‏رود و اشتباه در دين زيانبارتر است از اشتباه در رياضيات، دانش مربوط به صنايع، شيمى، فلسفه و پاره‏اى از مسايل معيشتى مبتلا به انسان. 
ابن فارس (متوفاى 395 ق) با استناد به سخن بعضى دانشمندان و تأكيد بر اعجاز بيانى قرآن، اين واقعيت را به صورت روشن بازگو كرده است كه معانى نهفته در تركيب جمله‏هاى قرآنى كه با كنايه، تمثيل، استعاره... در معرض درك و فهم خواننده قرار مى‏گيرد، در قالب‏هاى ساخته شده در زبانهاى ديگر با معادل گزينى قابل ترجمه نمى‏باشد.(14)
«بعضى از دانشمندان ما با توجه به استفاده قرآن از استعاره، تمثيل، قلب، تقديم، تأخير و ساير قواعد عربى مى‏گويد هيچ مترجمى توان ترجمه آن را به زبانهاى ديگر ندارد... زيرا زبانهاى ديگر در مجازگويى ظرافيت زبان عربى را ندارد. ببين! اگر بخواهى آيه «واما تخافن من قوم خيانة فانبذ اليهم على سواء» انفال /58 را ترجمه كنى، نمى‏توانى با الفاظ معادل اين كلمات معانى نهفته در آيه را منتقل كنى! مگر اين كه وسعتى پديد آورى و كلمات ناپيوسته را بهم پيوند دهى و واژه‏هاى ناپيداى آيه را آشكار سازى و بگوى:
«اگر از قوى كه بين تو و آنها پيمان و قرار دادى منعقد شده است، ترسيدى كه به تعهدشان پشت پا بزند و خيانت پيشه سازد، اول به اطلاع آنها برسان كه بعد از اين به شرط و تعهدت پاى بندى نشان نمى‏دهى، با آنها اعلان جنگ كن تا با آنها در آگاهى از نقض قرار دادو پيمان يكسان باش»(15)
ابن فارس ضمن ناممكن دانستان ترجمه معانى تبعى و بلاغى آيات با قالبهاى زبانى برابر و مساوى با قرآن از نظر حروف و كلمات، اشاره به ترجمه معنا گرايانه نسبتاً و آزاد، نيز دارد كه متوقف بر توانمندى‏هاى معرفتى است كه هر مترجمى توان دستيابى بدآنهارا ندارد، به همين دليل مترجمان قرن چهارم هجرى على رغم كسب اجازه ترجمه قرآن از فقهاى ماوراء النهر، وقتى در برابر آيات قرآن قرار گرفتند، احساس عجز گردند از اين كه معجزه الهى را با زبان ديگر بازگو كنند و خود را ناگزير يافتند از اين كه از رساندن پيام قرآن چشم بپوشند و به يافتن معادل براى واژه‏هاى قرآنى بسنده كنند. اين روش، فراگير گرديد و دوازده قرآن، تداوم پيدا كرد.(16)
شاطبى (متوفاى 790 ق)(17) و جرجانى(18) (متوفاى 816 ق) كه از معانى بلاغى قرآن به معنى دوم و معنى معنى تعبير مى‏كنند، وقتى از ترجمه‏پذير معنى اول (يعنى معانى كلماتى كه عناصر اصلى جمله را تشكيل مى‏دهد) و عدم امكان ترجمه معنى دوم سخن مى‏گويد نيز مقصودشان ترجمه كلمه به كلمه است و نه ترجمى معنى گرايانه!
بدين ترتيب نظريه پردازان ترجمه قرآن در گذشته پيشنهاد ترجمه تحت اللفظى را با هدفگيرى محدود و توجه به پيش زمينه‏هاى نه چندان سنگين، قابل قبول مى‏دانستند ولى پژوهشگران قرن اخير با نگاه نقادانه به اين گونه‏اى از ترجمه نگريسته و تحول بايسته و در خور شأن قرآن را در حوزه ترجمه مورد تأكيد قرار داده‏اند. 
پروفسور و اسم محمد على (مترجم قرآن به زبان آذرى) ترجمه تحت اللفظى را سبب نامفهومى قرآن و بى احترامى نسبت به آن مى‏داند.(19) رشيد رضا (صاحب تفسير المنار) از تحريف زايى، فساد آفرينى و ممنوعيت اين گونه ترجمه سخن مى‏گويد.(20) آقاى مصطفوى (نويسنده «التحقيق فى كلمات القرآن») اين نوع ترجمه را توهين به قرآن مى‏شناسد(21) و استاد معرفت مى‏گويد:
«... ترجمه تحت اللفظى بدترين نوع ترجمه است و غالباً موجب تشويش در فهم مقصود و كچ فهمى معنى و بسا باعث خيانت در امانت كلام مى‏شود»23/1
از رويكرد جديدى كه در رابطه با ترجمه قرآن مطرح شده و مى‏خواهد با ايجاد برابرى معنايى پيام قرآن را به صورت كامل و همه جانبه‏تر، در معرض مطالعه خوانند ترجمه قرار دهد، به عنوان «تفسير موجز» 23/2، «خلاصة التفاسير»23/3 و ترجمه تفسيرى نام برده شده و در تعريف آن آمده است:
«مترجم معتقد به ترجمه تفسيرى به معنى مورد دلالت تركيب و جمله بندى اصل (متن) توجه دارد، آن را پس از فهم و درك درست در قالب زبانى ديگرى كه قادر به افاده معنى مورد نظر پديد آورنده اصل است؛ مى‏گنجاند، بدون اين كه خود را ملزم بداند به توقف و درنگ نزد هر كلمه‏اى و آوردن.(22) بديلى به جاى آن» 
اين نامگذارى هم ريشه لغوى دارد و هم يادآور يك ضرورت قرآنى و انسانى مى‏نمايد. بسيارى از نويسندگان فرهنگ لغات،(23) ترجمه را معادل تفسير قلمداد نموده‏اند كه شفاف سازى و ارائه بى پيرايه، مراد گوينده در معنى آن نهفته مى‏باشد. از جانبى قرآن كتاب هدايت و عمل است، آموزه‏ها و تعاليم آن به هر اندازه كه دقيق‏تر و واضح‏تر مطرح گردد، نقش برجسته‏تر و جدى‏ترى در رستگاى و سعادتمندى انسان ايفا مى‏كند، از سويى على‏رغم اين كه زبان قرآن عربى است، مخاطب آن همه انسانها مى‏باشد، بنابراين هر انسانى حق دارد كه به مفاهيم قرآنى دست رسى داشته باشد، با توجه به چنين حقى، از منظر خود قرآن، همانگونه شخص پيامبرصلى الله عليه وآله موظف بود كه آيات الهى را براى مردم به صورت روش بيان كند (نحل /44)، تمام كسانى كه كتب آسمانى در اختيارشان قرار مى‏گيرد نيز وظيفه تبيين آن را دارند. 
«و اذا اخذ اللَّه ميثاق الذين أوتو الكتاب لتبّننّه للناس» (آل عمران /187)
و آنگاه كه خداوند پيمان گرفت از كسانى كه بدآنها كتاب داده شده تا آن را به صورت روش براى مردم بيان كنند.
از اين رو شخصيتهاى چون آيت اللَّه خوئى،(24) آيت اللَّه كاشف الغطا(25) و زمحشرى(26) و رشيد رضا(27) از ضرورت و وجوب ترجمه قرآن سخن مى‏گويند و در صدر اسلام نيز وقتى سلمان فارسى از پيامبرصلى الله عليه وآله تقاضا كرد كه به وى اجازه دهد تا قرآن را به فارسى ترجمه كند، بى درنگ به دريافت اجازه نايل آمده و به كار ترجمه دست يازيد به‏اى صورت كه قرآن را مى‏نوشت و ترجمه فارسى را زير آن قرار مى‏داد.(28)

بايدها و بايسته‏ها(29)

بى ترديد در ترجمه تفسيرى معنا محوريت دارد، تمام مطالعات موضوع ترجمه با توجه به آن و به قصد انتقال آن صورت مى‏گيرد. ارزيابى واقعبينانه و پيشنهاد كار آمد، در مورد پيش زمينه‏ها و پيش نيازهاى ترجمه تفسيرى قرآن نيز زمانى ميسر است كه معناى قابل انتقال به وسيله اين نوع ترجمه را معنى‏شناسى كنيم و دايره و گستره آن را بدانيم. اين مهم با دقت در نكات زير قابل احراز مى‏نمايد!
يك. ترجمه معنى گرا به طور كلى، در كنار فكر و انديشه نويسنده به سبك او نيز توجه دارد كه در اصطلاح عبارت است از: «روش يا شيوه خاصى كه شاعر يا نويسنده. براى بيان مطالب و افكار خود اختيار مى‏كند كه عبارت است از طرز جمله بندى و استعمال الفاظ و تركيبات و چگونگى تعبير و بيان مضامين»31/1 - و ويژگيهاى سبكى را جزء معناى متون مى‏شناسد.31/2
سبك، كاركرد روان شناختى دارد. نويسنده با قدرت تخيل و آفرينش معانى كنايى، تمثيلى، مجازى و... مى‏خواهد احساسات خواننده را برانگيزد و او را در احساس شادى و يا اندوه و نفرت غرق كند. مترجم تصميم مى‏گيرد كه با درك و به كارگيرى مهارت تخيّلى، بر اساس برخوردارى تمام انسانها از احساسهاى جسمى و روحى (و دركهاى فطرى) مشترك، بازتاب عاطفى و احساسى مشابه را در خوانندگان ترجمه نيز مشاهده كند.(30)
با توجه به اجتناب ناپذيرى همخوانى سبك در ترجمه و متن اصلى، «روژه كايوا» درباره ترجمه امين مى‏گويد: 
«ترجمه خوب... عبارت است از ابداع متنى (اعم از واژگان، جمله بندى و سبك) كه نويسنده اگر زبان مادريش همان زبان مترجم مى‏بود، آن را مى‏نوشت. چنين ترجمه‏اى مستلزم دانش و هوش و تخيل بسيار است.»(31)
سخن «فان ذونگ ينگ» نيز در اين رابطه خواندنى است كه درباره ترجمه‏هاى خالى از روح و اثر گذارى مى‏گويد: «اين گونه ترجمه‏هاى متون ادبى... مثل آن است كه ماهى بزرگى را بخوبى طبخ و ادويه و سس خوشمزه به آن اضافه كند، اما قبل از آنكه آنرا بر سه سفره ببريد، ناگهان به درون آب بيفتد! اندازه ماهى تغيير نمى‏كند اما طعم و مزه آن بكلى از بين مى‏رود، اين ماهى ديگر آن ماهى اول نيست و كسى ميل خوردن آن را ندارد، به اعتقاد من چنين ترجمه‏هايى خواننده را نااميد مى‏كند و ظلمى در حق نويسنده است»(32)
در حوزه متون دينى به خصوص قرآن كار ترجمه پيچيده‏تر مى‏شود زيرا اين متون كه از نظر سبك معجزه آسمانى است تنها بار عاطفى و احساسى ندارد بلكه بر عقل و جان نيز بايد سيطره پيدا كند. از اين رو متفكران و مترجمان معاصر، ترجمه متون دينى را شبيه به انتقال كلى از رستنگاهش دانسته‏اند كه ممكن است خشك گردد و بوى خود را از دست بدهد.(33)
دو. قرآن در عرصه‏هاى هستى‏شناسى، انسان‏شناسى و هدايت بايسته زندگى به سوى سعادت ابدى، على رغم محدوديت حجم، بار معنايى نامتناهى را با خود حمل مى‏كند، در عين حال ادعا دارد كه دلالت ظاهرى الفاظ كه روزنه‏اى را به سوى متون ژرف مى‏گشايد، با قدرت الهى، بسيار ساده و آسان صورت مى‏گيرد: «و لقد يسّرنا القرآن للذكر» قمر /17 و 22 و 32، چنين واقعيتى، اين دغدغه را همراه دارد كه اگر ظرفيت سازى انسان جايگزين ظرفيت سازى خدا گردد، آيا مظروف همانى است كه در ظرف زبان اول گنجانده شده بود!(34) مخصوصاً با توجه به اين كه قدرت تبيينى زبان عربى را ساير زبانها ندارد. طبق روايتى، امام باقر (يا امام صادق) (ع) زير جواب سوال از آيه: «بلسان عربى مبين» شعرا /195، فرمود:
يبيين الالس و لا تبينه الالس(35)
زبان عربى محتواى تمام زبان‏ها را توضيح مى‏دهد ولى ديگر زبانها قادر به تشريح محتواى آن نمى‏باشد. 
سه. طرفداران ترجمه تفسيرى و معنايى، اصرار دارند كه «ترجمه به تمام ابعاد معناى مقصود در زبان اصلى وفادار باشد و حتى نكات و دقايق سخن را كه به نحوى با اصل مقصود پيوند دارد همچون كنايه، تعريض، جملات حزن آور و حرتبار و مانند اينها را در بر گيرد»(36)
چهار، ترجمه اين ادعاى ضمنى را دارد كه بى ترديد تمام معانى و مقاصدى را كه در زبان ترجمه گنجانده است مورد دلالت متن اصلى و مراد پديد آورنده آن مى‏باشد(37)، در صورتى كه تهديد قرآن مترجمان را نيز شامل است كه مى‏گويد: 
«ولو تقول علينا بعض الاقاويل لاخذنا منه باليمين ثم لفطعنا منه الوتين فما منكم عنه حاجرين» الحاقة /44-47
و هرگاه او بعض سخنان را به ما نسبت مى‏داد، بى ترديد قدرتش را زايل مى‏كرديم سپس رگ دل او را مى‏بريديم پس هيچ كس از شما نمى‏توانست عذاب را از او بر دارد.
بايدها و بايسته‏ها 
توجه به نكات فوق، بايستى حس مسؤوليت عميقى را - كه منشأ وفادارى، رعايت امانت و آهنگ هدايت انسانهاست - در مترجم به وجود آورد. چنين احساسى، وى را بر اين وا مى‏دارد كه براى ورود به عرصه پر پيچ و خم ترجمه قرآن، ميزان توانمنديش را در شناخت متن، شناخت تقاضاها و نيازهاى فرهنگى مخاطبان كلام خداوند شناخت فرهنگ و زبان خوانندگان ترجمه و آفرينش هنر مكتوب، به ارزيابى بنشيند.
؟؟و عناوين فوق در حقيقت سازنده محورهاى اساسى دسته بندى پيش نيازها و پيش زمينه‏هاى (يا شرايط) ترجمه قرآن را تشكيل مى‏دهد و شايسته مى‏نمايد كه هر كدام با بايدهاى تحت پوشش خود در فصل جداگانه‏اى مورد مطالعه قرار گيرد.

يك متن‏شناسى

متن مورد ترجمه در پى اين است كه با استفاده از بستر فرهنگ، قالب زبانى و سبك ادبى ويژه‏اى، پيام علمى، تاريخى، ادبى و... را در اختيار مخاطبان خود قرار دهد، مترجم مى‏خواهد با عمل ترجمه صادقانه، به تعداد دريافت كنندگان پيام و تاثيرات متن بيفزايد، بنابراين ناگزير است كه با حفظ بى طرفى به چند نوع كار موفقيت زا همت گمارد.

1-1 خود سانسورى (سر آغاز مطالعات متن شناختى)

اصل صداقت و بى طرفى كليد ورود به حوزه معنايى متن مورد ترجمه است. مترجم با روان كاوى خودشناسانه، مى‏تواند به شايستگى اخلاقى خود بى پرده و از ارتكاب جور و ستمى در حق پديد آورنده اثر پيش‏گيرى كند!
مترجم چونان هر انسان ديگرى، در دام فرهنگ و معانى زبان مادرى، گرايشها و باورهاى خود اسير است، گرايشهاى عقيدتى تاريخى، سياسى، اقتصادى و اجتماعى، حس خود بزرگ بينى و خود كم بينى، ممكن است بر واژه‏ها و جمله‏هاى گفتارى و نوشتارى وى سايه افكند.(38)
يوجين نايد تحت عنوان شرط صداقت، گونه‏هاى مختلف تصرف ناروا را در معنى، به تصرف عمدى و تصرفى كه زايده خصلتهاى ناآگاهانه مترجم است - و از راههاى دزدانه و ظاهراً معصومانه بر كار او اثر مى‏گذارد - 
تقسيم نموده مى‏گويد: 
«در عين حال هيچ مترجمى ماشين نيست و به اين دليل هر مترجمى رنگى از شخصيت خود را بر ترجمه‏اش مى‏زند. حال كه چنين است مترجم بايد با آنچه در توان دارد بكوشد تا هر گونه تصرفى را كه با نيست نويسنده و منظور پيام هماهنگ نيست از كار خود دور نگاه دارد»(39)
نامبرده به قصد تذكر آسيب پذيرى بيشتر ترجمه متون دينى در برابر اين خطر مى‏گويد:
«ميزان مخاطرات ذهنى در ترجمه مستقيماً متناسب است بادرگيرى بالقوه عاطفى مترجم در پيام، چنين درگير شدنى، در مورد متنها يعملى معمولاً بسيار اندك است اما در متنهاى مذهبى چه بسا بسيار شديد باشد زيرا مذهب با ژرفترين و جامعترين نظامهاى ارزشى سرو كار دارد».(40)
تصرف دلبخواهى (و نه حقيقت گرايانه) در معنى آيات قرآن، از قبل، پيشبينى شده است. قالب كردن تلقى، باور و پندار خود به عنوان سخن خداوند كه به عنوان تفسير به رأى و گناه نابخشودنى در لسان روايات آمده است هم متوجه مفسر است. و هم هشدارى به مترجم امام رضاعليه السلام به نقل از پدرانش و از رسول خدا مى‏گويد خداوند فرمود: «ما آمن بى من فسّر برأيه كلامى»(41)
به من ايمان نياورده است هر كه سخن مرا دلبخواهى تفسير كند.
على رغم هشدارهاى از اين دست، كم نيست در تفاسير و ترجمه‏ها، مواردى كه باورها و گرايشها مغرصانه يا ناآگاهانه عنوان سخن خدا را به خود گرفته است، تئورى سازانى هم بر مشروعيت اين نوع پيرايه سازى مهر تأييد زده‏اند. شاهفور اسفراينى در مقدمه كتابش مى‏گويد: ترجمه‏اى ارائه دهم كه بر طريقت اهل سنت و جماعت باشد.(42)
نام برده موقع ترجمه آيه: «يا أيها الذين آمنوا اذا قمتم الى الصلوة فاغلسوا وجوهكم و أيديكم الى المرافق و امسحوا برءوسكم و ارجلكم الى الكعبين» مائده /6، مى‏گويد.(43)
مى‏كشيد بر سرهاى خويش و بشوييد پايها تا دو كعب و اگر موزه باشيد پوشيده مسح كنيد. موزه نويسنده ديگرى مى‏گويد: 
«يك مسلمان نمى‏تواند و نبايد از اعتقادات پذيرفته شده در مذهب خود دست بردارد و درباره آن بى تفاوت باشد. او قرآن را بايد مطابق با اصول مذهب خود ترجمه كند زيرا اگر چنين نكند خواننده ترجمه گمراه مى‏شود».(44)
خودشناسى و تشخيص دقيق گرايشهاى آسيب زننده به محتوا و معنا به تنهايى براى تأمين مصونيت مراد متن كافى نمى‏ماند. دانشمندان دانش ترجمه 476 و مسازى با پديد آورنده متن را نيز براى مترجم، ضرورى مى‏شناسند. «جاستين او برايان» بر اين باور بود كه «مترجم هرگز نبايد چيزى را كه نمى‏ستايد ترجمه كند و در صورت امكان ميان مترجم و متنى كه مورد ترجمه قرار مى‏گيرد بايد نوعى همبستگى طبيعى برقرار باشد».(45)
در خصوص قرآن، دمسازى، معنى ويژه خود را دارد. تعابير: «روح قرآن در غير مسلمان تجلى پيدا نمى‏كند»، «اگر مسلمان نباشد امكان اين كه قلبش كانون پذيرش وحى و قرآن شود، وجود ندارد و «وقتى قلب و دل مترجم نمى‏تواند جايگاه قرآن باشد بطور چنين چيزى (ترجمه) امكان دارد»(46)، همين ضرورت را مورد تأكيد قرار مى‏دهد.
مقصود از نفوذ روح قرآن در دل مترجم جايگزينى گرايشها، باورها و تصاميم قرآنى به جاى گرايشها، باورها و تصاميم غير ارزشى است كه در قالب عمل تبارز پيدا مى‏كند، اين همان طهارت و پاكى است كه قرآن آن را وسيله دستيابى به معارف خود مى‏شناسد «لا يمسه الاّ المطهرون» واقعه /79.
جز پاكيزگان به آن دسترسى ندارند.
سيد قطب مى‏گويد: «وامانده، به درك اسرار قرآن نايل نمى‏شود، معانى مورد دلالت آن براى كسى قابل درك است كه با ايمان و اتكاء به اين كتاب آسمانى، براى جامه عمل پوشاندن به معنى آن با جاهليت روياروى كند».(47)
بى ترديد دمسازى به اين معنى، زمينه جذب عنايت الهى را نيز فراهم مى‏آورد كه مترجمان برجسته‏اى چون يوجين نايدا، جروم، وايكليف و لوتر وتيندال، از آن به عنوان شرط اساسى موفقيت در ترجمه متن دينى نام برده‏اند.(48)

1-2. تلقى متن به عنوان واجد ترجمه

مترجم بايد به صورت همه جانبه وفادار به متن باشد، «يعنى برگردان كلمات، مفاهيم، وزن، قافيه انديشه ناگفته اما القا شده به دريافت كننده اصلى و يا كليت كتاب و مانند آن همه و همه وفادارى خاص خود را مى‏طلبد».(49)
به همين دليل اساتيد ترجمه، هميشه تأكيد كرده‏اند كه قبل از دست يازيدن به ترجمه بايسته است كه مترجم با متن و محتواى آن آشنايى حاصل نمايد.
«مترجم بايد قبل از آنكه به ترجمه اثرى بپردازد، از محتواى كلام نويسنده آگاه بوده و مقصود نهايى او را درك كند»(50)
«هر متنى را به عهده گرفتيد به هر درى بزنيد كه درباره مؤلف و درباره آن كتاب بيشتر بدانيد»(51)
پيتر نيومارك )نظريه پرداز سرشناس در ترجمه و متولد 1916 م( مى‏گويد: 
مترجم وقتى مى‏تواند حقايق متن را به نحو مؤثر منتقل كند كه خود بدرستى آنها را فهميده باشد و هدف ترجمه نيز همين است».(52)
بر اساس نقل ژرژ مونن دريدا، پل ريكور با تأكيد بيشتر، مطالعه قبلى متن را به مترجم توصيه مى‏كند.
دريدا پس از يادآورى ديدگاه بنونيست كه جمله را واحد ترجمه مى‏داند، مى‏گويد: اما ريكور، درباره ترجمه معتقد است كه جملات عناصر كوچكترى از گفتار هستند كه در قالب متن جاى مى‏گيرد. مترجمين به خوبى واقفند به اين نكته كه مترجم جملات را ترجمه نمى‏كنند بلكه متن را ترجمه مى‏كند. به عقيده ريكور، خود متن نيز در دل متن وسيع‏ترى كه همان مجموعه عناصر فرهنگى، مذهبى، آيينى و جهان بينى است، جاى مى‏گيرد. ريكور، در واقع به اين نكته مى‏رسد كه تكليف مترجم رفتن از واژگان به جملات، سپس به متن و سرانجام به مجموعه كل فرهنگى نيست بلكه مترجم بايد با بهره گرفتن از مطالعات خود و شناخت روح فرهنگى، به سوى متن، جمله و سپس واژگان پايين آيد»(53)
اهميت متن‏شناسى و نقش آن در ترجمه به گونه‏اى توجه نظريه پردازان را به خود گرفته است كه برخى از آنان، كل متن را واحد ترجمه مى‏شناسد(54) و با توجه به معنى كه براى واحد ترجمه در نظر گرفته شده است: (واحد ترجمه «كوچكترين بخش از يك سخن است كه پيوستگى و انسجام اجزايش آنچنان است كه نبايد آنها را به صورت مستقل و جداگانه ترجمه كرد»(55)؛ بايد با اشراف بر كل متن ترجمه صورت گيرد. 
برخى چون پيتر نيومارك كه متن را واحد ترجمه نمى‏داند نيز همانگونه كه كلمه را نيز واحد ترجمه نمى‏شناسد با قبول ضرورت اشراف بر متن مى‏گويد «متن در واقع حكم آخرين دادگاه استئناف را دارد، هر نوع بسط در هر سطح ترجمه، بايد با وحدت متن سازگار باشد»(56) لازمه سخن فوق اين است كه مترجم بايد پياپيش كار متن‏شناسى را به انجام رساند و گرنه كجروى از مسير مورد نظر پديد آورنده متن دامنگير وى خواهد شد. 
د رخصوص قرآن، از همبستگى و كنش تبيينى متقابل آيات آن، تعبيرهاى مختلفى شده است و در همين رابطه (57) دانشى به نام «دانش تناسب» در گذشته‏هاى نسبتاً دور، توجه قرآن پژوهان را جلب كرد كه همبستگى معنايى آيات قرآن را به بحث و گفت و گو مى‏گيرد.(58) بر اساس همبستگى ياد شده، نگاه تفسير گرايانه اجزاى قرآن به همديگر مطرح شده است كه در خود قرآن (مطابق نظر بسيارى از مفسران) تحت عنوان «مثانى» مطرح مى‏باشد: «اللَّه نزل احسن الحديث كتاباً متشابها مثانى» زمر/23. علامه طباطبايى (ره) در توضيح اين صفت قرآن مى‏گويد: 
«مثانى به معنى عطف شونده است، چون آيات با يكديگر هماهنگ و متمايلند و يكديگر را توضيح مى‏دهند و ميان آنها ارتباط و انعطاف است»(59)
در سخنى از امام على‏عليه السلام درباره قرآن آمده است.
«ينطق بعضه ببعض و يشهد بعضه على بعض» نهج البلاغه خ 133
بعض آن بعض ديگر را تفسير كند و پاره‏اى بر پاره ديگر گواهى دهد.
بر اين اساس گفته شده است:
مترجم قرآن بايد يك انس بيست سى ساله با قرآن داشته باشد تا از اصل اصيل «القرآن بفسه بعضه بعضا» حداكثر استفاده را ببرد»(60)
و نيز بر همين مبنا، ترجمه پيوسته پيشنهاد شده است كه منظور از آن ترجمه‏اى است كه مترجم قرآن را يك واحد به هم پيوسته و يك مجموعه از هم ناگسسته بداند را قسمتى قسمت ديگر را تفسير مى‏كند(61)
بهر حال متن‏شناسى در مطلق ترجمه و ترجمه قرآن دو گونه مهارت علمى را مى‏طلبد كه عبارتند از:

1-2-1 - شناخت زبان قرآن

متن، آميزه‏اى از لفظ و معناست و ريخت بيرونى و لفظى آن حامل اندرونه‏اى به نام معنى و مراد مى‏باشد، افراد هر جامعه زبانى، با نگاه به هر دو بعد متنِ گفتارى و نوشتارى به تفاهم و تعامل مى‏پردازند.
بدين ترتيب مترجم ملزم است كه از دو نوع مهارت علمى بر خوردار باشد، هم زبان متن را بداند و هم با معانى آن آشنايى كامل پيدا كند تا در عرصه ترجمه، ريخت گرايى آميخته با معنى گرايى را الگوى خود بشناسد.
جاحظ مى‏گفت: 
«و ينبغى ان يكون اعلم الناس باللغة المنقوله»(62)
مترجم بايد آگاه‏ترين انسانها باشد نسبت به زبان مبدا.
يوجين نايدا بر اين باور بود كه مترجم بايد بر زبان مبدأ تسلط كامل داشته باشد.(63)
تبحر در معانى لغوى كافى نيست، بايد با دانشهاى پيرامونى زبان كه بعد هنرى و زيبايى كلام و رنگ و بوى پيام را تامين مى‏كند نيز آشنا باشد. سيسرو مى‏گفت: مترجم بايد مفسر و يا عالم علم بديع باشد».(64)
گيانز و مانتى با توضيح بيشتر مى‏گويد: 
مترجم بايد اطلاعات دقيق، كامل و مبسوطى از دانش پيرامونى زبان داشته باشد، با نظر و نويسندگان، تاريخ نويسان و فرهنگ نويسان آن دو زبان آشنا بوده و آثار منتقدان، نويسندگان و فلاسفه را خوانده باشد.»(65)
بر اين اساس حنين ابن اسحاق كه معتقد بود بر ضرورت شناخت زبان مبداء و هى - خواست كتب پزشكى را از يونانى به عربى ترجمه كند، طى ده سال در قسطنطيه، زبان يونانى را فرا گرفت.(66)
قرآن ساختار زبانى دارد كه شناخت و نفوذ در آن براى دستيابى به معنى، نيازمند مراجعه به دانشهاى پيرامونى مختلفى مى‏باشد كه زبان عربى يكى از آنهاست. 
آيت اللَّه خوئى در مورد قرآن مى‏گويد: مترجم قرآن، بايد به زبان قرآن... كاملاً احاطه و در آن تخصص داشته باشد.»70/1، مقصود زبان عربى است، با اين تفاوت كه بلاغت و بيان زبان عربى به صورت كامل و بى مانند و معجزه آسا در قرآن تبارز يافته است و آيه آيه آن آكنده است از نكات بلاغى، سبك آخرين و بازگو كننده ابعاد معنايى گوناگون اصل وفادار ايجاب مى‏كند كه مترجم تمام ريزه كارى‏ها و نكات كلامى چون كنايه، تعريض، استعاره...70/2 را كه به نحوى با اصل مقصود پيوند دارد، بشناسد و بدآنها احاطه كامل داشته باشد تا آنها را موقع ترجمه در قالب ديگرى بريزد.(67) بر اين پايه ضرورت آشنايى كامل مترجم، دانشهاى نحو، صرف، معانى،(68) بيان، بديع، عربى جديد، عربى قديم و شعر جاهليت(69) مورد توجه اساتيد ترجمه قرار گرفته است. 
از آن رو كه قرآن به صورت تدريجى و به مناسبتهاى معين نازل شده است و مشتمل است بر آيات محكم و متشابه، ناسخ و منسوخ...؛ مترجم ناگزير است براى فهم واژه‏ها و آيات از آشنايى قابل توجه به علوم قرآنى برخوردار باشد.
مرجع ديگرى كه بايد به صورت اساسى و فنى به مطالعه گرفته شود به منظور دستيابى به فهم قرآن، سنت است(70) كه علاوه بر سخنان پيامبرصلى الله عليه وآله، روايات اهل بيت آن حضرت را نيز در بر مى‏گيرد، چه آنكه همانگونه كه سخنان خود پيامبرصلى الله عليه وآله طبق اين آيه: «و أنزلنا اليك الذكر لتبيين للناس ما نزّل اليهم» نحل /44؛ بيان و توضيح آيات قرآن به حساب مى‏آيد، سخنان معصومين‏عليه السلام نيز بازخوانى آن مى‏باشد، زيرا بر اساس حديث «ثقلين» كه مى‏گويد قرآن و اهل بيت، همديگر را رها نمى‏كنند، و هر دو عامل هدايتند.(71) گفتار و رفتار آنان، بازگو كننده معنى و مراد آيات وحى خواهد بود. گذشته از اين، جمله: «هم حزان علمه و تراجمة و حيه»(72) كه هم از پيامبرصلى الله عليه وآله نقل شده و هم از امامان معصوم، به صورت آشكار و واضح و واضح، آنان را به عنوان مركز ذخيره علم الهى و مترجمان وحى او معرفى مى‏كند، مترجمانى كه هم آشنايى كامل به سبك و ساختار زبان عربى دارد و هم به مراد الهى در قِآن. 
جاحظ ضمن پذيرش نقش سنت در ترجمه قرآن از اطلاع مترجم از خبر ناظر به قرآن، خبر صادق، خبر دروغ و خبرى را كه نمى‏شود مورد قضاوت قرار داد،(73) سخن مى‏گويد كه هم به ضرورت چنين مراجعه‏اى اشاره دارد و هم سنگينى آن را تذكر مى‏دهد.
مهمترين و آخرين مرجع براى وادشتن قرآن به سخن گفتن؛ خود قرآن است كه واژه‏هاى كليد آن با تكرار و همنشينى با واژه‏هاى ديگر، در ضمن جملات و آيات متعدد و مختلف، به صورت متقابل، همه از همديگر روشنايى مى‏ستاند و به همديگر روشنايى مى‏دهد، به همين دليل انس دوره‏اى و طولانى همراه با تدّبر با خود قرآن، مطمئن‏ترين راه است، براى راه يافتن به معنى دقيق واژه‏ها و كلمات آن، از باب نمونه سه گروه انسانى «اصحاب ميمنه»، «اصحاب مشئمه» و «سابقون» به صورت مجمل در سوره واقع مطرح شده است ولى معنى هر كدام را در جاى ديگرى از قرآن مى‏توان بدست آورد. در سوره مومنون (آيات 57-61) پس از بيان احساسات، باورها و رفتار شايسته برخى از انسانها، آمده است «أولئك سارعون فى الخيرات و هم لها سابقون»، در آيات (13-19) سوره بلد مى‏گويد اصحاب ميمنه مؤمنانى هستند كه در پى آزادى بردگان، دستگيرى ايتام فاميل و بينوايان خاكنشين، در تنكدستى، مى‏باشند و همديگر را به شكيبايى و بخشش سفارش مى‏كنند. اصحاب مشئمه كسانى هستند كه به آيات خداوند كفر مى‏ورزند، بسيارى از واژه‏هاى همين آيات نيز در جاهاى ديگر، با آيات و كلمات ديگر، كنش و واكنش تفسيرى و تبيينى دارد.
تو شيهيكو ايزوتسو، مترجم ژاپنى قرآن كه با نگاه نقادانه به ترجمه‏هاى قرآن (74) مى‏نگرد، در رابطه با كشف نگرش جهان شناختى قرآن بر اساس واژه‏ها و مفاهيم مربوطه و موجود در اين كتاب مى‏گويد: 
«در نخستين نظر اين عمل، كارى بسيار سهل مى‏نمايد، ممكن است كسى چنان بينديشد كه همه كارى كه بايد صورت بگيرد عبارت از آن است كه از كل واژگان كلمات قرآن همه كلمات مهم را كه به تصورات و مفاهيم مهم همچون اللَّه و اسلام و نبى و امام و كافر و نظاير اينها ارتباط دارد، جدا كنند و معنايى را كه هر يك از اين كلمات در متن قرآن دارد، مورد تحقيق و ملاحظه قرار دهند ولى اين كار در واقع چندان ساده نيست چه اين كلمات يا تصورات در قرآن هر يك تنها و منعزل از كلمات ديگر به كار نرفته بلكه با ارتباط نزديك به يكديگر، مورد استعمال قرار گرفته‏اند و معنى محسوس و ملموس خود را دقيقاً از مجموع دستگاه ارتباطى كه با هم دارند به دست مى‏آورند.
به عبارتى ديگر اين كلمات ميان خود گروههاى گوناگون بزرگ و كوچك مى‏سازند كه اين گروهها نيز بار ديگر از راه‏هاى مختلف با هم پيوند پيدا مى‏كنند و سرانجام يك كل سازماندار و يك شبكه بسيار پيچيده و درهم پيوستگى‏هايى تصورى از آنها فراهم مى‏آيد».(75)
نامبرده بر مبناى مورد قبول خودش واژه «بر» را بر اساس واژه‏ها و داده‏هاى آيه زير قابل تعريف مى‏شناسد «ليس البر أن تولّوا وجوهكم قبل المشرق و المغرب لكن البر من امن باللَّه واليوم الاخر و الملائكه و الكتاب و النبيين و ءاتى المال على حبه ذوى القربى و اليتمى و المساكين و ابن السبيل و السائلين و فى الرقاب و أقام الصلوة و ءاتى الزكوة و الموفون بعهدهم اذا عاهدوا و الصابرين فى البأساء و الضّراء و حين البأس اولئك الذين صدقوا و أولئك هم المتقون» بقره /177
سپس با اشاره به عناصرى كه در اين آيه به عنوان اجزاى سازنده و توضيح دهنده معنى «بِرّ» بر شمرده شده است مى‏گويد: 
از همين جا مى‏توانى مدريابيم كه چرا اين واژه را در زبانهاى ديگر به معانى مختلف مانند: 
پرهيزكارى، نيكى و راستى ترجمه كرده‏اند و تازه هيچيك از اين واژه‏ها به تنهايى نمى‏توانند حق واژه اصلى را كه معناى پيچيده آن متضمن همه اين مفاهيم و شايد مفاهيم ديگر است، ادا نمايد»(76)

1-2-2 - موضوع‏شناسى

هر متنى وابسته است به يكى از موضوعها و حوزه‏هاى علوم انسانى يا تجربى و ميزان سلامت ترجمه آن از خطا و اشتباه، بستگى دارد به ميزان آگاهى و آشنايى مترجم به آن موضوع و حوزه معرفتى. 
در اين رابطه استثنايى وجود ندارد، حتى مترجم شعر بايد ملكه شعر داشته و در زبان مادرى‏اش شاعر باشد،(77) كسى كه ادبيات داستانى را ترجمه مى‏كند با روابط انسانى پيچيده رو به رو مى‏باشد و بايد تسلطش را بر اين روابط به اثبات رساند.(78)
تعابير دانشمندان و پژوهشگران حوزه ترجمه كه سطح آگاهى به موضوع را يادآورى مى‏كند مختلف است، از باب نمونه، مى‏خوانيم: «كسى كه به كار ترجمه مى‏پردازد و مسؤوليت آن را مى‏پذيرد، بايد داراى ويژگيهايى باشد كه يكى از آنها تخصص در موضوعى است كه به ترجمه آن پرداخته است»(79)
«مترجم بايد حداقل داراى مدرك كارشناسى در آن رشته علمى باشد، در غير اين صورت مترجم... در ترجمه مفاهيم ممكن است مرتكب اشتباهات مضحك شود.(80)
«در ترجمه... متون علمى دشوارى اصلى آگاه بودن به آن عملى است كه داريد راجع به آن ترجمه مى‏كنيد، فرض كنيد فيزيك، اگر فيزيك بدانيد ترجمه برايتان آسان‏تر خواهد بود، حتى معادل يابى براى شما راحت‏تر است اصل پيش نياز چنين ترجمه‏اى، احاطه شما به موضوعى است كه داريد ترجمه مى‏كنيد»(81)
يوجين نايدا در اين رابطه مى‏گويد:
اما دانستن يك زبان ديگر است و بهره‏مند بودن از دانش ويژه در خصوص يك موضوع خاص ديگر فى المثل مى‏توان كاملاً با يك زبان آشنا بود و در عين حال از فيزيك هسته‏اى يا شيمى آلى هيچ ندانست. چنين آشنايى عامى، براى ترجمه متنهاى فنى، در اين گونه زمينه‏ها به هيچ وجه كافى نيست. 
به سخن ديگر، مترجم علاوه بر دانستن دو يا چند زبان ذيربط در كار ترجمه، بايد با موضوع مورد ترجمه نيز كاملاً آشنا باشد»(82)
در اين رابط جاحظ از همه سختگيرانه‏تر مى‏نمايد. در سخنى كه وى نقل مى‏كند (وگو با مورد قبول خودش نيز هست) آمده است:
«مترجم، قادر به رعايت امانت و ارائه ويژگيهاى معانى و ديدگاه مورد نظر حكيم نيست مگر اين كه در شناخت معانى كلمات و قدرت به كارگيرى واژه‏ها، همتراز و همسنگ نويسنده كتاب باشد»
آنگاه جاحظ، به قصد نقد وضعيت ترجمه و يادآورى ناتوانى مترجمان آثار ارسطو و افلاطون مى‏گويد: «چگونه ابن بطريق، ابن ناعمه، ابن قرّه، ابن فهريز، ثيفيل، ابن وهيلى و ابن مقفع مى‏توانند همانند ارسطو و خالد (فرزند يزيدبن معاويه كه در حوزه ستاره‏شناسى، پزشكى و شيمى ترجمه مى‏كرد)(83) همانند افلاطون باشد».(84)
با توجه به اظهارات نظريه پردازان حوزه ترجمه و قطعى بودن برخوردارى مترجم از دانش پوشش دهنده محتواى متن مورد ترجمه، بايستى براى مترجم و تئورى پردازان ترجمه متون دينى، اين سوال (و پاسخ آن) مورد توجه جدى قرار گيرد كه دانش و علمى كه محتواى آيات وحى را پوشش مى‏دهد، چه نوع دانشى است؛ تا آشنايى با آن به عنوان پيش نياز ترجمه قرآن، پيشنهاد شود!
ترديدى نيست در اين كه قرآن كتاب هدايت است، با پذيرش عملى هدايتهاى اين مائده آسمانى، انسان به سعادت دنيوى و اخروى نايل مى‏آيد ولى همين برنامه هدايتى، بر پايه دانشهايى استوار است كه امروز هر كدام با نام و ويژگيهايى مخصوص به خود، به رسميت شناخته شده و به عنوان محورهاى پژوهشى و مطالعات تخصصى و فوق تخصصى مستقل مطرح مى‏باشند.
مطالعه قرآن ترديدى باقى نمى‏گذارد در اين كه متن آن بار دانشهايى هستى‏شناسى، كيهان‏شناسى، زيست‏شناسى، مطالعات تاريخ و فلسفه تاريخ، شناخت‏شناسى، كلام و عرفان، اخلاق و فلسفه اخلاق، ادبيات داستانى، روان‏شناسى، جامعه‏شناسى، حقوق و قانونگذارى، مديريت و سياست، و... را با دقت و واقعبينى فوق توان بشر، در خود نهفته دارد. چنين واقعيت و حقيقتى، مسئووليت سنگينى را به عهده مترجم مى‏گذارد.
مترجم ناگزير است از اين كه در حد و سطح لازم با دانشهايى كه بستر هدايت قرآن مى‏باشند آشنايى داشته و بتواند آيات و كلمات وابسته و مربوط به آنها را به صورت دقيق‏تر مورد شناسايى قرار دهد (يا از پيش شناسايى كرده باشد) تا از بى راهه روى در وادى ترجمه در امان بماند! دكتر بوكامى با اشاره به پيشرفت علم و قابل فهم شدن آيات علمى قرآن مى‏گويد: «همين امر روشن مى‏نمايد كه فقط داشتن معلومات عميق زبان‏شناسى براى فهم آيات قرآن، كفايت نمى‏كنند و علاوه بر اين معلومات، بايستى واجد آگاهى‏هاى علمى گوناگون نيز بود. مطالعه‏اى از اين گونه، در باب قرآن، دائرة المعارفى چند بعدى و چند رشته‏اى مى‏شود.89/1
به عنوان نمونه جنين‏شناسى از موضوعات در خور توجه قرآن است، ژرفنگرى آيات مربوطه در اين زمينه، به گونه‏اى است كه دكتر بوكانى پس از مطالعه و مقايسه ديدگاه قران با ديدگاه كتاب عهدين و ديگر ديدگاه‏هاى غير علمى و جنين شناختى با شگفت زدگى و به صورت مكرر مى‏گويد: «اكنون چطور مى‏توان به قران توجه كرد و از هماهنگى ميان متن آن و اطلاعات علمى اين عصر، راجع به اين پديده‏ها به شگفت نيامد»89/2
«اما قرآن... در جاهاى مختلف آن، مكانيسم دقيق اين مساله، يادآورى مى‏شود، مراحل مختلف آن كاملاً مشخص و معلوم مى‏گردند و در مقابل، مطالب ناصحيح نيز عنوان نمى‏شود، بيان مطالب با كلمات و تعبيرات ساده صورت مى‏گيرد تا فهم انسان قادر به دريافت آنها باشد»(85)
«خلاصه آنكه هم در مورد مطالب نظرى و مربوط به توليد مثل انسان و هم راجع به مسائل عملى ناظر به زندگى زناشويى و روابط جنس زن و شوهر، قرآن هيچ مطلبى ندارد كه با اطلاعات و معلومات جديد و نيز با امورى كه منطقاً نتيجه اين اطلاعاتند، مغايرت و مخالفت داشته باشد»(86)
نامبرده به همان اندازه كه بر واقعبينانه بودن ديدگاه علمى قرآن اصرار دارند، از بى كفايتى ترجمه‏ها و تفسيرها حكايت مى‏كند و منشأ آن را بى اطلاعى مترجمين از مووضع )و دانش جديد( مى‏شناسد، آنگاه به صورت عينى از ترجمه «علق» به خون بسته، به عنوان يك اشتباه خطرناك نام مى‏برد:
«كسانى كه با علوم دقيقه سرو كار دارند، با ملاحظه ترجمه‏ها و تفسيرهاى موجود به معانى صحيح، دست نمى‏يابند، براى مثال قسمت اعظم ترجمه‏ها، در جريان ايجاد انسان از «؟؟؟ خون( و «خون بسته» و يا «وابستگى» و «تعلق» سخن مى‏گويد، حال آنكه اين بيان در نظر دانشمندى كه در اين زمينه تخصص دارد كاملاً نامقبول است زيرا هيچگاه انسان داراى چنين وضعى در آغاز نيست. در قسمتى كه مربوط به خانه كردن و لانه نمودن تخم در رحم است، خواهيم ديد كه متخصصان مشهور زبان عربى، به علت فقر فرهنگ علمى، دچار اشتباه شده‏اند»(87)
سپس بوكاى به تشريح معنايى واژه «علقه» پرداخته مى‏گويد: 
«تخم پس از آنكه در لوله رحم بارور شد، به حوف رحم مى‏آيد و در آن جاى مى‏گيرد اين امر را خانه گرفتن و لانه كردن تخم مى‏نامند. استقرار تخم در رحم به وسيله برجستگيهاى كه دنباله‏هاى واقعى تخم اند به وقوع مى‏پيوندد كه همانند ريشه‏ها در خاك مى‏رويند تا آنچه براى رشد تخم لازم است از جداره عضو بر گيرند. تخم در ضمن رشد خود به معنى واقعى كلمه به رحم آويزان مى‏شود. آشنايى به اين مطلب از كشفيات عصر جديد است. اين آويختگى پنج بار در قرآن نام برده شده (سوره علق /2 و حج /5 و مؤمنون /14 و مؤمن /67 و قيامت /38) چيزى كه آويخته مى‏شود ترجمه علق است. معنى دوم آن خون بسته است كه اكثر ترجمه‏هاى قرآن بدان ترجمه كرده است. اين نادرست است و بر عليه آن بايد هشدار داد. انسان هرگز از مرحله خون بسته، نگذشته است. معنى نخست يعنى چيزيكه آويخته مى‏شود كاملاً پاسخگوى واقعيتى است كه امروز كاملاً به ثبوت رسيده است.»(88)
جالب اين كه على رغم تصويرى شدن مراحل رشد چنين و اثبات مرحله‏اى كه در آن نطفه به رحم مى‏چسبد و تصريح لغت دانان چون راغب به اين كه «عَلَق» در قدم اول به معنى چسبيدن، چنگ زدن و كرمى است كه به حلق و گلو مى‏چسبد، باز هم مترجمان «عَلَقه» را به خون بسته شده ترجمه مى‏كنند!
دكتر خالد جلبى نويسنده كتاب «الطب محراب الايمان» و نويسندگان كتاب «مع الطب فى القرآن كريم» نگرانى مشابه نگرانى دكتر بوكاى را دارن و ترجمه «فى ظلمات ثلاث» را به سه پرده: «آمنيوس»، «كوريون» و «آلانتوئيد» با ظاهر آيه «يخلقكم فى بطون امهاتكم خلقا من بعد خلق فى ظلمات ثلاث» زمر /6؛ سازگارتر مى‏شناسد زيرا آيه از سه تاريكى در داخل بطن خبر مى‏دهد و اين مغايرت را مى‏رساند و گوياى اين است كه مراد تاريكيهاى ناشى از سه پرده ياد شده است و نه تاريكى ناشى از خود اشكم و رحم و بچه دان كه(89) مورد قبول ترجمه‏هاى رايج مى‏باشد يعنى ترجمه‏هايى كه دنبال تعيين مصادق تاريكيها مى‏باشند.
بوكاى نارسايى ترجمه‏ها و تفسيرهاى آيات علمى قرآن را تأسف بار و گناهى مى‏داند كه مى‏تواند موجب انتقاد دانشمندان از قرآن شود (با اين كه قرآن در معرض آن نيست). وى در مقام ريشه يابى اين اشتباه مى‏گويد: اشتباه مترجمان و مفسران قديمى كه راهى براى دستيابى به معانى دقيق واژه‏هاى علمى قِآن نداشتند طبيعى و قابل اغماض است ولى مترجمان و مفسران معاصر با اين كه مى‏توانند از زمينه‏هاى كه پيشرفت علم در اختيارشان قرار داده است، سود برده معنى دقيق واژه را تعيين كنند، باز هم چشم ديد نقادانه‏شان را بسته از گذشتگان تقليد مى‏كنند.(90)

2. تخصص در زبان ترجمه

نظريه سازان ترجمه، به شناخت زبان مقصد اهميت ويژه‏اى قايلند. جاحظ مى‏گفت: «وينبغى ان يكون اعلم الناس باللغة المنقولة و المنقوله اليه حتى يكون فيهما سواء و غاية»(91)
مترجم بايد در زبان مبدأ و مقصد، به صورت يكسان، بيشترين آگاهى را داشته باشد.
يوجين نايدا نيز از تسلط كامل مترجم به هر دو زبان سخن مى‏گويد و با تعبير «امكانات و رحم و خم زبان مقصد را مثل كف دست خود بشناسد» مى‏خواهد اهميت بيشتر شناخت زبان مقصد را گوش زد كند. سپس با صراحت بيشتر اين اولويت را توضيح مى‏دهد: 
«مهمتر از شناخت كامل زبان مبدأ همانا تسلط بر زبان مقصد است. معمولاً با استفاده از لغتنامه‏ها، شروح و تفاسير و رساله‏هاى فنى، مى‏توان شناخت بهترى از پيام زبان مبدأ به دست آورد اما هيچ چيز را نمى‏توان به جاى تسلط كامل بر زبان مقصد نشاند. بى گمان بيشترين و فاحشترين اشتباهتى كه مترجمان مرتكب مى‏شوند، عمد تا زاييده آن است كه چنانكه بايد و شايد، بر زبان مقصد تسلط ندارند.»(92)
ايت اللَّه خوئى در خصوص بايدهاى ترجمه قرآن مى‏گويد: 
«ترجمه كننده قرآن بايد به زبان قرآن و هم به زبانى كه قرآن را به آن زبان بر مى‏گرداند كاملاً احاطه و در آن تخصص داشته باشد»(93)
پيش از پرداختن به راز و رمز اين همه تأكيد، بر ضرورت شناخت كامل زبان و فرهنگ مقصد، اين ادعا را پذيرفته و مورد تأكيد قرار دهيم كه مى‏گويد:
«مترجمى كه نه بر زبان مبدأ، نه بر زبان مقصد و نه بر موضوع متنى كه ترجمه مى‏كند، تسلط دارد، ناچار به روش لفظ گرايانه پناه مى‏برد زيرا توان آن را ندارد كه از محدوده لفظ نويسنده يا بيرون گذارد»(94)
امروز لفظ گرايى، از اين نوع، مشترى ندارد باور رايج اين است كه مترجم بايد علاوه بر محتواى آشكار پيام، نكته‏ها و دقايق معانى را نيز بايد درك كند، بار عاطفى واژه‏ها را دريابد و ظرايف را كه از حيث سبك، رنگ و بوى پيام را تعيين كرده است، تشخيص دهد(95) و درصد و انتقال تمام وجوه معنايى با يا قالب جديد به مخاطبان ترجمه (96) باشد.
ريخت قالب جديد گونه‏هاى متعددى دارد، مى‏تواند از نوع كاركرد گرايانه و افراطى باشد كه مى‏گويد در ترجمه هدف وسيله را توجيه مى‏كند(97) پس بايد غرابت زدايى را به شكل جدى پى گرفت و با كنار زدن تحميلى الفاظ متن معنى را در اختيار فرهنگ و زبان ترجمه قرار داد. شكل دوم اين است كه براى معانى، جملات خالى از ابعاد هنرى تدارك ديده درباره اين گونه‏اى از قالب دست ساخت مترجم سخن «فان زونگ ينگ» را بار ديگر مرور كنيم:
«اين گونه ترجمه‏ها... مثل آن است كه ماهى بزرگى را بخوبى طبخ و ادويه و سس خوشمزه نيز به آن اضافه كنيد، اما قبل از آنكه بر سر سفره ببريد، ناگهان به درو آب بيفتد، اندازه ماهى تغيير نمى‏كند اما طعم و مزه آن بكلى از بين مى‏رود... و كسى ميل خوردن آن را ندارد».(98)
گونه سوم، قالبى است كه در عين پاى بندى به لفظ و معناى متن بعد هنرى و زيبا شناختى آن را نيز به نمايش گذاشته و مخاطبان ترجمه را تحت تأثير جاذبه‏هاى آن قرار مى‏دهد. 
در مورد قرآنى نيز گفتمان ترجمه، اينك بر اين نكته پا فشارى دارد كه علاوه بر معنى و مفهوم اصلى كلام، بايد تمام نكات، ويژگيها و ابعاد معنايى كه در حاشيه آن قرار دارد نيز در ترجمه گنجانده شود.(99) شايد تعبير «برگردان... انديشه ناگفته اما القا شد به دريافت كننده اصلى» كه در سخن بعضى قرآن پژوهان به عنوان نماد وفادارى مترجممطرح شده است،(100) بتواند، تمام ريز معنى‏هاى نهفته در پناه مقصود اصلى آيات را در بر مى‏گيرد:
انديشه ناگفته اما القاء شده، در قرآن، گستردگى معجزه آسا دارد و بيان مقصود از طريق معانى تمثيل، كنايه و استعاره، تنها بخشى از آنها مى‏باشد، مترجم بر اساس اصل رعايت امانت و وفادارى، ناگزير است از بيان اين مقاصد، با آشكار ساختن جنبه ادبى، بلاغى، و هنرى قرآن كه قهراً به حجيم شدن الفاظ مى‏انجامد.
به عبارت ديگر مترجم با رعايت برابرى در لفظ و پاى بندى به آن، نمى‏تواند گستره معنايى و بعد زيبا شناختى قرآن را در ترجمه بگنجاند ولى با دست يازيدن به ايجاد برابرى در معنى، مى‏تواند پاره‏اى از ابعاد معنايى آيه را به نمايش گذارد، اين همان ترجمه تفسيرى است كه در كلام ابن فارس مورد مطالعه قرار گرفت، ايشان مى‏گفت: تو هيچگاه قادر نيستى و نمى‏توانى معنى آيه «اما تخافن من قوم خيانة فانبذ اليهم على سواء» انفال /58، در قالب ترجمه لفظى با حفظ تعادل «كلمات، ارائه دهى مكر اين كه ظرفيت گسترده‏ترى پديد آورى، كلمات پنهان را آشكار سازى و سازماندهى ديگرى بيافرينى. «حتى تبسط مجموعها و تصل مقطوعها و تظهر مستورها»(101)
از باب نمونه در آيه (و لا تجعل يدك مغلولة الى عنقك و لاتبسطها كلّ البسط فتقعد ملوما محسورا» اسراء /29 تمثيل و كنايه‏اى نهفته است، زنجير شدن دست به گردن نماد خست و؟؟ و باز كردن كامل دست اشاره به ريخت و پاش اسراف گرايانه دارد. بين مترجمين، ترجمه قرآن رى و تاج التراجم، روش ياد شده را تا حدى در مورد اين آيه مورد توجه قرار داده اندك به ترتيب مطالعه مى‏كنيم:
و مه گير دستت را از نهفته كردن فرو گرفتنى به گردن خويش و يمده بيك باره همه دادن كه آن وقت بنشينى برهنه ملامت كرده.
و دست از عطا فرو مدار چنان چون كسى كه دست وى با گردن بسته‏اند و مگستران دست را به عطا گسترانيدنى كه هر چه دارى بدهى و بنشينى. 
دل انگيزى و گويايى نسبى دو ترجمه فوق، با مطالعه چند نمونه ترجمه زير كه از طرح جنبه تمثيلى كلام دريغ ورزيده است، با وضوح و شفافيت بيشتر مى‏نمايد.

صادقى:

و دستت را به گردنت زنجير وارونه و به تمامى گشادگى (هم) گشاده دستى مكن كه در نتيجه ملامت شده و حسرت زده بر جاى بمانى.

حرمشاهى:

دستت را - از شدت بخل - مبند برگردنت و نيز بسيار گشاده‏اش مدار كه ملامت زده و درمانده مى‏نشينى.

فولادوند:

و دستت را به گردنت زنجير مكن و بسيار هم گشاده دستى منما تا ملامت شده و حسرت زده بر جاى مانى.

انصاريان:

و دستت را ]چون بخيلان به نشانه اين كه قدرت انفاق چيزى را به تهيدستان ندارى[ بر گردنت بسته مدار و ]آن چنان هم در انفاق[ دست و دل باز مباش كه چيزى براى معاشق خودت باقى نماند كه در نتيجه ]نزد شايستگان [نكوهيده و ]در زندگى خويش[ درمانده گردى.
بهرحال، غرض از كسب مهارت در زبان مقصد، پيشه كردن رويكرد كاركرد گرايانه و غرابت ستيزانه نيست تا پيام قرآن در قالب‏ها، مثالها، تشبيه‏هاى بيگانه، از قالبهاى بلاغى خودش، به خوانندگان ترجمه، عرضه گردد، چه آنكه تركيبها و ساختارهيا قرآن عمق معنايى نا متناهى دارد و نبايد با معادلهاى تمثيلى فرهنگهاى ديگر - كه يقيناً توان ايفاى نقش مشابه را ندارد - مبادله شود.
هدف از مهارت زبان شناختى در زبان مقصد اين است كه مترجم بتواند تمام ظرفيتهاى زبان ترجمه را به كار بگيرد تا بخشى از ابعاد هنرى حاشيه پيامهاى اصلى قرآن را به صورت هر چه دلرباتر بازگو كند تا مخاطبان ترجمه با احساس لذت تحت تأثير قرآن قرار گيرند. ترديدى نيست در اين كه سخن غزال در ترجمه آيه: «و أرسلنا الرياح لواقح» حجر /22، كه مى‏گويد: و ما بادها را به دامادى گلها و درختان فرستاديم»، براى خوانند اثرى دارد كه آن را در ترجمه جلال الدين فارسى نمى‏بيند كه مى‏گويد: «و بادها را باردار كننده فرستاديم». 
در ترجمه تفسيرى و ساختار جديدى كه جايگزين ساختار متن شده است، از خط تيره، پاورقى، قلاب و پرانتز،
استفاده نمى‏شود بلكه با تدارك واژه‏هاى مناسب براى معانى آشكار و پنهان، معانى نهفته در آوا يا تنوين و...، بر اساس قواعد دستورى، ادبى و گفتارى زبان ترجمه، قالبى ساخته مى‏شود كه علاوه بر پيام و مقصود اصلى احساس‏ها و حالات مشابه احساسها و حالات خواننده و شنونده متن قِآن را، به گونه‏اى در خوانند يا شنونده ترجمه نيز به وجود آورد، در جاى كه قرآن در پى احساس التزام، علاقمندى، شگفت زدگى، تنفر... است، ترجمه نيز اين را به ارمغان دهد. چنين نتايجى حاصل نمى‏آيد جز از طريق خلاقيت ادبى و هنرى كه ريشه در مهارت ويژه زبان شناختى دارد.

3. مهارتهاى علمى

مترجم ادعا دارد كه دو كار نويسندگى و ترجمانى را با هم انجام مى‏دهد. اين دو فن با آموزش و تجربه عملى قابل دستيابى است، عرف به كسى كه روش نوشتن و ترجمه را به صورت نظرى، آموخته است، نويسنده و مترجم نمى‏گويند، براى كسب اين دو عنوان، دستيازى به تجربه عملى دقيق و طولانى اجتناب‏ناپذير مى‏نمايد، تنها در پى چنين تجربه‏اى، قدرت ترجمه و بيان با قلم حاصل مى‏آيد.
در اظهارات دست اند ركاران دانش ترجمه، دقتر بيان (كتبى يا گفتارى) به عنوان شرط مستقل مطرح شده است.
جاحظ پس از طرح اين نكته كه مترجم در تسلط بر موضوع بايد همسنگ با صاحب اثر باشد، مى‏گويد: 
«لا بد للترجمان من ان يكون بيانه فى نفس الترجمه فى وزن علمه فى نفس المعرفة»(102)
قدرت بيان مترجم بايد برابر و همسنگ دانش او در موضوعى باشد كه مى‏خواهد ترجمه كند.
يوجين نايدا هم به اين ضرورت به صورت جداگانه اشاره دارد:
«حتى شناخت كامل زبانها و موضوعات، توأم بادمسازى، ضامن خوب بودن ترجمه نيست مگر آنكه مترجم توانايى بيان ادبى را هم داشته باشد.»(103)
اگر در كار ترجمه كتب عادى بايستگى اين بايد، بدين گونه مورد تأكيد است، در مورد قرآن بايد بگوييم: 
«مترجم قرآن بايد حرفه‏اى باشد. كسى كه مى‏خواهد با ترجمه قرآن، ترجمه را ياد بگيرد... اين يك جفايى است كه برخود و قرآن كرده است»(104)
پس سالها تمرين و تجربه عملى نوشتن و ترجمانى مى‏بايد تا در كنار برخوردارى از ساير شرايط زمينه اقدام به ترجمه قرآن فراهم آيد.

4. تعامل جمعى

توقع فراهم آمدن شرايط ترجمه، براى فرد واقع بينانه نمى‏نمايد، به همين دليل يوجين نايدا اظهار مى‏دارد:
«بهترين مترجم كسى است كه زبانهاى مبدأ و مقصد را كاملاً بداند، با موضوع اثر از نزديك آشنا، با نويسنده اصلى و محتواى اثر دمساز و در زبان مقصد سبك پرور باشد اما چنين مجموعه‏اى از توانيها، به ندرت در كسى يافت مى‏شود. از اين رو عناصر اساسى نقش مترجم غالباً بايد به اشكال گوناگون ميان اشخاص مختلف تقسيم گردد»(105)
دكتر بوكاى در خصوص قرآن با نايدا همصدايى دارد، پس از ياد آورى اشتباه مترجمين قرآن در فهم واژه «علق» مى‏گويد:
«همين امر نشان مى‏دهد كه براى فهم كلمات و آيات قرآن همكارى ميان دو گروه ضرورت دارد: كسانى كه به زبان عربى آشنايى كامل دارد و كسانى كه سرو كارشان با معارف علمى است»(106)
واقعيت اين است كه ترجمه قرآن كار طاقت فرسا و نتيجه به كارگيرى توانمنديهاى متنوعى عينى و مى‏باشد. تعبير «ترجمه تفسير موجز است»(107) و «ترجمه خلاصة التفاسير است»(108) توسط دو تن از پژوهشگران حوزه معارف قرآن كه به قصد يادآورى دشوارى كار ترجمه صورت گرفته است تنها بخشى از سنگينى كار را نشان مى‏دهد. مترجم متعهد ادعا دارد كه خود را به ژرفاى معانى قرآن مى‏رساند و سپس روزنه كوچكى به نام ترجمه بر روى آن مى‏گشايد كه بايد هم گويايى داشته باشد و هم بعد هنرى و بلاغى و هم دريچه‏اى باشد براى نگاه به بطون قرآن اين تعهدى است كه مفسر خود را پاى بند به آن نمى‏شناسد. 
گستردگى و طاقت فرسايى شرايط، توانمنديهاى لازم و ظرافت كار سبك پرورى در بدنه كوچكترين قالب نوشتارى ممكن، مستلزم اين است كه افرادى با تخصصها و تواناييهاى گوناگون در تعامل با هم قالب و معجزه‏اى را بيافريند كه در آن معانى اصلى و فرعى محفوظ باشد، تيغه‏هاى تبيين كننده به صورت متقابل از معنى واژه‏ها و آيه‏ها به سوى هم نشانه رود و پرورش ادبى و سبكى توجه‏ها را به سوى خود خواند.

نگاهى به ترجمه‏هاى موجود

ترجمه‏هاى موجود قرآن (اعم از كهن و جديد) را نمى‏توان محصول مشترك شرايط و تواناييهاى نامبرده شده در اين مقاله، تلقى كرد. بين مترجمان نمى‏توان فرد يا جمعى را يافت كه ادعاى برخوردارى از تخصصها و توانمندى‏هاى مزبور را بر زبان جارى كند.
بر اساس نقدهاى به عمل آمد(109) بخش قابل توجهى معانى القا شده در قرآن (از قبيل مفاد تقديم، تأخير، تعريف، تنكير، تفريح، حروف، تنوين، جمله فعليه، جمله اسميه، مشتقات، استفهام، محذوفها، كنايه، تعريض، تضمين، استعاره، مجاز، تمثيل، ارتباط آيات و...)
در ترجمه‏ها تبارز ملموسى ندارد و از پرورش ادبى سازگار يا متن قرآن هم اثرى به چشم نمى‏آيد و...
خوانايى و روانى عبارت در ترجمه‏هاى جديد بازگو كننده تحول اندكى در رو ساخت ترجمه به حساب مى‏آيد، اما ژرف ساختها همچنان در معرض بى توجهى قرار دارد، بايد قضاوت و ارزيابى ولى اللَّه دهلوى (متوفاى 1176 ق) را پيرامون ترجمه‏هاى موجود در عصر خودش، شامل ترجمه‏هاى اين زمان، نيز بدانيم! نامبرده مى‏گويد: 
«ترجمه‏ها خالى از دو حالت نيستند يا ترجمه تحت اللفظ مى‏باشند يا حاصل المعنى و در هر يك وجوه خلل بسيار در مى‏يابد»(110)
حاصل المعنى، همان معنى اصل (نقطه مقابل معنى تبعى و پيرامونى) است كه از لابه‏لاى ترجمه به گونه‏اى خود را نشان مى‏دهد. بار تلى سنت هيلر، مستشرق فرانسوى و (نويسنده قرآن و محمد) گويا درباره ترجمه‏هاى قرآن با روش رايج مى‏گويد: 
«اگر قرآن ترجمه شود قسمت قسمت اعظم ملاحت كلام و قدرت و تأثير خاص آن از بين مى‏رود. 
آهنگ گرم و كلام موزون آن به سردى مى‏گرايد ولى در عين حال دورنمايى آن شعله جاودانى از خلال ابرهاى تيره ترجمه تابان و فروزان است»(111)
ولى ترجمه قرآن با اين دست آورد، در معرض اتهام به خيانت است چه آنكه از منظر نظريه پردازان حوزه ترجمه، در متون ادبى ترجمه‏اى كه درك و احساس مشابه درك و احساس خواننده متن را در خواننده ترجمه ايجاد نتواند، مظهر بى وفايى، خيانت و ستمگرى به پديد آورنده متن مى‏باشد.(112)
ناديده انگاشتن اين اتهام در مورد قرآن - كه بلاغت و بعد ادبى اعجازآميز آن ترديدناپذير است - توجيهى جز ساده انگارى در فهم و باخوانى قرآن در قلاب ترجمه ندارد كه خود با چرا يا چراهاى رو به رو مى‏باشد.


پی نوشت‌ها:

1 - جان گونتر، اسكندر مقدونى، ترجمه ايرج قريب، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى، ط 129/3
2 - مير عمادى، سيد على، تئوريهاى ترجمه و تفاوت ترجمه مكتوب با همزمان، مؤسسه فرهنگى انتشاراتى خانه فرهنگ، ط 25/2
3 - همان منبع /28
4 - فصلنامه مترجم، سال هفتم، شماره 27، پاييز 1377، داگلاس رابينسون، تئورى ترجمه در غرب، ترجمه عبداللَّه كوثرى /91 و 92 
5 - همان ص 90
6 - فصلنامه مترجم، سال پنجم، شماره نوزدهم، پاييز 1374 ترجمه ادبى، ترجمه خسرو احسنى /24
و همان، شماره بيستم، زمستان 1374، لارنس و نوتى، استراتژى ترجمه /12
7 - فصلنامه مترجم، سال هشتم، شماره 29، على خزاعى فر، كاركرد گرايى در ترجمه /5.
8 - همان، سال پنجم، شماره بيستم، لارنس و نوتى، استراتژيهاى ترجمه، /12 و 15
9 - همان سال هشتم، شماره 29، كاركرد گرايى در ترجمه /5،
10 - صلح جو، على، گفتمان و ترجمه، تهران، نشر مركز، ط 64-66/ 1377 1
11/1 - گوستاولوبون، تمدن اسلام و عرب، ترجمه سيد هاشم حسينى، كتابفروشى اسلاميه، ط 1358 ش /542
11/2 - به كوشش مهدى افشار، سى سال ترجمه و سى سال تجربه انتشارات انوار دانش، ط 131/ 1
12 - جاحظ، عمرو، كتاب الحيوان، بيروت، دراراحياء التراث العربى، ط 76 - 78/1 3.
13 - بهاء الدين محمد على، كشكول، ترجم كريم فيضى، انتشارات تهذيب، ط 312/2
منبع اصلى سخن صفدى اثرى است از وى به نام: «الغيث المسجم» چاپ قاهره در سال 1305 ه/46
14 - كتاب الحيوان، 78/1
15 - د. فضل حسن عباس، اتقان البرهان فى علوم القرآن، اردن، دارالقرآن، ط 1997 1 م /300
16 - ابن فارس، الصاحبى فى فقه اللغة، /41 به نقل از: اتقان البرهان فى علوم القرآن /300
17 - فصلنامه ترجمان وحى، سال اول، شماره اول، آذر تابش آذر نوش، تاريخ ترجمه از عربى به فارسى /108-110
و د - آذرتاش آذرنوش، تاريخ ترجمه از عربى به فارسى، نشر سروش، ط 32 - 47/01
18 - ابواسحاق شاطبى، الموافقات، بيروت، دارالكتب العلميه، ط (ندارد) ج 52/ 1-2
19 - عبدالقاهر جرجانى، دلائل الاعجاز، قم، مكتبة اروميه، ط 1404 ق /202-203
20 - بى آزار شيرازى، عبدالكريم، قرآن ناطق، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، ط 93/2
21 - محمد رشيد رضا، تفسير المنار، بيروت، دارالمعرفة، ط 331/9 2 و 336
22 - مصطفوى، حسن، روش علمى در ترجمه و تفسير قرآن، قم، دارالقرآن الكريم، ط اول /80
23/1 - فصلنامه ترجمان وحى، سال اول، شماره دوم، آيت اللَّه معرفت، بحثى درباره ترجمه قرآن مجيد و امكان آن /10
23/2 - سى سال ترجمه سى سال تجربه /18 و 23/3 - روش علمى در ترجمه و تفسير قرآن مجيد /81
24 - زرقانى، محمد عبدالعظيم، مناهل العرفان، بيروت، دارالفكر، ط 112/2 1408
25 - مراجعه شود به: 
فخر الدين طريحى، مجمع البحرين و سيعد النورى، اقرب الموارد و ابن منظور، لسان لعرب و لويس معلوف، المنجد، واژه ترجمه 
26 - خوئى، ابوالقاسم، بيان در علوم و مسائل كلى قرآن، ترجمه محمد صادق نجمى و هاشم هاشم زاده هريسى، ايران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، ط اول /658
27 - قرآن ناطق /62
28 - زمخشرى، محمود، تفسير كشاف زيل آيه 4 سوره ابراهيم 
29 - تفسير المنار، 325/9
30 - اسفراينى، شاهفور، تاج التراجم، تصحيح نجيب مايل هروى و على اكبر الهى خراسانى، شركت انتشارات علمى و فرهنگى، ط 8/1 1
31/1 - فرهنگ فارسى عميد، واژه سبك 
31/2 - فصلنامه مترجم، سال هشتم، شماره 5/29 و فصلنامه ترجمان وحى، سال اول، شماره دوم /9
32 - فصلنامه مترجم، سال سيزدهم، شماره بيست و يكم و بست و دوم، بهروز عزيد فترى، تحليل روان شناختى فرايند ترجمه /10-12
33 - مجله نشر دانش، سال سوم، شماره اول، ابوالحسن نجفى، مسأله امانت دارى در ترجمه /11.
34 - فصلنامه مترجم، سال اول، شماره اول، فان زونگ ينگ، تأملى در معيارهاى ترجمه، ترجمه على خزاعى فر /16.
35 - د. ابراهيم انيس، دلالة الالفاظ، مكتبة الانجلو المصريه، ط 1، فصل هشتم به نقل از: فصلنامه مترجم، سال دوم، شماره پنجم، ابراهيم انيس، مشكلات ترجمه الفاظ قرآنى، ترجمه حسين سيدى /97.
36 - فصلنامه مطالعات ترجمه، سال دوم، شماره ششم، مهرزاد منصورى، بحثى در ميان نظرى ترجمه متون دينى /57-58
37 - حر عاملى، محمد، وسائل الشيعه، كتاب الصلوة، ابواب القرائة فى الصلوة، باب 67 حديث 1
38 - فصلنامه ترجمان وحى، سال اول، شماره دوم، بحثى درباره ترجمه قرآن مجيد /9 و نيز مراجعه شود به: 
مناهل العرفان فى علوم القرآن 110/2 و 116 و 119
39 - همان /114-116
40 - فصلنامه مترجم، سال ششم، شماره‏هاى 21 و 22، بهروز عزبد فترى، تحليل روان شناختى فرايند ترجمه /10
41 - مجله نشر دانش، سال ششم، شماره چهارم، يوجين نايدا، نقش مترجم، ترجمه سعيد باستانى، /24
42 - همان /25
43 - حر عاملى، محمد، وسائل الشيعة، بيروت، دار احياء التراث العربى: ط (ندارد) 28/18
44 - تاج التراجم 6/1
45 - همان، 562/2
46 - فصلنامه ترجمان وحى، سال اول، شماره اول، يعقوب جعفرى، لزوم رعايت مبانى كلامى در ترجمه قرآن /75
47 - فصلنامه مترجم، سال ششم، شماره‏هاى 21 و 10/22
48 - مجله نشر دانش، سال ششم، شماره چهارم /22
49 - كيهان فرهنگى، سال چهاردهم شماره 131/ 138
50 - سيد قطب، فى ظلال القرآن، بيروت، دارالشروق، ط 2038/4 11
51 - مجله نشر دانش، سال ششم، شماره چهارم /22
52 - فصلنامه مترجم، سال هفتم، شماره يك، د نعمت اللَّه، اصول ترجمه قرآن كريم /78
53 - تئوريهاى ترجمه و تفاوت ترجمه مكتوب با همزمان /61
54 - سى سال ترجمه و سى سال تجربه /20
55 - فصلنامه مترجم، سال هشستم، شماره بيست و نه، گفتگو با پيتر نيومارك /18
56 - همان، سال سيزدهم، شماره سى و نهم، ژرژ مونن تاژاك در يدا، ترجمه د. مهران زنده بودى /49
57 - فصلنامه مترجم، سال هشستم، شماره بيست و نه، گفتگو با پيتر نيومارك /22
58 - قليزاده، حيدر، مشكلات ساختارى ترجمه قرآن، تبريز مؤسسه تحقيقاتى علوم اسلامى انسانى، ط 141/1
59 - فصلنامه مترجم، سال هشتم، شماره 22/29 
60 - در اين رابطه مراجعه شود به فصلنامه پژوهشهاى قرآنى، سال دوم شماره 7 و 8، مقاله شكوفايى تفسير موضوعى در قرن اخير 
61 - سيوطى، جلال الدين، الاتقان، بيروت، مؤسس‏ء الكتاب السقافيه، ط 290/3 1
62 - طباطبايى، الميزان فى تفسير القرآن، زيل آيه مذكور
63 - فصلنامه «بينات» سال اول، شماره دوم /67
64 - قرآن ناطق /266
65 - كتاب الحيوان /76
66 - مجله نشر دانش سال ششم، شماره چهارم /18
67 - تئوريهاى ترجمه و تفاوت ترجمه مكتوب با همزمان /28
68 - همان /50
69 - سى سال ترجمه سى سال تجربه /133
70/1 - بيان در علوم و مسائل كلى قرآن /658
72 - كتاب الحيوان /78
71 - فصلنامه ترجمان وحى، سال اول، شماره دوم، بحثى درباره ترجمه قرآن مجيد /9 
و بيان در علوم و مسائل كلى قرآن /658
72 - روش علمى در ترجمه و تفسير قرآن مجيد /82
73 - كيهان فرهنگى، سال چهاردهم، شماره 138، ميزگرد قرآن و ترجمه /8
74 - همان و بيان در علوم و مسائل كلى قرآن /658
75 - مسند الامام احمد ابن حنبل، بيروت، دار صادر، ط (ندارد) جلد 14/3 و 17 و 26 و 59 و جلد 182/5 و 189
76 - مجلسى، محمد باقر، بحار الانوار، بيروت، مؤسسة الوفا، ط 2، ج 105/26، ج 5/25 و 298 و ج 12/24 و ج 150/22 و ج 15/28
77 - كتا الحيوان /76
78 - تشيهيكو ايزوتسو، مفاهيم اخلاقى، دينى در قرآن، ترجمه فريدون بدره‏اى، تهران، نشر و پژوهش فروزان، ط 8/1
79 - همان، خدا و انسان در قرآن، ترجمه احمد آرام، تهران، شركت سهامى انتشار، ط 506/ 1361 1
80 - همان، مفاهيم اخلاقى - دينى در قرآن مجيد /423 -424.
81 - محمد عبدالغنى حسن، فن ترجمه در ادبيات عربى، ترجمه عباس عرب، انتشارات استان قدس رضوى، ط 51/1
82 - مشهد، روزنامه قدس، 8 آذر 1384، سال 18 شماره 5152، گفت و گو با احمدپور (زبان شناس و مترجم) /5
83 - فن ترجمه در ادبيات عربى /50
84 - فصلنامه مترجم، سال 14، شماره 40، گفتگوى على صلح جو با دكتر على خزاعى فر 11/6
85 - روزنامه قدس شماره 5/ 5152
86 - مجله نشر دانش، سال 6، شماره چهارم /22
87 - جاحظ، البيان و التبيين، تحقيق عبداسلام محمد هادون، دار الجيل، ط (ندارد) 328/1
88 - كتاب الحيوان 75-86
89/1 و 89/2 و 90 و 91 - دكتر بوكاى، عهدين، قرآن و علم، ترجمه حسن حبيبى، انتشارات سلمان، ط (ندارد) /170 و 280 و 273 و 285 
92 و 93 - همان 285 و 280 تذكر: تغيير عبارت ناشى از اين است كه در نقل سخنان بوكاى از ترجمه مهندس دبير نيز استفاده شده است.
94 - عبدالحميد دياب و همكاران، مع الطب فى القرآن الكريم، دمشق، مؤسسة علوم القرآن، ط 86/ 1404 به نقل از قرآن ناطق /33 و خالد جلبى، الطب محراب الايمان، دمشق، مؤسسة الرسالة، ط 8/1 1394
95 - عهدين، قرآن و علم /167
96 - كتاب الحيوان /76
97 - مجله نشر دانش، سال ششم، شماره چهارم، نقش مترجم /21
98 - بيان در علوم و مسايل كلى قرآن /658
99 - فصلنامه مترجم، سال هشتم، شماره سى و يكم، على خزاعى فر، لفظ گرايى/5
100 - مجله نشر دانش، سال ششم، شماره چهارم نقش مترجم /21
101 - فصلنامه مترجم، سال هشتم، شماره بيست و نهم /18
102 - فصلنامه مترجم، سال هشتم، شماره بيست و نهم، كاركرد گرايى در ترجمه /5.
103 - فصلنامه مترجم، سال اول، شماره اول، تأملى در معيارهاى ترجمه /16
104 - مراجعه شود به: بيان در علوم و مسايل كلى قرآن /658 و فصلنامه ترجمان وحى، سال اول، شماره دوم /9 و روش علمى در ترجمه و تفسير قرآن /80
105 - فصلنامه ترجمان وحى، سال هفتم، شماره اول /78
106 - الصاحبى فى الفقه /41 به نقل از: اتقان البرهان فى علوم القرآن /300
107 - كتاب الحيوان، 76/1
108 - مجله نشر دانش، سال ششم، شماره چهارم /22
109 - سى سال ترجمه سى سال تجربه /11
110 - مجله نشر دانش، سال ششم، شماره چهارم /23
111 - عهدين، قرآن و علم /275
112 - سى سال ترجمه سى سال تجربه /18
113 - روش علمى در ترجمه و تفسير قرآن مجيد /81
114 - مراجعه شود به: هادى حجت، عيار نقد بر ترجمان وحى، تهران، فرهنگ گستر، ط 1379 و بهاء الدين خرمشاهى، قرآن پژوهى، مركز نشر فرهنگى مشرق، ط اول /342 - 457
115 - ولى اللَّه دهلوى، فتح الرحمن بترجمه القرآن، مقدمه ص الف، به نقل از: عيار نقد بر ترجمان وحى /62
116 - قرآن ناطق /90
117 - مجله نشر دانش، سال سوم، شماره اول 9 و 10 و فصلنامه ترجمان، سال اول، شماره دوم /9 و 10، فصلنامه مترجم سال اول، شماره اول /16.
منبع : سايت علمی و پژوهشي آسمان--صفحه اینستاگرام ما را دنبال کنید
اين مطلب در تاريخ: شنبه 09 خرداد 1394 ساعت: 17:05 منتشر شده است
برچسب ها : ,,,,
نظرات(0)

بايسته‏هاى مترجم

بازديد: 129
بايسته‏هاى مترجم

سید ابراهیم سجادی

چکیده: این مقاله به دغدغه تأمین سلامت معنی در ترجمه، بویژه ترجمه قرآن می پردازد. در این راستا عناوینی چون: نیاز به ترجمه، رویکرد معنی گرایانه، ترجمه تفسیری، اهمیت برابری معنایی در ترجمه و بایدها و نبایدهای مربوط به انتقال درست معنی توضیح داده می شود. سپس پیش نیازها و بایدها و نبایدهای مترجم در چهار محور زیر ارائه می شود:
1- متن شناسی با زیر مجموعه هایی چون خودسانسوری فرهنگی مترجم، متن به عنوان واحد ترجم، شناخت زبان عربی و آشنایی با دانشهای مربوط به آن، آشنایی با علوم قرآنی، توجه به پیوستگی معنایی آیات، سنت شناسی و موضوع شناسی.
2- تخصص در زبان مقصد و راز و رمز هدایت آن.
3- توانایی تخصصی مترجم در تئوری شناسی و تجربه عملی ترجمه و نویسندگی.
4- تعامل جمعی و مشارکت افراد و تخصصها در آفرینش ترجمه.
در پایان از عدم وفاداری ترجمه های موجود در انتقال مؤثر معانی آیات هم یاد شده است.

كليد واژه‏ها: سلامت معنی، سبک شناسی، متن شناسی، ترجمه قرآن، ترجمه تفسیری، شرایط مترجم، آفرینش ترجمه، انتقال معنی.

اين مقاله به دغدغه ناظر به تأمين سلامت معنى در ترجمه و به خصوص ترجمه قرآن نگاهى دارد و در آن نياز به ترجمه، رويكرد معنى گرايانه، ترجمه تفسيرى، اهميت برابرى معنايى در ترجمه و بايدها و نبايدهاى مربوط به انتقال درست معنى توضيح داده مى‏شود، پيش نيازها و بايدها و نبايدهاى بايسته رعايت مترجم در چهار محور ارائه داده شده است: در محور متن‏شناسى، خودسانسورى فرهنگى مترجم، قلمداد متن به عنوان واحد ترجمه، شناخت زبان عربى و آشنايى با دانشهايى مربوط به ايين زيان، آشنايى با علوم قرآنى، توجه به پيوستگى معنايى آيات، سنت‏شناسى و موضوع‏شناسى در معرض مطالعه قرار مى‏گيرد. تخصص در زبان مقصد و راز و رمز پيشنهاد آن به عنوان مهمترين شرط، محور دوم شناخته شده است، توانائى تخصصى مترجم در تئورى‏شناسى و تجربه عملى ترجمه و نويسندگى نام سومين محور را به خود اختصاص مى‏دهد، تعامل جمعى كه مشاركت افراد و تخصصهاى لازم را در آفرينش ترجمه در خور، پيشنهاد مى‏كند، آخرين شرط معرفى مى‏گردد، در نهايت از عدم وفادارى ترجمه‏هاى موجود به دليل بى توجهى به بايد در انتقال مؤثر معانى گفته و نا گفته (ولى القائده) آيات هم يادى به عمل مى‏آورد. 
واژه‏هاى كليدى
قرآن، ترجمه، سنت، زبان فارسى، شرايط مترجم، موضوع‏شناسى، معنى، ترجمه تفسيرى، پيامبرصلى الله عليه وآله، اهل بى، آشنايى زدايى، غرابت زدايى، سبك‏شناسى، متن‏شناسى، واحد ترجمه، تناسب آيات، جاحظ، بوجين نايدا، سيسرو، جروم


دو سخن آغازين

احساس نياز به ترجمه و مترجم از گذشته‏هاى بسيار دور بشر را همراهى كرده است. روزى كه زمينه تلاقى زبانها و گويشهاى متفاوت فراهم آمد، ضرورت استفاده از اين ابزار تفاهم مورد توجه قرار گرفت.

یک. دغدغه زدايى از مخاطبان ترجمه

اين گونه‏اى از باز خوانى از همان نخستين روزهاى پيدايشش، گذر گاهى تلقى مى‏شد كه نبايدهاى نهفته در آن سلامت معنى را، موقع عبور، در معرض خطر قرار مى‏داد.
اسكندر مقدونى موقع عقب نشينى از هند (323 قبل از ميلاد) در حوزه تجمع فلاسفه كه به «خانه خرد» معروف بود، باده تن فيلسوف كه شورشهاى ضد او را رهبرى نمى‏كردند،(1) رو به رو گرديد و تصميم گرفت از طريق مترجم با آنها گفت و گو نمايد.
راهبان هندى در مورد مترجمان اسكندر كه سخنان آنها را ترجمه مى‏كردند، گفتند:
«تلاش براى تشريح نظريات مكتبى و فلسفى از طريق اين صافى، به مثابه آن است كه انتظار داشته باشيم آب از جوى گل بگذرد و همچنان خالص و پالوده باقى بماند».(2)
بدگمانى نسبت به امانتدارى و وفادارى ترجمه، دانشمندان را بر دين وا داشت كه با كشف بايدها و نبايدهاى فن ترجمه، ميزان آلايندگى اين كانال ارتباطگيرى را، كاهش دهند. گويا پيشنهاد دو روش ترجمه «كلمه در برابر كلمه» و «معنى در برابر معنى» در حوزه فرا اسلامى هر كدام با اين ادعا صورت گرفت كه مى‏تواند سلامت معنى را تامين كند.
مترجمان كليمى معاصر سيسرون پيش از ميلاد مسيح تصور مى‏كردند كه تنها از طريق ترجمه واژه به واژه، خلق تصوير كاملى از متن ميّسر است ولى سيسرون ترجمه كلمه به كلمه را كار عبث مى‏دانست و از معنى گرايى حمايت مى‏كرد.(3)
جروم (ائوسبيوس هيرونوموس (347 - 419 م) نيز بر اصل ترجمه معنا به معنا تأكيد داشته و آن را اصل رايج در سيره مترجمان پيش از خود مى‏شناخت و به قصد قناعت آفرينى بيشتر در ضمير مخاطبانش نسبت به اين رويكرد مى‏گفت: 
«در مقدمه شرح احوال قديس آنتونيوس مصرى آمده است:
بدان كه ترجمه لفظ به لفظ از هر زبان به زبان ديگر همچون پرده‏اى، معناى اصلى را پوشيده مى‏دارد. بدان گون كه خّرمى گياه و علف راه بر رشد ميوه، مى‏بندد. طرز بيان، به دقايق نحوى و اشارات و استعارات وابسته است و اين همه آنگاه كه در ترجمه راه مى‏يابد، بناچار آنچه را كه به چند لفظ محدود بيان مى‏شد، با اطناب ملال آور بازگو مى‏كند. من كوشيده‏ام تا در ترجمه احوال آنتونيوس مقدس از اين عيب، پرهيز كنم. ترجمه من اگر چه لفظ به لفظ نيست معنا را در آن حفظ كرده‏ام، ديگران شايد كه به جستجوى هر هجا و هر لفظ در برابر لفظى و هجايى باشند ليك من تنها به جوهر متن نظر داشته‏ام. 
هيلاريوس خستوان وقتى پاره‏اى از مواعظ ايوب و نرامير داود را از يونانى به لاتين ترجمه مى‏كرد خود را به ملال ترجمه لفظ به لفظ گرفتار نكرد و پرهيز داشت از اين كه موشكافى بيهوده در الفاظ، بندى بر پايش بگذارد پس چون سردار فاتح متن اصلى را همچون اسيرى به قلمرو زبا مادرى خود كشاند.
بارى بياد آوريم كه هفتاد مترجم اسكندرانى و نويسندگان اناجيل در كار كتب مقدس به همين راه رفته‏اند ديگر جاى شگفتى نيست اگر نويسندگان متون مذهبى و غير مذهبى اين روش را در ترجمه اختيار كنند».(4)
آنچه در عهد باستان اتفاق افتاد به شكل‏گيرى ساده، دو روش لفظ گرايى و معناگرايى در باب ترجمه خلاصه نمى‏شد بلكه همزمان سنگ بناى استراتژى غرابت زدايى و آشنايى زدايى و رويكرد كاركرد گرايى نيز گذاشته شد. در سخنان به جا مانده از مترجمان آن دوره، توجه به وضعيت فرهنگى زبا مبدأ و زبان مقصد و چگونگى عكس العمل حس زيبا شناختى و عاطفى خوانندگان ترجمه، نيز به وضوح قابل مطالعه است. از باب نمونه در سخنانى از سيسرون مى‏خوانيم:
«من در كارى كه پيش گرفته‏ام... معنا را نگاه داشته‏ام اما قالب را دگرگون كرده‏ام و در جاى استعارات و الفاظ يونانى آنچه كه با شيوه گفتارى ما سازگار است، نشانده‏ام. 
ترجمه لفظ به لفظ را ضرورى نديدم و سبك كلى را باز آفريدم... همه فضيلتهاى متن اصلى يعنى آن احساس و استعارات و نظم پاره‏هاى مختلف را در نظر داشته‏ام اما رعايت الفاظ تا آنجا پيش نظر بوده كه با پسند و عادت ما ناسازگار نباشد»(5)
بگو مگوهايى كه بايدها و نبايدهاى ترجمه را در رعايت دو روش اصلى: «غرابت زدايى»، «آشنا زدايى» جستجو مى‏كرد، تا قرن هفده ادامه پيدا كرد. در اواخر قرن هفده آيين نامه‏اى توسط جان درايدن و جان دنهام تهيه ديده شد كه سرآغاز پيدايش نظريه در ترجه به حساب آمد.(6)
نظريه سازى كه معرفِى هدف، توضيح عناوين كليدى، بيان گونه‏هاى مختلف متن... را در ضمن داشت، بايدها و نبايدهاى ترجمه را به صورت عينى‏تر و در خور فهم‏تر، در معرض تشخيص مترجم قرار مى‏داد. بدين وسيله شناسايى پيش زمينه‏هاى ترجمه امكان‏پذير مى‏گردد. به عنوان نمونه «كاتاريناريس» آلمانى (1971 م( درباره گونه‏هاى متون قابل ترجمه و بايدهاى كه مترجم ملزم به رعايت آن است، مى‏گويد:
]متون سه نوع‏اند[ «متون اطلاع رسانى، متون احساسى و متون كنشى كاركرد اصلى متون نوع اول، اطلاع رسانى است. در ترجمه متون (كتب مرجع، نامه‏هاى ادارى، اسناد رسمى و مقالات دانشگاهى) مترجم بايد به محتوا وفادار باشد ولى از جهت سبك، معيارهاى غالب در فرهنگ مقصد را مبناى كار قرار دهد. در متون احساسى عنصر زيبا شناختى غالب است و ويژگى‏هاى سبكى جزء از معناى متون به شمار مى‏آيد زيرا تأثير زيبا شناختى در خواننده ايجاد مى‏كند مترجم بايد كاركرد غالب اين نوع متون را در ترجمه لفظ كند... در متون كنشى هدف نويسنده آن است كه خواننده را ترغيب كرده و او را به انجام كارى خاص وا دارد. در اين متون محتوا و صورت تابع تأثيرى است كه قرار است متن در خواننده ايجاد كند. در ترجمه اين نوع متن مترجم بايد زبان را طورى به كار گيرد كه ترجمه واكنش مشابه متن اصلى در خواننده ايجاد كند. براى دستيابى به اين هدف گاه لازم مى‏شود مترجم محتوا و يا ويژگى‏هاى سبكى متن اصلى را تغيير دهد».(7)
نمونه ديگر، گفته‏هاى «لارنس ونوسى» است كه پس از تقسيم روشهاى به كار گرفته شده توسط مترجمين در طول تاريخ به «غرابت زدايى» و «آشنا زدايى» ادعا دارد كه روش اول غالباً در مورد متون فنى و روش دوم در زمينه متون ادبى كاربرد دارد كه هدف ترجمه آنها انتقال تأثيرات زباين است.
در روش غرابت زدايى ترجمه بر اساس ارزشهاى غالب در فرهنگ خودى صورت مى‏گيرد و مترجم چندان تصرف مى‏كند تا متن با اصول سياسى و ارزشهاى فرهنگ خودى سازگار شود.
لارانس ونوتى روش آشنازدايى را نيز كمك به فرهنگ خودى مى‏شناسد زيرا مترجم با كار ترجمه راهى نو مى‏گشايد و ارزشهاى جديدى ايجاد مى‏كند و غناى فرهنگى در عرصه فرهنگ خودى به وجود مى‏آورد.(8)
هانس ورمير (از شاگردان كاتاريناريس) نيز هدف ترجمه را خدمت به فرهنگ مقصد مى‏دانست و مى‏گفت ترجمه اساساً نوعى انتقال بين دو فرهنگ است و لذا مترجم بايد نه فقط صاحب دو زبان بلكه صاحب دو فرهنگ باشد و بر دو عامل عمده تكيه كند: فرهنگ مخاطبان ترجمه و نقشى كه قرار است ترجمه در فرهنگ مقصد ايفا كند.(9)
اهتمام به معنى متن و توجه به فرهنگ خوانندگان ترجمه در ديدگاه يوجين نايدا (زبان‏شناسى آمريكايى) به اوج خود رسيد كه مى‏گفت: صورت وسيله و در خدمت پيام است و در صورت نياز مى‏شود آن را كم و زياد يا حذف كرد تا پيام مفهوم گردد. اگر در متن مبدأ سفيدى چيزى به سفيدى برف تشبيه شده و خواننده متن ترجمه با سفيدى برف آشنا نيست، بايد به سفيدى پنبه تشبيه شود.(10)

دو. سلامت معنى در نگاه قرآن پژوهان

اما در جامه اسلامى بايدها و بايدهاى ترجمه، با شتاب بيشتر و احساس نياز عميق‏تر، مورد توجه قرار گرفت. ماهيت جهانى و دانش محورى اسلام، در آغاز شكل‏گيرى جامعه دينى، زبانهاى مختلف را كنار هم قرار داد. تفاهم در چنين جامعه‏اى، بدون ترجمه، امكان‏پذير نمى‏نمود.
ولى نهضت ترجمه مكتوب از زبان يونانى و سريانى به زبان عربى زمانى راه افتاد كه با فتح شام و ايران، مسلمانان با كتابخانه‏هاى اين دو كشور رو به رو شدند. عطش دانش‏طلبى و نياز به ترجمه بى درنگ گره زيادى را به فراگيرى زبان يوناى وا داشت. 11/1 در سال 180 ق دار الحكمة تاسيس سه تا آثار مهم را از زبان يونانى سريانى و پهلوى ترجمه كند.11/2
در كنار كار ترجمه، نياز به صورت واضح در معرض استفاده مترجمين قرار گيرد. جاحظ (255 - 150 ه( از نخستين كسانى است كه به مطالعه ترجمه به عنوان يك موضوع پرداخت و مشكلات ترجمه متون مختلف به مشمول قرآن و شرايط مترجم را مطرح كرد.(11) صفدى (صلاح الدين خليل بن ايبك متوفاى 764 ه) (طبق نقل شيخ بهايى) دو روش به كار گرفته شده توسط مترجمين در مقاطع مختلف تاريخى تا زمان خودش را به نقد و ارزيابى نشسته و رويكرد به معنى بايسته ترجمه شمرد:
«ترجمه دو روش دارد: يكى روش يوحنا و ابن بطريق و ابن ناعمه حمصى و آن اين كه هر كلمه‏اى از كلمات متن اصلى در نظر گرفته شود تا لفظى ديگر كه مرادف آن است آورده شود سپس به كلمه ديگر به همين نحو پرداخته شود تا جمله‏اى كه ترجمه مى‏شود به پايان برسد. 
اين روش ناپسندى است به دو دليل: 
1 - گاه در زبان دوم لفظى كه كاملاً معادل لفظ موجود در متن اصلى باشد پيدا نمى‏شود.
از اين رو، احتياج سبب مى‏شود كه مان لفظ زبان اصلى در ترجمه آورده شود بدون آن كه امكان تغيير آن وجود داشته باشد. از اين جاست كه الفاظ بيگانه يونانى در اصطلاحات علومى كه به عربى ترجمه شده فراوان است.
2 - خواص تركيب و نسبت‏هاى كلامى در اسناد خبرى و ساير انشاها و مجاز و استعاره و مانند آنها در زبان‏هاى گوناگون، با يكديگر اختلاف دارند و در تعبير يكى نيستند بنابراين ترجمه تحت اللفظى گاهى در رساندن اصل مراد خلل به وجود مى‏آورد.
روش دوم روش حنين ابن اسحاق (متوفاى 234 ه) و جوهرى (متوفاى 398 ه) است و آن اين است كه مترجم تمام جمله را در نظر بگيرد و معناى آن را در ذهن خود مشخص سازد و آن گاه در زبان دوم جمله‏اى بسازد كه در رساندن آن معنى همانند جمله متن اصلى باشد، خواه الفاظ مساوى باشد يا نه و اين روش بهتر است»(12)
جاحظ ضمن بيان شرايط مترجم و ترجمه در زمينه‏ها و رشته‏هاى مختلف فلسفى، علمى و ادبى، پيچ و خمها و لغزشگاه‏هاى ترجمه متون دينى - و قرآن و سنت - را نيز به صورت فشرده و ژرف نگرانه، مطرح مى‏كند و پس از مرور بر بايدهاى ترجمه در اين زمينه مى‏گويد:
«و متى لم يعرف ذلك المترجم اخطاء فى تأويل كلام الدين و الخطاء فى الدين اضّر من الخطا فى الرياضة و الصناعة و الفلسفة و الكميا و فى بعض المعيشة التى يعيشن بها بنو آدم».(13)
هرگاه مترجم آگاهيهاى ياد شده را نداشته باشد، در مسير تأويل، بى راه مى‏رود و اشتباه در دين زيانبارتر است از اشتباه در رياضيات، دانش مربوط به صنايع، شيمى، فلسفه و پاره‏اى از مسايل معيشتى مبتلا به انسان. 
ابن فارس (متوفاى 395 ق) با استناد به سخن بعضى دانشمندان و تأكيد بر اعجاز بيانى قرآن، اين واقعيت را به صورت روشن بازگو كرده است كه معانى نهفته در تركيب جمله‏هاى قرآنى كه با كنايه، تمثيل، استعاره... در معرض درك و فهم خواننده قرار مى‏گيرد، در قالب‏هاى ساخته شده در زبانهاى ديگر با معادل گزينى قابل ترجمه نمى‏باشد.(14)
«بعضى از دانشمندان ما با توجه به استفاده قرآن از استعاره، تمثيل، قلب، تقديم، تأخير و ساير قواعد عربى مى‏گويد هيچ مترجمى توان ترجمه آن را به زبانهاى ديگر ندارد... زيرا زبانهاى ديگر در مجازگويى ظرافيت زبان عربى را ندارد. ببين! اگر بخواهى آيه «واما تخافن من قوم خيانة فانبذ اليهم على سواء» انفال /58 را ترجمه كنى، نمى‏توانى با الفاظ معادل اين كلمات معانى نهفته در آيه را منتقل كنى! مگر اين كه وسعتى پديد آورى و كلمات ناپيوسته را بهم پيوند دهى و واژه‏هاى ناپيداى آيه را آشكار سازى و بگوى:
«اگر از قوى كه بين تو و آنها پيمان و قرار دادى منعقد شده است، ترسيدى كه به تعهدشان پشت پا بزند و خيانت پيشه سازد، اول به اطلاع آنها برسان كه بعد از اين به شرط و تعهدت پاى بندى نشان نمى‏دهى، با آنها اعلان جنگ كن تا با آنها در آگاهى از نقض قرار دادو پيمان يكسان باش»(15)
ابن فارس ضمن ناممكن دانستان ترجمه معانى تبعى و بلاغى آيات با قالبهاى زبانى برابر و مساوى با قرآن از نظر حروف و كلمات، اشاره به ترجمه معنا گرايانه نسبتاً و آزاد، نيز دارد كه متوقف بر توانمندى‏هاى معرفتى است كه هر مترجمى توان دستيابى بدآنهارا ندارد، به همين دليل مترجمان قرن چهارم هجرى على رغم كسب اجازه ترجمه قرآن از فقهاى ماوراء النهر، وقتى در برابر آيات قرآن قرار گرفتند، احساس عجز گردند از اين كه معجزه الهى را با زبان ديگر بازگو كنند و خود را ناگزير يافتند از اين كه از رساندن پيام قرآن چشم بپوشند و به يافتن معادل براى واژه‏هاى قرآنى بسنده كنند. اين روش، فراگير گرديد و دوازده قرآن، تداوم پيدا كرد.(16)
شاطبى (متوفاى 790 ق)(17) و جرجانى(18) (متوفاى 816 ق) كه از معانى بلاغى قرآن به معنى دوم و معنى معنى تعبير مى‏كنند، وقتى از ترجمه‏پذير معنى اول (يعنى معانى كلماتى كه عناصر اصلى جمله را تشكيل مى‏دهد) و عدم امكان ترجمه معنى دوم سخن مى‏گويد نيز مقصودشان ترجمه كلمه به كلمه است و نه ترجمى معنى گرايانه!
بدين ترتيب نظريه پردازان ترجمه قرآن در گذشته پيشنهاد ترجمه تحت اللفظى را با هدفگيرى محدود و توجه به پيش زمينه‏هاى نه چندان سنگين، قابل قبول مى‏دانستند ولى پژوهشگران قرن اخير با نگاه نقادانه به اين گونه‏اى از ترجمه نگريسته و تحول بايسته و در خور شأن قرآن را در حوزه ترجمه مورد تأكيد قرار داده‏اند. 
پروفسور و اسم محمد على (مترجم قرآن به زبان آذرى) ترجمه تحت اللفظى را سبب نامفهومى قرآن و بى احترامى نسبت به آن مى‏داند.(19) رشيد رضا (صاحب تفسير المنار) از تحريف زايى، فساد آفرينى و ممنوعيت اين گونه ترجمه سخن مى‏گويد.(20) آقاى مصطفوى (نويسنده «التحقيق فى كلمات القرآن») اين نوع ترجمه را توهين به قرآن مى‏شناسد(21) و استاد معرفت مى‏گويد:
«... ترجمه تحت اللفظى بدترين نوع ترجمه است و غالباً موجب تشويش در فهم مقصود و كچ فهمى معنى و بسا باعث خيانت در امانت كلام مى‏شود»23/1
از رويكرد جديدى كه در رابطه با ترجمه قرآن مطرح شده و مى‏خواهد با ايجاد برابرى معنايى پيام قرآن را به صورت كامل و همه جانبه‏تر، در معرض مطالعه خوانند ترجمه قرار دهد، به عنوان «تفسير موجز» 23/2، «خلاصة التفاسير»23/3 و ترجمه تفسيرى نام برده شده و در تعريف آن آمده است:
«مترجم معتقد به ترجمه تفسيرى به معنى مورد دلالت تركيب و جمله بندى اصل (متن) توجه دارد، آن را پس از فهم و درك درست در قالب زبانى ديگرى كه قادر به افاده معنى مورد نظر پديد آورنده اصل است؛ مى‏گنجاند، بدون اين كه خود را ملزم بداند به توقف و درنگ نزد هر كلمه‏اى و آوردن.(22) بديلى به جاى آن» 
اين نامگذارى هم ريشه لغوى دارد و هم يادآور يك ضرورت قرآنى و انسانى مى‏نمايد. بسيارى از نويسندگان فرهنگ لغات،(23) ترجمه را معادل تفسير قلمداد نموده‏اند كه شفاف سازى و ارائه بى پيرايه، مراد گوينده در معنى آن نهفته مى‏باشد. از جانبى قرآن كتاب هدايت و عمل است، آموزه‏ها و تعاليم آن به هر اندازه كه دقيق‏تر و واضح‏تر مطرح گردد، نقش برجسته‏تر و جدى‏ترى در رستگاى و سعادتمندى انسان ايفا مى‏كند، از سويى على‏رغم اين كه زبان قرآن عربى است، مخاطب آن همه انسانها مى‏باشد، بنابراين هر انسانى حق دارد كه به مفاهيم قرآنى دست رسى داشته باشد، با توجه به چنين حقى، از منظر خود قرآن، همانگونه شخص پيامبرصلى الله عليه وآله موظف بود كه آيات الهى را براى مردم به صورت روش بيان كند (نحل /44)، تمام كسانى كه كتب آسمانى در اختيارشان قرار مى‏گيرد نيز وظيفه تبيين آن را دارند. 
«و اذا اخذ اللَّه ميثاق الذين أوتو الكتاب لتبّننّه للناس» (آل عمران /187)
و آنگاه كه خداوند پيمان گرفت از كسانى كه بدآنها كتاب داده شده تا آن را به صورت روش براى مردم بيان كنند.
از اين رو شخصيتهاى چون آيت اللَّه خوئى،(24) آيت اللَّه كاشف الغطا(25) و زمحشرى(26) و رشيد رضا(27) از ضرورت و وجوب ترجمه قرآن سخن مى‏گويند و در صدر اسلام نيز وقتى سلمان فارسى از پيامبرصلى الله عليه وآله تقاضا كرد كه به وى اجازه دهد تا قرآن را به فارسى ترجمه كند، بى درنگ به دريافت اجازه نايل آمده و به كار ترجمه دست يازيد به‏اى صورت كه قرآن را مى‏نوشت و ترجمه فارسى را زير آن قرار مى‏داد.(28)

بايدها و بايسته‏ها(29)

بى ترديد در ترجمه تفسيرى معنا محوريت دارد، تمام مطالعات موضوع ترجمه با توجه به آن و به قصد انتقال آن صورت مى‏گيرد. ارزيابى واقعبينانه و پيشنهاد كار آمد، در مورد پيش زمينه‏ها و پيش نيازهاى ترجمه تفسيرى قرآن نيز زمانى ميسر است كه معناى قابل انتقال به وسيله اين نوع ترجمه را معنى‏شناسى كنيم و دايره و گستره آن را بدانيم. اين مهم با دقت در نكات زير قابل احراز مى‏نمايد!
يك. ترجمه معنى گرا به طور كلى، در كنار فكر و انديشه نويسنده به سبك او نيز توجه دارد كه در اصطلاح عبارت است از: «روش يا شيوه خاصى كه شاعر يا نويسنده. براى بيان مطالب و افكار خود اختيار مى‏كند كه عبارت است از طرز جمله بندى و استعمال الفاظ و تركيبات و چگونگى تعبير و بيان مضامين»31/1 - و ويژگيهاى سبكى را جزء معناى متون مى‏شناسد.31/2
سبك، كاركرد روان شناختى دارد. نويسنده با قدرت تخيل و آفرينش معانى كنايى، تمثيلى، مجازى و... مى‏خواهد احساسات خواننده را برانگيزد و او را در احساس شادى و يا اندوه و نفرت غرق كند. مترجم تصميم مى‏گيرد كه با درك و به كارگيرى مهارت تخيّلى، بر اساس برخوردارى تمام انسانها از احساسهاى جسمى و روحى (و دركهاى فطرى) مشترك، بازتاب عاطفى و احساسى مشابه را در خوانندگان ترجمه نيز مشاهده كند.(30)
با توجه به اجتناب ناپذيرى همخوانى سبك در ترجمه و متن اصلى، «روژه كايوا» درباره ترجمه امين مى‏گويد: 
«ترجمه خوب... عبارت است از ابداع متنى (اعم از واژگان، جمله بندى و سبك) كه نويسنده اگر زبان مادريش همان زبان مترجم مى‏بود، آن را مى‏نوشت. چنين ترجمه‏اى مستلزم دانش و هوش و تخيل بسيار است.»(31)
سخن «فان ذونگ ينگ» نيز در اين رابطه خواندنى است كه درباره ترجمه‏هاى خالى از روح و اثر گذارى مى‏گويد: «اين گونه ترجمه‏هاى متون ادبى... مثل آن است كه ماهى بزرگى را بخوبى طبخ و ادويه و سس خوشمزه به آن اضافه كند، اما قبل از آنكه آنرا بر سه سفره ببريد، ناگهان به درون آب بيفتد! اندازه ماهى تغيير نمى‏كند اما طعم و مزه آن بكلى از بين مى‏رود، اين ماهى ديگر آن ماهى اول نيست و كسى ميل خوردن آن را ندارد، به اعتقاد من چنين ترجمه‏هايى خواننده را نااميد مى‏كند و ظلمى در حق نويسنده است»(32)
در حوزه متون دينى به خصوص قرآن كار ترجمه پيچيده‏تر مى‏شود زيرا اين متون كه از نظر سبك معجزه آسمانى است تنها بار عاطفى و احساسى ندارد بلكه بر عقل و جان نيز بايد سيطره پيدا كند. از اين رو متفكران و مترجمان معاصر، ترجمه متون دينى را شبيه به انتقال كلى از رستنگاهش دانسته‏اند كه ممكن است خشك گردد و بوى خود را از دست بدهد.(33)
دو. قرآن در عرصه‏هاى هستى‏شناسى، انسان‏شناسى و هدايت بايسته زندگى به سوى سعادت ابدى، على رغم محدوديت حجم، بار معنايى نامتناهى را با خود حمل مى‏كند، در عين حال ادعا دارد كه دلالت ظاهرى الفاظ كه روزنه‏اى را به سوى متون ژرف مى‏گشايد، با قدرت الهى، بسيار ساده و آسان صورت مى‏گيرد: «و لقد يسّرنا القرآن للذكر» قمر /17 و 22 و 32، چنين واقعيتى، اين دغدغه را همراه دارد كه اگر ظرفيت سازى انسان جايگزين ظرفيت سازى خدا گردد، آيا مظروف همانى است كه در ظرف زبان اول گنجانده شده بود!(34) مخصوصاً با توجه به اين كه قدرت تبيينى زبان عربى را ساير زبانها ندارد. طبق روايتى، امام باقر (يا امام صادق) (ع) زير جواب سوال از آيه: «بلسان عربى مبين» شعرا /195، فرمود:
يبيين الالس و لا تبينه الالس(35)
زبان عربى محتواى تمام زبان‏ها را توضيح مى‏دهد ولى ديگر زبانها قادر به تشريح محتواى آن نمى‏باشد. 
سه. طرفداران ترجمه تفسيرى و معنايى، اصرار دارند كه «ترجمه به تمام ابعاد معناى مقصود در زبان اصلى وفادار باشد و حتى نكات و دقايق سخن را كه به نحوى با اصل مقصود پيوند دارد همچون كنايه، تعريض، جملات حزن آور و حرتبار و مانند اينها را در بر گيرد»(36)
چهار، ترجمه اين ادعاى ضمنى را دارد كه بى ترديد تمام معانى و مقاصدى را كه در زبان ترجمه گنجانده است مورد دلالت متن اصلى و مراد پديد آورنده آن مى‏باشد(37)، در صورتى كه تهديد قرآن مترجمان را نيز شامل است كه مى‏گويد: 
«ولو تقول علينا بعض الاقاويل لاخذنا منه باليمين ثم لفطعنا منه الوتين فما منكم عنه حاجرين» الحاقة /44-47
و هرگاه او بعض سخنان را به ما نسبت مى‏داد، بى ترديد قدرتش را زايل مى‏كرديم سپس رگ دل او را مى‏بريديم پس هيچ كس از شما نمى‏توانست عذاب را از او بر دارد.
بايدها و بايسته‏ها 
توجه به نكات فوق، بايستى حس مسؤوليت عميقى را - كه منشأ وفادارى، رعايت امانت و آهنگ هدايت انسانهاست - در مترجم به وجود آورد. چنين احساسى، وى را بر اين وا مى‏دارد كه براى ورود به عرصه پر پيچ و خم ترجمه قرآن، ميزان توانمنديش را در شناخت متن، شناخت تقاضاها و نيازهاى فرهنگى مخاطبان كلام خداوند شناخت فرهنگ و زبان خوانندگان ترجمه و آفرينش هنر مكتوب، به ارزيابى بنشيند.
؟؟و عناوين فوق در حقيقت سازنده محورهاى اساسى دسته بندى پيش نيازها و پيش زمينه‏هاى (يا شرايط) ترجمه قرآن را تشكيل مى‏دهد و شايسته مى‏نمايد كه هر كدام با بايدهاى تحت پوشش خود در فصل جداگانه‏اى مورد مطالعه قرار گيرد.

يك متن‏شناسى

متن مورد ترجمه در پى اين است كه با استفاده از بستر فرهنگ، قالب زبانى و سبك ادبى ويژه‏اى، پيام علمى، تاريخى، ادبى و... را در اختيار مخاطبان خود قرار دهد، مترجم مى‏خواهد با عمل ترجمه صادقانه، به تعداد دريافت كنندگان پيام و تاثيرات متن بيفزايد، بنابراين ناگزير است كه با حفظ بى طرفى به چند نوع كار موفقيت زا همت گمارد.

1-1 خود سانسورى (سر آغاز مطالعات متن شناختى)

اصل صداقت و بى طرفى كليد ورود به حوزه معنايى متن مورد ترجمه است. مترجم با روان كاوى خودشناسانه، مى‏تواند به شايستگى اخلاقى خود بى پرده و از ارتكاب جور و ستمى در حق پديد آورنده اثر پيش‏گيرى كند!
مترجم چونان هر انسان ديگرى، در دام فرهنگ و معانى زبان مادرى، گرايشها و باورهاى خود اسير است، گرايشهاى عقيدتى تاريخى، سياسى، اقتصادى و اجتماعى، حس خود بزرگ بينى و خود كم بينى، ممكن است بر واژه‏ها و جمله‏هاى گفتارى و نوشتارى وى سايه افكند.(38)
يوجين نايد تحت عنوان شرط صداقت، گونه‏هاى مختلف تصرف ناروا را در معنى، به تصرف عمدى و تصرفى كه زايده خصلتهاى ناآگاهانه مترجم است - و از راههاى دزدانه و ظاهراً معصومانه بر كار او اثر مى‏گذارد - 
تقسيم نموده مى‏گويد: 
«در عين حال هيچ مترجمى ماشين نيست و به اين دليل هر مترجمى رنگى از شخصيت خود را بر ترجمه‏اش مى‏زند. حال كه چنين است مترجم بايد با آنچه در توان دارد بكوشد تا هر گونه تصرفى را كه با نيست نويسنده و منظور پيام هماهنگ نيست از كار خود دور نگاه دارد»(39)
نامبرده به قصد تذكر آسيب پذيرى بيشتر ترجمه متون دينى در برابر اين خطر مى‏گويد:
«ميزان مخاطرات ذهنى در ترجمه مستقيماً متناسب است بادرگيرى بالقوه عاطفى مترجم در پيام، چنين درگير شدنى، در مورد متنها يعملى معمولاً بسيار اندك است اما در متنهاى مذهبى چه بسا بسيار شديد باشد زيرا مذهب با ژرفترين و جامعترين نظامهاى ارزشى سرو كار دارد».(40)
تصرف دلبخواهى (و نه حقيقت گرايانه) در معنى آيات قرآن، از قبل، پيشبينى شده است. قالب كردن تلقى، باور و پندار خود به عنوان سخن خداوند كه به عنوان تفسير به رأى و گناه نابخشودنى در لسان روايات آمده است هم متوجه مفسر است. و هم هشدارى به مترجم امام رضاعليه السلام به نقل از پدرانش و از رسول خدا مى‏گويد خداوند فرمود: «ما آمن بى من فسّر برأيه كلامى»(41)
به من ايمان نياورده است هر كه سخن مرا دلبخواهى تفسير كند.
على رغم هشدارهاى از اين دست، كم نيست در تفاسير و ترجمه‏ها، مواردى كه باورها و گرايشها مغرصانه يا ناآگاهانه عنوان سخن خدا را به خود گرفته است، تئورى سازانى هم بر مشروعيت اين نوع پيرايه سازى مهر تأييد زده‏اند. شاهفور اسفراينى در مقدمه كتابش مى‏گويد: ترجمه‏اى ارائه دهم كه بر طريقت اهل سنت و جماعت باشد.(42)
نام برده موقع ترجمه آيه: «يا أيها الذين آمنوا اذا قمتم الى الصلوة فاغلسوا وجوهكم و أيديكم الى المرافق و امسحوا برءوسكم و ارجلكم الى الكعبين» مائده /6، مى‏گويد.(43)
مى‏كشيد بر سرهاى خويش و بشوييد پايها تا دو كعب و اگر موزه باشيد پوشيده مسح كنيد. موزه نويسنده ديگرى مى‏گويد: 
«يك مسلمان نمى‏تواند و نبايد از اعتقادات پذيرفته شده در مذهب خود دست بردارد و درباره آن بى تفاوت باشد. او قرآن را بايد مطابق با اصول مذهب خود ترجمه كند زيرا اگر چنين نكند خواننده ترجمه گمراه مى‏شود».(44)
خودشناسى و تشخيص دقيق گرايشهاى آسيب زننده به محتوا و معنا به تنهايى براى تأمين مصونيت مراد متن كافى نمى‏ماند. دانشمندان دانش ترجمه 476 و مسازى با پديد آورنده متن را نيز براى مترجم، ضرورى مى‏شناسند. «جاستين او برايان» بر اين باور بود كه «مترجم هرگز نبايد چيزى را كه نمى‏ستايد ترجمه كند و در صورت امكان ميان مترجم و متنى كه مورد ترجمه قرار مى‏گيرد بايد نوعى همبستگى طبيعى برقرار باشد».(45)
در خصوص قرآن، دمسازى، معنى ويژه خود را دارد. تعابير: «روح قرآن در غير مسلمان تجلى پيدا نمى‏كند»، «اگر مسلمان نباشد امكان اين كه قلبش كانون پذيرش وحى و قرآن شود، وجود ندارد و «وقتى قلب و دل مترجم نمى‏تواند جايگاه قرآن باشد بطور چنين چيزى (ترجمه) امكان دارد»(46)، همين ضرورت را مورد تأكيد قرار مى‏دهد.
مقصود از نفوذ روح قرآن در دل مترجم جايگزينى گرايشها، باورها و تصاميم قرآنى به جاى گرايشها، باورها و تصاميم غير ارزشى است كه در قالب عمل تبارز پيدا مى‏كند، اين همان طهارت و پاكى است كه قرآن آن را وسيله دستيابى به معارف خود مى‏شناسد «لا يمسه الاّ المطهرون» واقعه /79.
جز پاكيزگان به آن دسترسى ندارند.
سيد قطب مى‏گويد: «وامانده، به درك اسرار قرآن نايل نمى‏شود، معانى مورد دلالت آن براى كسى قابل درك است كه با ايمان و اتكاء به اين كتاب آسمانى، براى جامه عمل پوشاندن به معنى آن با جاهليت روياروى كند».(47)
بى ترديد دمسازى به اين معنى، زمينه جذب عنايت الهى را نيز فراهم مى‏آورد كه مترجمان برجسته‏اى چون يوجين نايدا، جروم، وايكليف و لوتر وتيندال، از آن به عنوان شرط اساسى موفقيت در ترجمه متن دينى نام برده‏اند.(48)

1-2. تلقى متن به عنوان واجد ترجمه

مترجم بايد به صورت همه جانبه وفادار به متن باشد، «يعنى برگردان كلمات، مفاهيم، وزن، قافيه انديشه ناگفته اما القا شده به دريافت كننده اصلى و يا كليت كتاب و مانند آن همه و همه وفادارى خاص خود را مى‏طلبد».(49)
به همين دليل اساتيد ترجمه، هميشه تأكيد كرده‏اند كه قبل از دست يازيدن به ترجمه بايسته است كه مترجم با متن و محتواى آن آشنايى حاصل نمايد.
«مترجم بايد قبل از آنكه به ترجمه اثرى بپردازد، از محتواى كلام نويسنده آگاه بوده و مقصود نهايى او را درك كند»(50)
«هر متنى را به عهده گرفتيد به هر درى بزنيد كه درباره مؤلف و درباره آن كتاب بيشتر بدانيد»(51)
پيتر نيومارك )نظريه پرداز سرشناس در ترجمه و متولد 1916 م( مى‏گويد: 
مترجم وقتى مى‏تواند حقايق متن را به نحو مؤثر منتقل كند كه خود بدرستى آنها را فهميده باشد و هدف ترجمه نيز همين است».(52)
بر اساس نقل ژرژ مونن دريدا، پل ريكور با تأكيد بيشتر، مطالعه قبلى متن را به مترجم توصيه مى‏كند.
دريدا پس از يادآورى ديدگاه بنونيست كه جمله را واحد ترجمه مى‏داند، مى‏گويد: اما ريكور، درباره ترجمه معتقد است كه جملات عناصر كوچكترى از گفتار هستند كه در قالب متن جاى مى‏گيرد. مترجمين به خوبى واقفند به اين نكته كه مترجم جملات را ترجمه نمى‏كنند بلكه متن را ترجمه مى‏كند. به عقيده ريكور، خود متن نيز در دل متن وسيع‏ترى كه همان مجموعه عناصر فرهنگى، مذهبى، آيينى و جهان بينى است، جاى مى‏گيرد. ريكور، در واقع به اين نكته مى‏رسد كه تكليف مترجم رفتن از واژگان به جملات، سپس به متن و سرانجام به مجموعه كل فرهنگى نيست بلكه مترجم بايد با بهره گرفتن از مطالعات خود و شناخت روح فرهنگى، به سوى متن، جمله و سپس واژگان پايين آيد»(53)
اهميت متن‏شناسى و نقش آن در ترجمه به گونه‏اى توجه نظريه پردازان را به خود گرفته است كه برخى از آنان، كل متن را واحد ترجمه مى‏شناسد(54) و با توجه به معنى كه براى واحد ترجمه در نظر گرفته شده است: (واحد ترجمه «كوچكترين بخش از يك سخن است كه پيوستگى و انسجام اجزايش آنچنان است كه نبايد آنها را به صورت مستقل و جداگانه ترجمه كرد»(55)؛ بايد با اشراف بر كل متن ترجمه صورت گيرد. 
برخى چون پيتر نيومارك كه متن را واحد ترجمه نمى‏داند نيز همانگونه كه كلمه را نيز واحد ترجمه نمى‏شناسد با قبول ضرورت اشراف بر متن مى‏گويد «متن در واقع حكم آخرين دادگاه استئناف را دارد، هر نوع بسط در هر سطح ترجمه، بايد با وحدت متن سازگار باشد»(56) لازمه سخن فوق اين است كه مترجم بايد پياپيش كار متن‏شناسى را به انجام رساند و گرنه كجروى از مسير مورد نظر پديد آورنده متن دامنگير وى خواهد شد. 
د رخصوص قرآن، از همبستگى و كنش تبيينى متقابل آيات آن، تعبيرهاى مختلفى شده است و در همين رابطه (57) دانشى به نام «دانش تناسب» در گذشته‏هاى نسبتاً دور، توجه قرآن پژوهان را جلب كرد كه همبستگى معنايى آيات قرآن را به بحث و گفت و گو مى‏گيرد.(58) بر اساس همبستگى ياد شده، نگاه تفسير گرايانه اجزاى قرآن به همديگر مطرح شده است كه در خود قرآن (مطابق نظر بسيارى از مفسران) تحت عنوان «مثانى» مطرح مى‏باشد: «اللَّه نزل احسن الحديث كتاباً متشابها مثانى» زمر/23. علامه طباطبايى (ره) در توضيح اين صفت قرآن مى‏گويد: 
«مثانى به معنى عطف شونده است، چون آيات با يكديگر هماهنگ و متمايلند و يكديگر را توضيح مى‏دهند و ميان آنها ارتباط و انعطاف است»(59)
در سخنى از امام على‏عليه السلام درباره قرآن آمده است.
«ينطق بعضه ببعض و يشهد بعضه على بعض» نهج البلاغه خ 133
بعض آن بعض ديگر را تفسير كند و پاره‏اى بر پاره ديگر گواهى دهد.
بر اين اساس گفته شده است:
مترجم قرآن بايد يك انس بيست سى ساله با قرآن داشته باشد تا از اصل اصيل «القرآن بفسه بعضه بعضا» حداكثر استفاده را ببرد»(60)
و نيز بر همين مبنا، ترجمه پيوسته پيشنهاد شده است كه منظور از آن ترجمه‏اى است كه مترجم قرآن را يك واحد به هم پيوسته و يك مجموعه از هم ناگسسته بداند را قسمتى قسمت ديگر را تفسير مى‏كند(61)
بهر حال متن‏شناسى در مطلق ترجمه و ترجمه قرآن دو گونه مهارت علمى را مى‏طلبد كه عبارتند از:

1-2-1 - شناخت زبان قرآن

متن، آميزه‏اى از لفظ و معناست و ريخت بيرونى و لفظى آن حامل اندرونه‏اى به نام معنى و مراد مى‏باشد، افراد هر جامعه زبانى، با نگاه به هر دو بعد متنِ گفتارى و نوشتارى به تفاهم و تعامل مى‏پردازند.
بدين ترتيب مترجم ملزم است كه از دو نوع مهارت علمى بر خوردار باشد، هم زبان متن را بداند و هم با معانى آن آشنايى كامل پيدا كند تا در عرصه ترجمه، ريخت گرايى آميخته با معنى گرايى را الگوى خود بشناسد.
جاحظ مى‏گفت: 
«و ينبغى ان يكون اعلم الناس باللغة المنقوله»(62)
مترجم بايد آگاه‏ترين انسانها باشد نسبت به زبان مبدا.
يوجين نايدا بر اين باور بود كه مترجم بايد بر زبان مبدأ تسلط كامل داشته باشد.(63)
تبحر در معانى لغوى كافى نيست، بايد با دانشهاى پيرامونى زبان كه بعد هنرى و زيبايى كلام و رنگ و بوى پيام را تامين مى‏كند نيز آشنا باشد. سيسرو مى‏گفت: مترجم بايد مفسر و يا عالم علم بديع باشد».(64)
گيانز و مانتى با توضيح بيشتر مى‏گويد: 
مترجم بايد اطلاعات دقيق، كامل و مبسوطى از دانش پيرامونى زبان داشته باشد، با نظر و نويسندگان، تاريخ نويسان و فرهنگ نويسان آن دو زبان آشنا بوده و آثار منتقدان، نويسندگان و فلاسفه را خوانده باشد.»(65)
بر اين اساس حنين ابن اسحاق كه معتقد بود بر ضرورت شناخت زبان مبداء و هى - خواست كتب پزشكى را از يونانى به عربى ترجمه كند، طى ده سال در قسطنطيه، زبان يونانى را فرا گرفت.(66)
قرآن ساختار زبانى دارد كه شناخت و نفوذ در آن براى دستيابى به معنى، نيازمند مراجعه به دانشهاى پيرامونى مختلفى مى‏باشد كه زبان عربى يكى از آنهاست. 
آيت اللَّه خوئى در مورد قرآن مى‏گويد: مترجم قرآن، بايد به زبان قرآن... كاملاً احاطه و در آن تخصص داشته باشد.»70/1، مقصود زبان عربى است، با اين تفاوت كه بلاغت و بيان زبان عربى به صورت كامل و بى مانند و معجزه آسا در قرآن تبارز يافته است و آيه آيه آن آكنده است از نكات بلاغى، سبك آخرين و بازگو كننده ابعاد معنايى گوناگون اصل وفادار ايجاب مى‏كند كه مترجم تمام ريزه كارى‏ها و نكات كلامى چون كنايه، تعريض، استعاره...70/2 را كه به نحوى با اصل مقصود پيوند دارد، بشناسد و بدآنها احاطه كامل داشته باشد تا آنها را موقع ترجمه در قالب ديگرى بريزد.(67) بر اين پايه ضرورت آشنايى كامل مترجم، دانشهاى نحو، صرف، معانى،(68) بيان، بديع، عربى جديد، عربى قديم و شعر جاهليت(69) مورد توجه اساتيد ترجمه قرار گرفته است. 
از آن رو كه قرآن به صورت تدريجى و به مناسبتهاى معين نازل شده است و مشتمل است بر آيات محكم و متشابه، ناسخ و منسوخ...؛ مترجم ناگزير است براى فهم واژه‏ها و آيات از آشنايى قابل توجه به علوم قرآنى برخوردار باشد.
مرجع ديگرى كه بايد به صورت اساسى و فنى به مطالعه گرفته شود به منظور دستيابى به فهم قرآن، سنت است(70) كه علاوه بر سخنان پيامبرصلى الله عليه وآله، روايات اهل بيت آن حضرت را نيز در بر مى‏گيرد، چه آنكه همانگونه كه سخنان خود پيامبرصلى الله عليه وآله طبق اين آيه: «و أنزلنا اليك الذكر لتبيين للناس ما نزّل اليهم» نحل /44؛ بيان و توضيح آيات قرآن به حساب مى‏آيد، سخنان معصومين‏عليه السلام نيز بازخوانى آن مى‏باشد، زيرا بر اساس حديث «ثقلين» كه مى‏گويد قرآن و اهل بيت، همديگر را رها نمى‏كنند، و هر دو عامل هدايتند.(71) گفتار و رفتار آنان، بازگو كننده معنى و مراد آيات وحى خواهد بود. گذشته از اين، جمله: «هم حزان علمه و تراجمة و حيه»(72) كه هم از پيامبرصلى الله عليه وآله نقل شده و هم از امامان معصوم، به صورت آشكار و واضح و واضح، آنان را به عنوان مركز ذخيره علم الهى و مترجمان وحى او معرفى مى‏كند، مترجمانى كه هم آشنايى كامل به سبك و ساختار زبان عربى دارد و هم به مراد الهى در قِآن. 
جاحظ ضمن پذيرش نقش سنت در ترجمه قرآن از اطلاع مترجم از خبر ناظر به قرآن، خبر صادق، خبر دروغ و خبرى را كه نمى‏شود مورد قضاوت قرار داد،(73) سخن مى‏گويد كه هم به ضرورت چنين مراجعه‏اى اشاره دارد و هم سنگينى آن را تذكر مى‏دهد.
مهمترين و آخرين مرجع براى وادشتن قرآن به سخن گفتن؛ خود قرآن است كه واژه‏هاى كليد آن با تكرار و همنشينى با واژه‏هاى ديگر، در ضمن جملات و آيات متعدد و مختلف، به صورت متقابل، همه از همديگر روشنايى مى‏ستاند و به همديگر روشنايى مى‏دهد، به همين دليل انس دوره‏اى و طولانى همراه با تدّبر با خود قرآن، مطمئن‏ترين راه است، براى راه يافتن به معنى دقيق واژه‏ها و كلمات آن، از باب نمونه سه گروه انسانى «اصحاب ميمنه»، «اصحاب مشئمه» و «سابقون» به صورت مجمل در سوره واقع مطرح شده است ولى معنى هر كدام را در جاى ديگرى از قرآن مى‏توان بدست آورد. در سوره مومنون (آيات 57-61) پس از بيان احساسات، باورها و رفتار شايسته برخى از انسانها، آمده است «أولئك سارعون فى الخيرات و هم لها سابقون»، در آيات (13-19) سوره بلد مى‏گويد اصحاب ميمنه مؤمنانى هستند كه در پى آزادى بردگان، دستگيرى ايتام فاميل و بينوايان خاكنشين، در تنكدستى، مى‏باشند و همديگر را به شكيبايى و بخشش سفارش مى‏كنند. اصحاب مشئمه كسانى هستند كه به آيات خداوند كفر مى‏ورزند، بسيارى از واژه‏هاى همين آيات نيز در جاهاى ديگر، با آيات و كلمات ديگر، كنش و واكنش تفسيرى و تبيينى دارد.
تو شيهيكو ايزوتسو، مترجم ژاپنى قرآن كه با نگاه نقادانه به ترجمه‏هاى قرآن (74) مى‏نگرد، در رابطه با كشف نگرش جهان شناختى قرآن بر اساس واژه‏ها و مفاهيم مربوطه و موجود در اين كتاب مى‏گويد: 
«در نخستين نظر اين عمل، كارى بسيار سهل مى‏نمايد، ممكن است كسى چنان بينديشد كه همه كارى كه بايد صورت بگيرد عبارت از آن است كه از كل واژگان كلمات قرآن همه كلمات مهم را كه به تصورات و مفاهيم مهم همچون اللَّه و اسلام و نبى و امام و كافر و نظاير اينها ارتباط دارد، جدا كنند و معنايى را كه هر يك از اين كلمات در متن قرآن دارد، مورد تحقيق و ملاحظه قرار دهند ولى اين كار در واقع چندان ساده نيست چه اين كلمات يا تصورات در قرآن هر يك تنها و منعزل از كلمات ديگر به كار نرفته بلكه با ارتباط نزديك به يكديگر، مورد استعمال قرار گرفته‏اند و معنى محسوس و ملموس خود را دقيقاً از مجموع دستگاه ارتباطى كه با هم دارند به دست مى‏آورند.
به عبارتى ديگر اين كلمات ميان خود گروههاى گوناگون بزرگ و كوچك مى‏سازند كه اين گروهها نيز بار ديگر از راه‏هاى مختلف با هم پيوند پيدا مى‏كنند و سرانجام يك كل سازماندار و يك شبكه بسيار پيچيده و درهم پيوستگى‏هايى تصورى از آنها فراهم مى‏آيد».(75)
نامبرده بر مبناى مورد قبول خودش واژه «بر» را بر اساس واژه‏ها و داده‏هاى آيه زير قابل تعريف مى‏شناسد «ليس البر أن تولّوا وجوهكم قبل المشرق و المغرب لكن البر من امن باللَّه واليوم الاخر و الملائكه و الكتاب و النبيين و ءاتى المال على حبه ذوى القربى و اليتمى و المساكين و ابن السبيل و السائلين و فى الرقاب و أقام الصلوة و ءاتى الزكوة و الموفون بعهدهم اذا عاهدوا و الصابرين فى البأساء و الضّراء و حين البأس اولئك الذين صدقوا و أولئك هم المتقون» بقره /177
سپس با اشاره به عناصرى كه در اين آيه به عنوان اجزاى سازنده و توضيح دهنده معنى «بِرّ» بر شمرده شده است مى‏گويد: 
از همين جا مى‏توانى مدريابيم كه چرا اين واژه را در زبانهاى ديگر به معانى مختلف مانند: 
پرهيزكارى، نيكى و راستى ترجمه كرده‏اند و تازه هيچيك از اين واژه‏ها به تنهايى نمى‏توانند حق واژه اصلى را كه معناى پيچيده آن متضمن همه اين مفاهيم و شايد مفاهيم ديگر است، ادا نمايد»(76)

1-2-2 - موضوع‏شناسى

هر متنى وابسته است به يكى از موضوعها و حوزه‏هاى علوم انسانى يا تجربى و ميزان سلامت ترجمه آن از خطا و اشتباه، بستگى دارد به ميزان آگاهى و آشنايى مترجم به آن موضوع و حوزه معرفتى. 
در اين رابطه استثنايى وجود ندارد، حتى مترجم شعر بايد ملكه شعر داشته و در زبان مادرى‏اش شاعر باشد،(77) كسى كه ادبيات داستانى را ترجمه مى‏كند با روابط انسانى پيچيده رو به رو مى‏باشد و بايد تسلطش را بر اين روابط به اثبات رساند.(78)
تعابير دانشمندان و پژوهشگران حوزه ترجمه كه سطح آگاهى به موضوع را يادآورى مى‏كند مختلف است، از باب نمونه، مى‏خوانيم: «كسى كه به كار ترجمه مى‏پردازد و مسؤوليت آن را مى‏پذيرد، بايد داراى ويژگيهايى باشد كه يكى از آنها تخصص در موضوعى است كه به ترجمه آن پرداخته است»(79)
«مترجم بايد حداقل داراى مدرك كارشناسى در آن رشته علمى باشد، در غير اين صورت مترجم... در ترجمه مفاهيم ممكن است مرتكب اشتباهات مضحك شود.(80)
«در ترجمه... متون علمى دشوارى اصلى آگاه بودن به آن عملى است كه داريد راجع به آن ترجمه مى‏كنيد، فرض كنيد فيزيك، اگر فيزيك بدانيد ترجمه برايتان آسان‏تر خواهد بود، حتى معادل يابى براى شما راحت‏تر است اصل پيش نياز چنين ترجمه‏اى، احاطه شما به موضوعى است كه داريد ترجمه مى‏كنيد»(81)
يوجين نايدا در اين رابطه مى‏گويد:
اما دانستن يك زبان ديگر است و بهره‏مند بودن از دانش ويژه در خصوص يك موضوع خاص ديگر فى المثل مى‏توان كاملاً با يك زبان آشنا بود و در عين حال از فيزيك هسته‏اى يا شيمى آلى هيچ ندانست. چنين آشنايى عامى، براى ترجمه متنهاى فنى، در اين گونه زمينه‏ها به هيچ وجه كافى نيست. 
به سخن ديگر، مترجم علاوه بر دانستن دو يا چند زبان ذيربط در كار ترجمه، بايد با موضوع مورد ترجمه نيز كاملاً آشنا باشد»(82)
در اين رابط جاحظ از همه سختگيرانه‏تر مى‏نمايد. در سخنى كه وى نقل مى‏كند (وگو با مورد قبول خودش نيز هست) آمده است:
«مترجم، قادر به رعايت امانت و ارائه ويژگيهاى معانى و ديدگاه مورد نظر حكيم نيست مگر اين كه در شناخت معانى كلمات و قدرت به كارگيرى واژه‏ها، همتراز و همسنگ نويسنده كتاب باشد»
آنگاه جاحظ، به قصد نقد وضعيت ترجمه و يادآورى ناتوانى مترجمان آثار ارسطو و افلاطون مى‏گويد: «چگونه ابن بطريق، ابن ناعمه، ابن قرّه، ابن فهريز، ثيفيل، ابن وهيلى و ابن مقفع مى‏توانند همانند ارسطو و خالد (فرزند يزيدبن معاويه كه در حوزه ستاره‏شناسى، پزشكى و شيمى ترجمه مى‏كرد)(83) همانند افلاطون باشد».(84)
با توجه به اظهارات نظريه پردازان حوزه ترجمه و قطعى بودن برخوردارى مترجم از دانش پوشش دهنده محتواى متن مورد ترجمه، بايستى براى مترجم و تئورى پردازان ترجمه متون دينى، اين سوال (و پاسخ آن) مورد توجه جدى قرار گيرد كه دانش و علمى كه محتواى آيات وحى را پوشش مى‏دهد، چه نوع دانشى است؛ تا آشنايى با آن به عنوان پيش نياز ترجمه قرآن، پيشنهاد شود!
ترديدى نيست در اين كه قرآن كتاب هدايت است، با پذيرش عملى هدايتهاى اين مائده آسمانى، انسان به سعادت دنيوى و اخروى نايل مى‏آيد ولى همين برنامه هدايتى، بر پايه دانشهايى استوار است كه امروز هر كدام با نام و ويژگيهايى مخصوص به خود، به رسميت شناخته شده و به عنوان محورهاى پژوهشى و مطالعات تخصصى و فوق تخصصى مستقل مطرح مى‏باشند.
مطالعه قرآن ترديدى باقى نمى‏گذارد در اين كه متن آن بار دانشهايى هستى‏شناسى، كيهان‏شناسى، زيست‏شناسى، مطالعات تاريخ و فلسفه تاريخ، شناخت‏شناسى، كلام و عرفان، اخلاق و فلسفه اخلاق، ادبيات داستانى، روان‏شناسى، جامعه‏شناسى، حقوق و قانونگذارى، مديريت و سياست، و... را با دقت و واقعبينى فوق توان بشر، در خود نهفته دارد. چنين واقعيت و حقيقتى، مسئووليت سنگينى را به عهده مترجم مى‏گذارد.
مترجم ناگزير است از اين كه در حد و سطح لازم با دانشهايى كه بستر هدايت قرآن مى‏باشند آشنايى داشته و بتواند آيات و كلمات وابسته و مربوط به آنها را به صورت دقيق‏تر مورد شناسايى قرار دهد (يا از پيش شناسايى كرده باشد) تا از بى راهه روى در وادى ترجمه در امان بماند! دكتر بوكامى با اشاره به پيشرفت علم و قابل فهم شدن آيات علمى قرآن مى‏گويد: «همين امر روشن مى‏نمايد كه فقط داشتن معلومات عميق زبان‏شناسى براى فهم آيات قرآن، كفايت نمى‏كنند و علاوه بر اين معلومات، بايستى واجد آگاهى‏هاى علمى گوناگون نيز بود. مطالعه‏اى از اين گونه، در باب قرآن، دائرة المعارفى چند بعدى و چند رشته‏اى مى‏شود.89/1
به عنوان نمونه جنين‏شناسى از موضوعات در خور توجه قرآن است، ژرفنگرى آيات مربوطه در اين زمينه، به گونه‏اى است كه دكتر بوكانى پس از مطالعه و مقايسه ديدگاه قران با ديدگاه كتاب عهدين و ديگر ديدگاه‏هاى غير علمى و جنين شناختى با شگفت زدگى و به صورت مكرر مى‏گويد: «اكنون چطور مى‏توان به قران توجه كرد و از هماهنگى ميان متن آن و اطلاعات علمى اين عصر، راجع به اين پديده‏ها به شگفت نيامد»89/2
«اما قرآن... در جاهاى مختلف آن، مكانيسم دقيق اين مساله، يادآورى مى‏شود، مراحل مختلف آن كاملاً مشخص و معلوم مى‏گردند و در مقابل، مطالب ناصحيح نيز عنوان نمى‏شود، بيان مطالب با كلمات و تعبيرات ساده صورت مى‏گيرد تا فهم انسان قادر به دريافت آنها باشد»(85)
«خلاصه آنكه هم در مورد مطالب نظرى و مربوط به توليد مثل انسان و هم راجع به مسائل عملى ناظر به زندگى زناشويى و روابط جنس زن و شوهر، قرآن هيچ مطلبى ندارد كه با اطلاعات و معلومات جديد و نيز با امورى كه منطقاً نتيجه اين اطلاعاتند، مغايرت و مخالفت داشته باشد»(86)
نامبرده به همان اندازه كه بر واقعبينانه بودن ديدگاه علمى قرآن اصرار دارند، از بى كفايتى ترجمه‏ها و تفسيرها حكايت مى‏كند و منشأ آن را بى اطلاعى مترجمين از مووضع )و دانش جديد( مى‏شناسد، آنگاه به صورت عينى از ترجمه «علق» به خون بسته، به عنوان يك اشتباه خطرناك نام مى‏برد:
«كسانى كه با علوم دقيقه سرو كار دارند، با ملاحظه ترجمه‏ها و تفسيرهاى موجود به معانى صحيح، دست نمى‏يابند، براى مثال قسمت اعظم ترجمه‏ها، در جريان ايجاد انسان از «؟؟؟ خون( و «خون بسته» و يا «وابستگى» و «تعلق» سخن مى‏گويد، حال آنكه اين بيان در نظر دانشمندى كه در اين زمينه تخصص دارد كاملاً نامقبول است زيرا هيچگاه انسان داراى چنين وضعى در آغاز نيست. در قسمتى كه مربوط به خانه كردن و لانه نمودن تخم در رحم است، خواهيم ديد كه متخصصان مشهور زبان عربى، به علت فقر فرهنگ علمى، دچار اشتباه شده‏اند»(87)
سپس بوكاى به تشريح معنايى واژه «علقه» پرداخته مى‏گويد: 
«تخم پس از آنكه در لوله رحم بارور شد، به حوف رحم مى‏آيد و در آن جاى مى‏گيرد اين امر را خانه گرفتن و لانه كردن تخم مى‏نامند. استقرار تخم در رحم به وسيله برجستگيهاى كه دنباله‏هاى واقعى تخم اند به وقوع مى‏پيوندد كه همانند ريشه‏ها در خاك مى‏رويند تا آنچه براى رشد تخم لازم است از جداره عضو بر گيرند. تخم در ضمن رشد خود به معنى واقعى كلمه به رحم آويزان مى‏شود. آشنايى به اين مطلب از كشفيات عصر جديد است. اين آويختگى پنج بار در قرآن نام برده شده (سوره علق /2 و حج /5 و مؤمنون /14 و مؤمن /67 و قيامت /38) چيزى كه آويخته مى‏شود ترجمه علق است. معنى دوم آن خون بسته است كه اكثر ترجمه‏هاى قرآن بدان ترجمه كرده است. اين نادرست است و بر عليه آن بايد هشدار داد. انسان هرگز از مرحله خون بسته، نگذشته است. معنى نخست يعنى چيزيكه آويخته مى‏شود كاملاً پاسخگوى واقعيتى است كه امروز كاملاً به ثبوت رسيده است.»(88)
جالب اين كه على رغم تصويرى شدن مراحل رشد چنين و اثبات مرحله‏اى كه در آن نطفه به رحم مى‏چسبد و تصريح لغت دانان چون راغب به اين كه «عَلَق» در قدم اول به معنى چسبيدن، چنگ زدن و كرمى است كه به حلق و گلو مى‏چسبد، باز هم مترجمان «عَلَقه» را به خون بسته شده ترجمه مى‏كنند!
دكتر خالد جلبى نويسنده كتاب «الطب محراب الايمان» و نويسندگان كتاب «مع الطب فى القرآن كريم» نگرانى مشابه نگرانى دكتر بوكاى را دارن و ترجمه «فى ظلمات ثلاث» را به سه پرده: «آمنيوس»، «كوريون» و «آلانتوئيد» با ظاهر آيه «يخلقكم فى بطون امهاتكم خلقا من بعد خلق فى ظلمات ثلاث» زمر /6؛ سازگارتر مى‏شناسد زيرا آيه از سه تاريكى در داخل بطن خبر مى‏دهد و اين مغايرت را مى‏رساند و گوياى اين است كه مراد تاريكيهاى ناشى از سه پرده ياد شده است و نه تاريكى ناشى از خود اشكم و رحم و بچه دان كه(89) مورد قبول ترجمه‏هاى رايج مى‏باشد يعنى ترجمه‏هايى كه دنبال تعيين مصادق تاريكيها مى‏باشند.
بوكاى نارسايى ترجمه‏ها و تفسيرهاى آيات علمى قرآن را تأسف بار و گناهى مى‏داند كه مى‏تواند موجب انتقاد دانشمندان از قرآن شود (با اين كه قرآن در معرض آن نيست). وى در مقام ريشه يابى اين اشتباه مى‏گويد: اشتباه مترجمان و مفسران قديمى كه راهى براى دستيابى به معانى دقيق واژه‏هاى علمى قِآن نداشتند طبيعى و قابل اغماض است ولى مترجمان و مفسران معاصر با اين كه مى‏توانند از زمينه‏هاى كه پيشرفت علم در اختيارشان قرار داده است، سود برده معنى دقيق واژه را تعيين كنند، باز هم چشم ديد نقادانه‏شان را بسته از گذشتگان تقليد مى‏كنند.(90)

2. تخصص در زبان ترجمه

نظريه سازان ترجمه، به شناخت زبان مقصد اهميت ويژه‏اى قايلند. جاحظ مى‏گفت: «وينبغى ان يكون اعلم الناس باللغة المنقولة و المنقوله اليه حتى يكون فيهما سواء و غاية»(91)
مترجم بايد در زبان مبدأ و مقصد، به صورت يكسان، بيشترين آگاهى را داشته باشد.
يوجين نايدا نيز از تسلط كامل مترجم به هر دو زبان سخن مى‏گويد و با تعبير «امكانات و رحم و خم زبان مقصد را مثل كف دست خود بشناسد» مى‏خواهد اهميت بيشتر شناخت زبان مقصد را گوش زد كند. سپس با صراحت بيشتر اين اولويت را توضيح مى‏دهد: 
«مهمتر از شناخت كامل زبان مبدأ همانا تسلط بر زبان مقصد است. معمولاً با استفاده از لغتنامه‏ها، شروح و تفاسير و رساله‏هاى فنى، مى‏توان شناخت بهترى از پيام زبان مبدأ به دست آورد اما هيچ چيز را نمى‏توان به جاى تسلط كامل بر زبان مقصد نشاند. بى گمان بيشترين و فاحشترين اشتباهتى كه مترجمان مرتكب مى‏شوند، عمد تا زاييده آن است كه چنانكه بايد و شايد، بر زبان مقصد تسلط ندارند.»(92)
ايت اللَّه خوئى در خصوص بايدهاى ترجمه قرآن مى‏گويد: 
«ترجمه كننده قرآن بايد به زبان قرآن و هم به زبانى كه قرآن را به آن زبان بر مى‏گرداند كاملاً احاطه و در آن تخصص داشته باشد»(93)
پيش از پرداختن به راز و رمز اين همه تأكيد، بر ضرورت شناخت كامل زبان و فرهنگ مقصد، اين ادعا را پذيرفته و مورد تأكيد قرار دهيم كه مى‏گويد:
«مترجمى كه نه بر زبان مبدأ، نه بر زبان مقصد و نه بر موضوع متنى كه ترجمه مى‏كند، تسلط دارد، ناچار به روش لفظ گرايانه پناه مى‏برد زيرا توان آن را ندارد كه از محدوده لفظ نويسنده يا بيرون گذارد»(94)
امروز لفظ گرايى، از اين نوع، مشترى ندارد باور رايج اين است كه مترجم بايد علاوه بر محتواى آشكار پيام، نكته‏ها و دقايق معانى را نيز بايد درك كند، بار عاطفى واژه‏ها را دريابد و ظرايف را كه از حيث سبك، رنگ و بوى پيام را تعيين كرده است، تشخيص دهد(95) و درصد و انتقال تمام وجوه معنايى با يا قالب جديد به مخاطبان ترجمه (96) باشد.
ريخت قالب جديد گونه‏هاى متعددى دارد، مى‏تواند از نوع كاركرد گرايانه و افراطى باشد كه مى‏گويد در ترجمه هدف وسيله را توجيه مى‏كند(97) پس بايد غرابت زدايى را به شكل جدى پى گرفت و با كنار زدن تحميلى الفاظ متن معنى را در اختيار فرهنگ و زبان ترجمه قرار داد. شكل دوم اين است كه براى معانى، جملات خالى از ابعاد هنرى تدارك ديده درباره اين گونه‏اى از قالب دست ساخت مترجم سخن «فان زونگ ينگ» را بار ديگر مرور كنيم:
«اين گونه ترجمه‏ها... مثل آن است كه ماهى بزرگى را بخوبى طبخ و ادويه و سس خوشمزه نيز به آن اضافه كنيد، اما قبل از آنكه بر سر سفره ببريد، ناگهان به درو آب بيفتد، اندازه ماهى تغيير نمى‏كند اما طعم و مزه آن بكلى از بين مى‏رود... و كسى ميل خوردن آن را ندارد».(98)
گونه سوم، قالبى است كه در عين پاى بندى به لفظ و معناى متن بعد هنرى و زيبا شناختى آن را نيز به نمايش گذاشته و مخاطبان ترجمه را تحت تأثير جاذبه‏هاى آن قرار مى‏دهد. 
در مورد قرآنى نيز گفتمان ترجمه، اينك بر اين نكته پا فشارى دارد كه علاوه بر معنى و مفهوم اصلى كلام، بايد تمام نكات، ويژگيها و ابعاد معنايى كه در حاشيه آن قرار دارد نيز در ترجمه گنجانده شود.(99) شايد تعبير «برگردان... انديشه ناگفته اما القا شد به دريافت كننده اصلى» كه در سخن بعضى قرآن پژوهان به عنوان نماد وفادارى مترجممطرح شده است،(100) بتواند، تمام ريز معنى‏هاى نهفته در پناه مقصود اصلى آيات را در بر مى‏گيرد:
انديشه ناگفته اما القاء شده، در قرآن، گستردگى معجزه آسا دارد و بيان مقصود از طريق معانى تمثيل، كنايه و استعاره، تنها بخشى از آنها مى‏باشد، مترجم بر اساس اصل رعايت امانت و وفادارى، ناگزير است از بيان اين مقاصد، با آشكار ساختن جنبه ادبى، بلاغى، و هنرى قرآن كه قهراً به حجيم شدن الفاظ مى‏انجامد.
به عبارت ديگر مترجم با رعايت برابرى در لفظ و پاى بندى به آن، نمى‏تواند گستره معنايى و بعد زيبا شناختى قرآن را در ترجمه بگنجاند ولى با دست يازيدن به ايجاد برابرى در معنى، مى‏تواند پاره‏اى از ابعاد معنايى آيه را به نمايش گذارد، اين همان ترجمه تفسيرى است كه در كلام ابن فارس مورد مطالعه قرار گرفت، ايشان مى‏گفت: تو هيچگاه قادر نيستى و نمى‏توانى معنى آيه «اما تخافن من قوم خيانة فانبذ اليهم على سواء» انفال /58، در قالب ترجمه لفظى با حفظ تعادل «كلمات، ارائه دهى مكر اين كه ظرفيت گسترده‏ترى پديد آورى، كلمات پنهان را آشكار سازى و سازماندهى ديگرى بيافرينى. «حتى تبسط مجموعها و تصل مقطوعها و تظهر مستورها»(101)
از باب نمونه در آيه (و لا تجعل يدك مغلولة الى عنقك و لاتبسطها كلّ البسط فتقعد ملوما محسورا» اسراء /29 تمثيل و كنايه‏اى نهفته است، زنجير شدن دست به گردن نماد خست و؟؟ و باز كردن كامل دست اشاره به ريخت و پاش اسراف گرايانه دارد. بين مترجمين، ترجمه قرآن رى و تاج التراجم، روش ياد شده را تا حدى در مورد اين آيه مورد توجه قرار داده اندك به ترتيب مطالعه مى‏كنيم:
و مه گير دستت را از نهفته كردن فرو گرفتنى به گردن خويش و يمده بيك باره همه دادن كه آن وقت بنشينى برهنه ملامت كرده.
و دست از عطا فرو مدار چنان چون كسى كه دست وى با گردن بسته‏اند و مگستران دست را به عطا گسترانيدنى كه هر چه دارى بدهى و بنشينى. 
دل انگيزى و گويايى نسبى دو ترجمه فوق، با مطالعه چند نمونه ترجمه زير كه از طرح جنبه تمثيلى كلام دريغ ورزيده است، با وضوح و شفافيت بيشتر مى‏نمايد.

صادقى:

و دستت را به گردنت زنجير وارونه و به تمامى گشادگى (هم) گشاده دستى مكن كه در نتيجه ملامت شده و حسرت زده بر جاى بمانى.

حرمشاهى:

دستت را - از شدت بخل - مبند برگردنت و نيز بسيار گشاده‏اش مدار كه ملامت زده و درمانده مى‏نشينى.

فولادوند:

و دستت را به گردنت زنجير مكن و بسيار هم گشاده دستى منما تا ملامت شده و حسرت زده بر جاى مانى.

انصاريان:

و دستت را ]چون بخيلان به نشانه اين كه قدرت انفاق چيزى را به تهيدستان ندارى[ بر گردنت بسته مدار و ]آن چنان هم در انفاق[ دست و دل باز مباش كه چيزى براى معاشق خودت باقى نماند كه در نتيجه ]نزد شايستگان [نكوهيده و ]در زندگى خويش[ درمانده گردى.
بهرحال، غرض از كسب مهارت در زبان مقصد، پيشه كردن رويكرد كاركرد گرايانه و غرابت ستيزانه نيست تا پيام قرآن در قالب‏ها، مثالها، تشبيه‏هاى بيگانه، از قالبهاى بلاغى خودش، به خوانندگان ترجمه، عرضه گردد، چه آنكه تركيبها و ساختارهيا قرآن عمق معنايى نا متناهى دارد و نبايد با معادلهاى تمثيلى فرهنگهاى ديگر - كه يقيناً توان ايفاى نقش مشابه را ندارد - مبادله شود.
هدف از مهارت زبان شناختى در زبان مقصد اين است كه مترجم بتواند تمام ظرفيتهاى زبان ترجمه را به كار بگيرد تا بخشى از ابعاد هنرى حاشيه پيامهاى اصلى قرآن را به صورت هر چه دلرباتر بازگو كند تا مخاطبان ترجمه با احساس لذت تحت تأثير قرآن قرار گيرند. ترديدى نيست در اين كه سخن غزال در ترجمه آيه: «و أرسلنا الرياح لواقح» حجر /22، كه مى‏گويد: و ما بادها را به دامادى گلها و درختان فرستاديم»، براى خوانند اثرى دارد كه آن را در ترجمه جلال الدين فارسى نمى‏بيند كه مى‏گويد: «و بادها را باردار كننده فرستاديم». 
در ترجمه تفسيرى و ساختار جديدى كه جايگزين ساختار متن شده است، از خط تيره، پاورقى، قلاب و پرانتز،
استفاده نمى‏شود بلكه با تدارك واژه‏هاى مناسب براى معانى آشكار و پنهان، معانى نهفته در آوا يا تنوين و...، بر اساس قواعد دستورى، ادبى و گفتارى زبان ترجمه، قالبى ساخته مى‏شود كه علاوه بر پيام و مقصود اصلى احساس‏ها و حالات مشابه احساسها و حالات خواننده و شنونده متن قِآن را، به گونه‏اى در خوانند يا شنونده ترجمه نيز به وجود آورد، در جاى كه قرآن در پى احساس التزام، علاقمندى، شگفت زدگى، تنفر... است، ترجمه نيز اين را به ارمغان دهد. چنين نتايجى حاصل نمى‏آيد جز از طريق خلاقيت ادبى و هنرى كه ريشه در مهارت ويژه زبان شناختى دارد.

3. مهارتهاى علمى

مترجم ادعا دارد كه دو كار نويسندگى و ترجمانى را با هم انجام مى‏دهد. اين دو فن با آموزش و تجربه عملى قابل دستيابى است، عرف به كسى كه روش نوشتن و ترجمه را به صورت نظرى، آموخته است، نويسنده و مترجم نمى‏گويند، براى كسب اين دو عنوان، دستيازى به تجربه عملى دقيق و طولانى اجتناب‏ناپذير مى‏نمايد، تنها در پى چنين تجربه‏اى، قدرت ترجمه و بيان با قلم حاصل مى‏آيد.
در اظهارات دست اند ركاران دانش ترجمه، دقتر بيان (كتبى يا گفتارى) به عنوان شرط مستقل مطرح شده است.
جاحظ پس از طرح اين نكته كه مترجم در تسلط بر موضوع بايد همسنگ با صاحب اثر باشد، مى‏گويد: 
«لا بد للترجمان من ان يكون بيانه فى نفس الترجمه فى وزن علمه فى نفس المعرفة»(102)
قدرت بيان مترجم بايد برابر و همسنگ دانش او در موضوعى باشد كه مى‏خواهد ترجمه كند.
يوجين نايدا هم به اين ضرورت به صورت جداگانه اشاره دارد:
«حتى شناخت كامل زبانها و موضوعات، توأم بادمسازى، ضامن خوب بودن ترجمه نيست مگر آنكه مترجم توانايى بيان ادبى را هم داشته باشد.»(103)
اگر در كار ترجمه كتب عادى بايستگى اين بايد، بدين گونه مورد تأكيد است، در مورد قرآن بايد بگوييم: 
«مترجم قرآن بايد حرفه‏اى باشد. كسى كه مى‏خواهد با ترجمه قرآن، ترجمه را ياد بگيرد... اين يك جفايى است كه برخود و قرآن كرده است»(104)
پس سالها تمرين و تجربه عملى نوشتن و ترجمانى مى‏بايد تا در كنار برخوردارى از ساير شرايط زمينه اقدام به ترجمه قرآن فراهم آيد.

4. تعامل جمعى

توقع فراهم آمدن شرايط ترجمه، براى فرد واقع بينانه نمى‏نمايد، به همين دليل يوجين نايدا اظهار مى‏دارد:
«بهترين مترجم كسى است كه زبانهاى مبدأ و مقصد را كاملاً بداند، با موضوع اثر از نزديك آشنا، با نويسنده اصلى و محتواى اثر دمساز و در زبان مقصد سبك پرور باشد اما چنين مجموعه‏اى از توانيها، به ندرت در كسى يافت مى‏شود. از اين رو عناصر اساسى نقش مترجم غالباً بايد به اشكال گوناگون ميان اشخاص مختلف تقسيم گردد»(105)
دكتر بوكاى در خصوص قرآن با نايدا همصدايى دارد، پس از ياد آورى اشتباه مترجمين قرآن در فهم واژه «علق» مى‏گويد:
«همين امر نشان مى‏دهد كه براى فهم كلمات و آيات قرآن همكارى ميان دو گروه ضرورت دارد: كسانى كه به زبان عربى آشنايى كامل دارد و كسانى كه سرو كارشان با معارف علمى است»(106)
واقعيت اين است كه ترجمه قرآن كار طاقت فرسا و نتيجه به كارگيرى توانمنديهاى متنوعى عينى و مى‏باشد. تعبير «ترجمه تفسير موجز است»(107) و «ترجمه خلاصة التفاسير است»(108) توسط دو تن از پژوهشگران حوزه معارف قرآن كه به قصد يادآورى دشوارى كار ترجمه صورت گرفته است تنها بخشى از سنگينى كار را نشان مى‏دهد. مترجم متعهد ادعا دارد كه خود را به ژرفاى معانى قرآن مى‏رساند و سپس روزنه كوچكى به نام ترجمه بر روى آن مى‏گشايد كه بايد هم گويايى داشته باشد و هم بعد هنرى و بلاغى و هم دريچه‏اى باشد براى نگاه به بطون قرآن اين تعهدى است كه مفسر خود را پاى بند به آن نمى‏شناسد. 
گستردگى و طاقت فرسايى شرايط، توانمنديهاى لازم و ظرافت كار سبك پرورى در بدنه كوچكترين قالب نوشتارى ممكن، مستلزم اين است كه افرادى با تخصصها و تواناييهاى گوناگون در تعامل با هم قالب و معجزه‏اى را بيافريند كه در آن معانى اصلى و فرعى محفوظ باشد، تيغه‏هاى تبيين كننده به صورت متقابل از معنى واژه‏ها و آيه‏ها به سوى هم نشانه رود و پرورش ادبى و سبكى توجه‏ها را به سوى خود خواند.

نگاهى به ترجمه‏هاى موجود

ترجمه‏هاى موجود قرآن (اعم از كهن و جديد) را نمى‏توان محصول مشترك شرايط و تواناييهاى نامبرده شده در اين مقاله، تلقى كرد. بين مترجمان نمى‏توان فرد يا جمعى را يافت كه ادعاى برخوردارى از تخصصها و توانمندى‏هاى مزبور را بر زبان جارى كند.
بر اساس نقدهاى به عمل آمد(109) بخش قابل توجهى معانى القا شده در قرآن (از قبيل مفاد تقديم، تأخير، تعريف، تنكير، تفريح، حروف، تنوين، جمله فعليه، جمله اسميه، مشتقات، استفهام، محذوفها، كنايه، تعريض، تضمين، استعاره، مجاز، تمثيل، ارتباط آيات و...)
در ترجمه‏ها تبارز ملموسى ندارد و از پرورش ادبى سازگار يا متن قرآن هم اثرى به چشم نمى‏آيد و...
خوانايى و روانى عبارت در ترجمه‏هاى جديد بازگو كننده تحول اندكى در رو ساخت ترجمه به حساب مى‏آيد، اما ژرف ساختها همچنان در معرض بى توجهى قرار دارد، بايد قضاوت و ارزيابى ولى اللَّه دهلوى (متوفاى 1176 ق) را پيرامون ترجمه‏هاى موجود در عصر خودش، شامل ترجمه‏هاى اين زمان، نيز بدانيم! نامبرده مى‏گويد: 
«ترجمه‏ها خالى از دو حالت نيستند يا ترجمه تحت اللفظ مى‏باشند يا حاصل المعنى و در هر يك وجوه خلل بسيار در مى‏يابد»(110)
حاصل المعنى، همان معنى اصل (نقطه مقابل معنى تبعى و پيرامونى) است كه از لابه‏لاى ترجمه به گونه‏اى خود را نشان مى‏دهد. بار تلى سنت هيلر، مستشرق فرانسوى و (نويسنده قرآن و محمد) گويا درباره ترجمه‏هاى قرآن با روش رايج مى‏گويد: 
«اگر قرآن ترجمه شود قسمت قسمت اعظم ملاحت كلام و قدرت و تأثير خاص آن از بين مى‏رود. 
آهنگ گرم و كلام موزون آن به سردى مى‏گرايد ولى در عين حال دورنمايى آن شعله جاودانى از خلال ابرهاى تيره ترجمه تابان و فروزان است»(111)
ولى ترجمه قرآن با اين دست آورد، در معرض اتهام به خيانت است چه آنكه از منظر نظريه پردازان حوزه ترجمه، در متون ادبى ترجمه‏اى كه درك و احساس مشابه درك و احساس خواننده متن را در خواننده ترجمه ايجاد نتواند، مظهر بى وفايى، خيانت و ستمگرى به پديد آورنده متن مى‏باشد.(112)
ناديده انگاشتن اين اتهام در مورد قرآن - كه بلاغت و بعد ادبى اعجازآميز آن ترديدناپذير است - توجيهى جز ساده انگارى در فهم و باخوانى قرآن در قلاب ترجمه ندارد كه خود با چرا يا چراهاى رو به رو مى‏باشد.


پی نوشت‌ها:

1 - جان گونتر، اسكندر مقدونى، ترجمه ايرج قريب، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى، ط 129/3
2 - مير عمادى، سيد على، تئوريهاى ترجمه و تفاوت ترجمه مكتوب با همزمان، مؤسسه فرهنگى انتشاراتى خانه فرهنگ، ط 25/2
3 - همان منبع /28
4 - فصلنامه مترجم، سال هفتم، شماره 27، پاييز 1377، داگلاس رابينسون، تئورى ترجمه در غرب، ترجمه عبداللَّه كوثرى /91 و 92 
5 - همان ص 90
6 - فصلنامه مترجم، سال پنجم، شماره نوزدهم، پاييز 1374 ترجمه ادبى، ترجمه خسرو احسنى /24
و همان، شماره بيستم، زمستان 1374، لارنس و نوتى، استراتژى ترجمه /12
7 - فصلنامه مترجم، سال هشتم، شماره 29، على خزاعى فر، كاركرد گرايى در ترجمه /5.
8 - همان، سال پنجم، شماره بيستم، لارنس و نوتى، استراتژيهاى ترجمه، /12 و 15
9 - همان سال هشتم، شماره 29، كاركرد گرايى در ترجمه /5،
10 - صلح جو، على، گفتمان و ترجمه، تهران، نشر مركز، ط 64-66/ 1377 1
11/1 - گوستاولوبون، تمدن اسلام و عرب، ترجمه سيد هاشم حسينى، كتابفروشى اسلاميه، ط 1358 ش /542
11/2 - به كوشش مهدى افشار، سى سال ترجمه و سى سال تجربه انتشارات انوار دانش، ط 131/ 1
12 - جاحظ، عمرو، كتاب الحيوان، بيروت، دراراحياء التراث العربى، ط 76 - 78/1 3.
13 - بهاء الدين محمد على، كشكول، ترجم كريم فيضى، انتشارات تهذيب، ط 312/2
منبع اصلى سخن صفدى اثرى است از وى به نام: «الغيث المسجم» چاپ قاهره در سال 1305 ه/46
14 - كتاب الحيوان، 78/1
15 - د. فضل حسن عباس، اتقان البرهان فى علوم القرآن، اردن، دارالقرآن، ط 1997 1 م /300
16 - ابن فارس، الصاحبى فى فقه اللغة، /41 به نقل از: اتقان البرهان فى علوم القرآن /300
17 - فصلنامه ترجمان وحى، سال اول، شماره اول، آذر تابش آذر نوش، تاريخ ترجمه از عربى به فارسى /108-110
و د - آذرتاش آذرنوش، تاريخ ترجمه از عربى به فارسى، نشر سروش، ط 32 - 47/01
18 - ابواسحاق شاطبى، الموافقات، بيروت، دارالكتب العلميه، ط (ندارد) ج 52/ 1-2
19 - عبدالقاهر جرجانى، دلائل الاعجاز، قم، مكتبة اروميه، ط 1404 ق /202-203
20 - بى آزار شيرازى، عبدالكريم، قرآن ناطق، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، ط 93/2
21 - محمد رشيد رضا، تفسير المنار، بيروت، دارالمعرفة، ط 331/9 2 و 336
22 - مصطفوى، حسن، روش علمى در ترجمه و تفسير قرآن، قم، دارالقرآن الكريم، ط اول /80
23/1 - فصلنامه ترجمان وحى، سال اول، شماره دوم، آيت اللَّه معرفت، بحثى درباره ترجمه قرآن مجيد و امكان آن /10
23/2 - سى سال ترجمه سى سال تجربه /18 و 23/3 - روش علمى در ترجمه و تفسير قرآن مجيد /81
24 - زرقانى، محمد عبدالعظيم، مناهل العرفان، بيروت، دارالفكر، ط 112/2 1408
25 - مراجعه شود به: 
فخر الدين طريحى، مجمع البحرين و سيعد النورى، اقرب الموارد و ابن منظور، لسان لعرب و لويس معلوف، المنجد، واژه ترجمه 
26 - خوئى، ابوالقاسم، بيان در علوم و مسائل كلى قرآن، ترجمه محمد صادق نجمى و هاشم هاشم زاده هريسى، ايران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، ط اول /658
27 - قرآن ناطق /62
28 - زمخشرى، محمود، تفسير كشاف زيل آيه 4 سوره ابراهيم 
29 - تفسير المنار، 325/9
30 - اسفراينى، شاهفور، تاج التراجم، تصحيح نجيب مايل هروى و على اكبر الهى خراسانى، شركت انتشارات علمى و فرهنگى، ط 8/1 1
31/1 - فرهنگ فارسى عميد، واژه سبك 
31/2 - فصلنامه مترجم، سال هشتم، شماره 5/29 و فصلنامه ترجمان وحى، سال اول، شماره دوم /9
32 - فصلنامه مترجم، سال سيزدهم، شماره بيست و يكم و بست و دوم، بهروز عزيد فترى، تحليل روان شناختى فرايند ترجمه /10-12
33 - مجله نشر دانش، سال سوم، شماره اول، ابوالحسن نجفى، مسأله امانت دارى در ترجمه /11.
34 - فصلنامه مترجم، سال اول، شماره اول، فان زونگ ينگ، تأملى در معيارهاى ترجمه، ترجمه على خزاعى فر /16.
35 - د. ابراهيم انيس، دلالة الالفاظ، مكتبة الانجلو المصريه، ط 1، فصل هشتم به نقل از: فصلنامه مترجم، سال دوم، شماره پنجم، ابراهيم انيس، مشكلات ترجمه الفاظ قرآنى، ترجمه حسين سيدى /97.
36 - فصلنامه مطالعات ترجمه، سال دوم، شماره ششم، مهرزاد منصورى، بحثى در ميان نظرى ترجمه متون دينى /57-58
37 - حر عاملى، محمد، وسائل الشيعه، كتاب الصلوة، ابواب القرائة فى الصلوة، باب 67 حديث 1
38 - فصلنامه ترجمان وحى، سال اول، شماره دوم، بحثى درباره ترجمه قرآن مجيد /9 و نيز مراجعه شود به: 
مناهل العرفان فى علوم القرآن 110/2 و 116 و 119
39 - همان /114-116
40 - فصلنامه مترجم، سال ششم، شماره‏هاى 21 و 22، بهروز عزبد فترى، تحليل روان شناختى فرايند ترجمه /10
41 - مجله نشر دانش، سال ششم، شماره چهارم، يوجين نايدا، نقش مترجم، ترجمه سعيد باستانى، /24
42 - همان /25
43 - حر عاملى، محمد، وسائل الشيعة، بيروت، دار احياء التراث العربى: ط (ندارد) 28/18
44 - تاج التراجم 6/1
45 - همان، 562/2
46 - فصلنامه ترجمان وحى، سال اول، شماره اول، يعقوب جعفرى، لزوم رعايت مبانى كلامى در ترجمه قرآن /75
47 - فصلنامه مترجم، سال ششم، شماره‏هاى 21 و 10/22
48 - مجله نشر دانش، سال ششم، شماره چهارم /22
49 - كيهان فرهنگى، سال چهاردهم شماره 131/ 138
50 - سيد قطب، فى ظلال القرآن، بيروت، دارالشروق، ط 2038/4 11
51 - مجله نشر دانش، سال ششم، شماره چهارم /22
52 - فصلنامه مترجم، سال هفتم، شماره يك، د نعمت اللَّه، اصول ترجمه قرآن كريم /78
53 - تئوريهاى ترجمه و تفاوت ترجمه مكتوب با همزمان /61
54 - سى سال ترجمه و سى سال تجربه /20
55 - فصلنامه مترجم، سال هشستم، شماره بيست و نه، گفتگو با پيتر نيومارك /18
56 - همان، سال سيزدهم، شماره سى و نهم، ژرژ مونن تاژاك در يدا، ترجمه د. مهران زنده بودى /49
57 - فصلنامه مترجم، سال هشستم، شماره بيست و نه، گفتگو با پيتر نيومارك /22
58 - قليزاده، حيدر، مشكلات ساختارى ترجمه قرآن، تبريز مؤسسه تحقيقاتى علوم اسلامى انسانى، ط 141/1
59 - فصلنامه مترجم، سال هشتم، شماره 22/29 
60 - در اين رابطه مراجعه شود به فصلنامه پژوهشهاى قرآنى، سال دوم شماره 7 و 8، مقاله شكوفايى تفسير موضوعى در قرن اخير 
61 - سيوطى، جلال الدين، الاتقان، بيروت، مؤسس‏ء الكتاب السقافيه، ط 290/3 1
62 - طباطبايى، الميزان فى تفسير القرآن، زيل آيه مذكور
63 - فصلنامه «بينات» سال اول، شماره دوم /67
64 - قرآن ناطق /266
65 - كتاب الحيوان /76
66 - مجله نشر دانش سال ششم، شماره چهارم /18
67 - تئوريهاى ترجمه و تفاوت ترجمه مكتوب با همزمان /28
68 - همان /50
69 - سى سال ترجمه سى سال تجربه /133
70/1 - بيان در علوم و مسائل كلى قرآن /658
72 - كتاب الحيوان /78
71 - فصلنامه ترجمان وحى، سال اول، شماره دوم، بحثى درباره ترجمه قرآن مجيد /9 
و بيان در علوم و مسائل كلى قرآن /658
72 - روش علمى در ترجمه و تفسير قرآن مجيد /82
73 - كيهان فرهنگى، سال چهاردهم، شماره 138، ميزگرد قرآن و ترجمه /8
74 - همان و بيان در علوم و مسائل كلى قرآن /658
75 - مسند الامام احمد ابن حنبل، بيروت، دار صادر، ط (ندارد) جلد 14/3 و 17 و 26 و 59 و جلد 182/5 و 189
76 - مجلسى، محمد باقر، بحار الانوار، بيروت، مؤسسة الوفا، ط 2، ج 105/26، ج 5/25 و 298 و ج 12/24 و ج 150/22 و ج 15/28
77 - كتا الحيوان /76
78 - تشيهيكو ايزوتسو، مفاهيم اخلاقى، دينى در قرآن، ترجمه فريدون بدره‏اى، تهران، نشر و پژوهش فروزان، ط 8/1
79 - همان، خدا و انسان در قرآن، ترجمه احمد آرام، تهران، شركت سهامى انتشار، ط 506/ 1361 1
80 - همان، مفاهيم اخلاقى - دينى در قرآن مجيد /423 -424.
81 - محمد عبدالغنى حسن، فن ترجمه در ادبيات عربى، ترجمه عباس عرب، انتشارات استان قدس رضوى، ط 51/1
82 - مشهد، روزنامه قدس، 8 آذر 1384، سال 18 شماره 5152، گفت و گو با احمدپور (زبان شناس و مترجم) /5
83 - فن ترجمه در ادبيات عربى /50
84 - فصلنامه مترجم، سال 14، شماره 40، گفتگوى على صلح جو با دكتر على خزاعى فر 11/6
85 - روزنامه قدس شماره 5/ 5152
86 - مجله نشر دانش، سال 6، شماره چهارم /22
87 - جاحظ، البيان و التبيين، تحقيق عبداسلام محمد هادون، دار الجيل، ط (ندارد) 328/1
88 - كتاب الحيوان 75-86
89/1 و 89/2 و 90 و 91 - دكتر بوكاى، عهدين، قرآن و علم، ترجمه حسن حبيبى، انتشارات سلمان، ط (ندارد) /170 و 280 و 273 و 285 
92 و 93 - همان 285 و 280 تذكر: تغيير عبارت ناشى از اين است كه در نقل سخنان بوكاى از ترجمه مهندس دبير نيز استفاده شده است.
94 - عبدالحميد دياب و همكاران، مع الطب فى القرآن الكريم، دمشق، مؤسسة علوم القرآن، ط 86/ 1404 به نقل از قرآن ناطق /33 و خالد جلبى، الطب محراب الايمان، دمشق، مؤسسة الرسالة، ط 8/1 1394
95 - عهدين، قرآن و علم /167
96 - كتاب الحيوان /76
97 - مجله نشر دانش، سال ششم، شماره چهارم، نقش مترجم /21
98 - بيان در علوم و مسايل كلى قرآن /658
99 - فصلنامه مترجم، سال هشتم، شماره سى و يكم، على خزاعى فر، لفظ گرايى/5
100 - مجله نشر دانش، سال ششم، شماره چهارم نقش مترجم /21
101 - فصلنامه مترجم، سال هشتم، شماره بيست و نهم /18
102 - فصلنامه مترجم، سال هشتم، شماره بيست و نهم، كاركرد گرايى در ترجمه /5.
103 - فصلنامه مترجم، سال اول، شماره اول، تأملى در معيارهاى ترجمه /16
104 - مراجعه شود به: بيان در علوم و مسايل كلى قرآن /658 و فصلنامه ترجمان وحى، سال اول، شماره دوم /9 و روش علمى در ترجمه و تفسير قرآن /80
105 - فصلنامه ترجمان وحى، سال هفتم، شماره اول /78
106 - الصاحبى فى الفقه /41 به نقل از: اتقان البرهان فى علوم القرآن /300
107 - كتاب الحيوان، 76/1
108 - مجله نشر دانش، سال ششم، شماره چهارم /22
109 - سى سال ترجمه سى سال تجربه /11
110 - مجله نشر دانش، سال ششم، شماره چهارم /23
111 - عهدين، قرآن و علم /275
112 - سى سال ترجمه سى سال تجربه /18
113 - روش علمى در ترجمه و تفسير قرآن مجيد /81
114 - مراجعه شود به: هادى حجت، عيار نقد بر ترجمان وحى، تهران، فرهنگ گستر، ط 1379 و بهاء الدين خرمشاهى، قرآن پژوهى، مركز نشر فرهنگى مشرق، ط اول /342 - 457
115 - ولى اللَّه دهلوى، فتح الرحمن بترجمه القرآن، مقدمه ص الف، به نقل از: عيار نقد بر ترجمان وحى /62
116 - قرآن ناطق /90
117 - مجله نشر دانش، سال سوم، شماره اول 9 و 10 و فصلنامه ترجمان، سال اول، شماره دوم /9 و 10، فصلنامه مترجم سال اول، شماره اول /16.
منبع : سايت علمی و پژوهشي آسمان--صفحه اینستاگرام ما را دنبال کنید
اين مطلب در تاريخ: شنبه 09 خرداد 1394 ساعت: 17:05 منتشر شده است
برچسب ها : ,,,,
نظرات(0)

درآمدى بر تفسير عرفانى و بررسى ريشه‏هاى آن در اسلام

بازديد: 105
درآمدى بر تفسير عرفانى و بررسى ريشه‏هاى آن در اسلام

محمد اخوان

چکیده: این مقاله به بررسی تفسیر عرفانی و ریشه های آن می پردازد. نویسنده در آغاز به توضیح مفاهیم مورد بحث پرداخته. در این راستا عناوین: تفسیر و تطبیق، تأویل و تنزیل، زبان عرفان، زبان قرآن را توضیح می دهد. آنگاه از شیوه های تفسیر سخن می گوید. تفسیر عرفانی و تفاوت آن با تفسیر باطنی را با بیان نمونه هایی از تفسیر عرفانی تبیین می کند. ریشه های تفسیر عرفانی موضوع دیگری است که نویسنده به تحلیل آن پرداخته و در پایان به ارزیابی و داوری نسبت به تفسیر عرفانی می نشیند.

كليد واژه‏ها: تفسیر عرفانی، تفسیر باطنی، تطبیق، تأویل، تنزیل، زبان عرفان، زبان قرآن.

تفسير عرفانى شيوه‏اى از شيوه‏هاى تفسير قرآن مجيد است كه بايد به دقت مورد بررسى قرار گيرد تا حقيقت، ضرورت و ارزش آن آشكار گردد. بى شك هر نوع شتابزدگى و افراط و تفريط در مورد اين موضوع پيامدهاى ناپسندى به دنبال دارد. در اين نوشتار كوتاه مى‏كوشيم به اندازه توان اندك خويش.
مسايل زير را به بحث بنشينيم:
1 - درنگى در عناوين و مفاهيم. 
2 - نگاهى به شيوه‏هاى تفسيرى؛ تفاوت تفسير صوفى و باطنى.
3 - نمونه‏هايى از تفسير عرفانى.
4 - ريشه‏هاى تفسير عرفانى.
5 - عرفان و تفسير عرفانى در ترازوى نقد.
6 - جمع بندى و نتيجه‏گيرى 
× × ×


درنگى در عناوين و مفاهيم

نخست بايد به بررسى چند واژه اساسى مربوط به موضوع بحث مى‏پردازيم. 
1. تفسير و تطبيق: تفسير به معناى كشف و ابهام‏زدايى است. برخى، تفسير را در اشتقاق كبير، مشتق از «سفر» كه آن نيز مفهومش كشف و ظهور است دانسته‏اند.1
گفته شده تفسير از «تفسره» گرفته شد و آن ابزارى است كه پزشك با نگاه كردن در آن از بيمارى بيمار آگاه مى‏شود.2 تطبيق نيز به معناى مصداق يابى براى آيه قرآن است.3 ممكن است تفسير و تطبيق درست، يا نادرست باشند. اگر از شيوه صحيحى استفاده شود تفسير و تطبيق درستى انجام خواهد گرفت و گرنه كارى نادرست يا تفسير به رأى انجام مى‏گيرد.
در اينكه قرآن نياز به تفسير و تطبيق دارد، ترديدى نيست. زيرا به رغم آنكه قرآن زبانى عربى و آشكار دارد،4 عمق و محتواى فوق العاده‏اى نيز دارد، كه بايد با كمك تفسير و تطبيق بدان رسيد.
اما مهم گزينش شيوه تفسيرى درست است كه بعداً ضمن بررسى شيوه‏هاى تفسيرى، شيوه درست و نادرست را معرفى خواهيم كرد.
2. تأويل و تنزيل: از نظر لغوى، تأويل به معناى باز گرداندن است.5 در مقابل آن تنزيل است كه عبارت است از مناسبتى كه قرآن با توجه به آن نازل شده است.6
در مورد تأويل بحثهاى مفصّلى انجام شده و تعريفهاى گوناگونى كه به «ده» مورد مى‏رسد مطرح شده است.7 از ميان آنها، سه مورد برجسته ترند كه بدانها اشاره كرده، بدون اينكه وارد بحث تفصيلى شويم به تحقيق پيرامون آن مى‏پردازيم.

ديدگاه‏ها در مورد تاويل

1 - نخستين نظر در تأويل مربوط به پيشينيان و مفسّران صدر اسلام است كه تأويل را معادل تفسير مى‏دانسته و تمام آيات قرآنى را داراى تأويل به حساب مى‏آورده‏اند.8
2 - نظريه ديگر از مفسّران دورانهاى اخير است كه تأويل را عبارت از: «معناى خلاف ظاهرى كه از كلام قصد شده» دانسته‏اند، در نتيجه تمام قرآن تأويل ندارد بلكه تأويل مربوط به آيات متشابه و دو پهلوست.9
3 - ديدگاه سوم: تأويل هر چيز، حقيقتى است كه آن چيز از آن سرچشمه مى‏گيرد و به گونه‏اى تحقق بخش و حامل و نشانه آن حقيقت است. تأويل قرآن، حقيقت يا حقايقى است كه در «امّ الكتاب» پيش خداست. اين ديدگاه نظريه مرحوم علامه طباطبايى است10. ايشان نظريات اول و دوم را نادرست دانسته‏اند؛ زيرا لازمه ديدگاه نخست اين است كه برخى از آيات قرآن كه متشابه‏اند، گنگ و نامفهوم بوده جز خدا كسى از آنها با خبر نباشد و اين با نور و هادى بودن قرآن سازگارى ندارد. نظريه دوم نيز نادرست است زيرا: اولاً، ظاهر برخى آيات قرآن مانند آيه (53/ اعراف) و آيه (39/ يونس) اين است كه تمام قرآن تأويل دارد و نه فقط آيات متشابه؛ ثانياً، اگر بخشى از آيات قرآن معناى خلاف ظاهر و مبهم داشته باشند با بلاغت قرآن ناسازگار خواهد بود. ثالثاً، بنابراين نظريه، حجت بودن قرآن تمام نمى‏شود. زيرا قرآن خود را تهى از تناقض و اختلاف دانسته است. (آيه 82 سوره نساء) اگر بنا باشد اختلاف ميان آيات محكم و متشابه، بدين گونه زدوده شود كه، معناى ظاهرى آيات متشابه مراد نباشد و معناى واقعى آنها را نيز خدا مى‏داند، چنين تناقض زدائى، ويژه قرآن نبوده و در مورد هر سخنى ادعا خواهد شد. رابعاً اصلاً دليلى از قرآن بر اين نظريه نيست، بلكه تمام موارد كاربرد تأويل در قرآن بر اساس ديدگاه سوم قابل پذيرش است.11
برخى از بزرگان معاصر، نظريه مرحوم علامه طباطبايى را نپذيرفته‏اند: 
«نظريه علامه اصلاح شده نظريه ابن تيميه است... آنچه در «التمهيد» آورده‏ايم، اشكالى است بر فرضيه دو وجودى بودن قرآنكه گفته مى‏شود وجود ظاهرى و شكلى آن، در الفاظ و عبارات است و وجود تأويلى و حقيقى آن، در لوح محفوظ و كتاب مكنون و امّ الكتاب... مقصود از لوح محفوظ و جز آن علم ازلى حق تعالى است... افزون بر اين خواهيم گفت كه آنچه در لوح محفوظ و كتاب مكنون و ام الكتاب بدان اشاره شده، همين قرآن است كه جايگاه بلندى دارد و پيوسته در علم ازلى الهى محفوظ و محروس بودن آن رقم يافته است... تصور آنكه قرآنى ديگر كه به منزله روح اين قرآن است، در آن جايگاه مصون مانده است... تنها تصورى بيش نيست... كوتاه سخن آنكه نه تأويل متشابه و نه تأويل به معناى بطن آيه هيچ يك از محدوده تفسير (نوعى تفسير) بيرون نيستند و نمى‏توان آن را به معناى حقيقت عينى يا واقعيت خارجى پذيرفت و هرگونه تأويلى اگر مستند به دليل نباشد قابل قبول نيست».12 
ايشان، سپس با بررسى آياتى كه در آنها مسأله تأويل به گونه‏اى مطرح شده است، نتيجه گرفته كه تأويل از قبيل علم و آگاهى است.13
در دفاع از ديدگاه مرحوم علاّمه و در پاسخ به نقدى كه از نظريه ايشان شده، موارد زير قابل توجه است.
الف - چرا نتوان پذيرفت كه قرآن نازل شده بر پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله باطنى و تأويلى دارد كه اين ظاهر بدان برمى‏گردد است و آن باطن و حقيقت مرجع قرآن نازل شده است؟ مگر نه اين است كه هر چيز سرّ و باطنى دارد: «فسبحان الّذى بيده ملكوت كلّ شى‏ء» (يس /83) منزّه است خدايى كه باطن هر چيز در قدرت اوست. و، «أولم ينظروا فى ملكوت السموات و الأرض» (اعراف /185)، آيا در غيب و باطن و آسمان‏ها و زمين نمى‏نگرند اگر آنچه در لوح محفوظ و امّ‏الكتاب است همين قرآن باشد، پس بايد باطن هم همين ظاهر باشد و آيات مربوط به ملكوت عالم لغو و بى معنى خواهد بود.
ب - چنان كه از كلمه تنزيل بر مى‏آيد و امام خمينى قدس سره نيز اشاره فرموده است14، قرآن در سطح فهم بشر نازل شده و فرود آمده است، حال اگر در لوح محفوظ نيز قرآن، وجودى ديگر، غير از وجود تنزل يافته‏اش نداشته باشد، پس مفهوم تنزيل و تيسير (مريم /97) و مانند آنچه خواهد شد؟
ج - اگر مراد از تأويل، علم الهى يا مطلق علم باشد، يعنى امرى غير عينى، بايد پرسيد مگر علم نياز به متعلق ندارد، چه در مورد تأويل رؤيا كه بايد راجع به امرى خارجى باشد، مانند آنچه كه در رؤياهاى سوره يوسف‏عليه السلام از آنها ياد شده است و چه علم الهى كه حتماً مربوط و متعلق به امور گوناگون و يا اعيان است و چه تأويل كارهاى حضرت خضرعليه السلام، كه پس از انجام آنها و عينيت يافتن‏شان، ايشان حضرت موسى‏عليه السلام را از دليل و راز آنها با خبر كرده است و يا در موارد ديگر. پس تنها با پناهنده شدن به مقوله علم نمى‏توان مسأله تأويل را حل كرد و آن را جنبه تجريدى و انتزاعى بخشيد.
نتيجه‏اى كه از اين بخش مى‏توان گرفت، اين است كه وقتى قرآن علاوه بر تنزيل تأويلى نيز دارد، بايد براى فهم مراد قرآن از تأويل و شيوه تأويل نيز با خبر بود. و ما اكنون با شيوه تأويل درست كه بحث ديگرى است، كارى نداريم.
3. زبان عرفان: هنگامى كه بناست از تفسير عرفانى ياد شود، بايد بدانيم عرفان همانند هر دانش ديگرى زبانى دارد. بدون فهم زبان عرفان نمى‏توان وارد آن شد و درباره‏اش داورى كرد. اكنون راجع به زبان عرفان، اندكى از زبان بزرگ ترين عارف روزگارمان، حضرت امام خمينى‏رحمه الله سخن مى‏گوييم: 
«اختلافاتى كه بين اهل نظر و اهل علم حاصل مى‏شود براى اين است كه زبان‏هاى يكديگر را درست نمى‏دانند. هر طايفه‏اى يك زبان خاصى دارند... فلاسفه مثلاً يك زبان خاص به خودشان دارند، اصطلاحاتى ]مخصوص [خودشان دارند، زبان عرفا هم خاص به خودشان است و اصطلاحات ]آنها[ خاص خودشان است. فقها هم اصطلاحات خاص به خودشان دارند، شعرا هم يك زبان خاص شعرى دارند و زبان اولياى معصومين‏عليهم السلام هم يك طورى است كه بايد ببينيم اين سه چهار طايفه كه با هم اختلاف دارند، كدام زبانشان نزديكتر به زبان اهل عصمت است و كدام زبانشان نزديكتر به زبان وحى است.
... اختلاف، از آن تعبيرات و برداشتهايى است كه از علت و معلول مى‏شود. بايد ببينيم آنهايى كه مثلاً از طبقه عرفا بودند، اينها دردشان چه بوده است كه آن جور تعبير مى‏كردند. چه وادارشان كرده بود كه آن طور تعبير بكنند. البته اينكه من حالا مى‏خواهم مصالحه و صلح بدهم بين اين طوايف و بگويم اينها همه يك چيز مى‏گويند، نه اين است كه من مى‏خواهم همه فلاسفه را مثلاً تنزيهشان كنم، يا همه عرفا را، يا همه فقها را، نه اين مسأله نيست «اى بسا خرقه كه مستوجب آتش باشد»، اى بسا دكاندارى كه موجب يك حرفهايى مى‏شود كه با همان دكان مناسبند. من مقصودم اين است كه در بين همه اين طوايف اشخاص زيادى منزه بودند و اين اختلافى كه حاصل شده است در مدرسه، مثل آن اختلافى ]است[ كه در مدرسه بين اخبارى و اصولى حاصل شده است. كه گاهى اخبارى، اصولى را شايد تكفير هم بكند، اصولى هم اخبارى را تجهيل مى‏كند. با اينكه اينها مطالبشان دو تا نيست، آنها هم دو تا نيست...
بنابراين اختلافى نيست كه يك دسته، يك دسته‏اى را تكفير كند، يك دسته، دسته‏اى را تجهيل كند... بفهميد آنها چه مى‏گويند. بفهميد درد دل اين آدمى كه اظهار نمى‏تواند بكند الا به اينكه يك چنين تعبيراتى بكند ]چيست[. يك وقت هم كه در قلبش آن طور نور واقع مى‏شود مى‏گويد كه همه چيز اوست، همه اوست...
قرآن و دعا پر از اين حرفهايى است كه آنها مى‏گويند. چرا ما بايد سوء ظن پيدا بكنيم به اشخاصى كه چنين تعبيراتى كردند. بفهميد كه او اين طور تعبير كرده، چه غرضى از اين تعبير داشته، چه مرضى داشته است كه اين طور تعبير بكند؟ درد اين آدم چه بوده است كه دست برداشته از آن تعبيرات عامّه مردم. خوب اين آدم هم مطلع هست كه چه مى‏شود، مع ذلك از آن حرفش دست برنداشته، براى اينكه حقيقت را فدا نكرده، براى خودش، خودش را فداى حقيقت كرده است. اگر هم ما بفهميم حرف او را، ما هم همان طور تعبير مى‏كنيم، چنانچه قرآن هم همان طور تعبير كرده، ائمه‏عليهم السلام هم همان طور تعبير كرده‏اند. 
... گمان نكنيد هر كس يك مطلب عرفانى گفت يك حرف عرفانى زد او كافر است، ببينيد كه چه مى‏گويد ... اين همان قضيه انگور و عنب و اوزوم است... اسلام فقط عبارت از احكام فرعيه نيست فرعند اينها، اساس چيز ديگر است. نبايد ما، اصل را فداى فرع بكنيم و بگوييم كه اصل، از اساس بى خود ]است و[ اگر هم اصلى بگوييم، يك اصلى كه خلاف واقع است بگوييم».15
پس از طرح مسأله تفسير و تأويل و شنيدن سخنان حضرت امام خمينى‏رحمه الله، اين زمينه فراهم مى‏شود كه براى تفسير عرفانى نيز حسابى باز كنيم و با دقت به بررسى شيوه اين گونه تفسير و تأويل بپردازيم...
4. زبان قرآن: قرآن كريم نيز زبانى دارد كه بايد آن را فهميد، در غير اين صورت احتمال لغزش و داورى نادرست زياد خواهد بود.
مرحوم استاد شهيد مطهرى‏رحمه الله درباره زبان قرآن بيانى دارد كه شايسته است آن را بازگو كنيم: 
«آشنايى با زبان قرآن: مسأله ديگر مسأله آشنايى با زبان قرآن و تلاوت آن است. گروهى مى‏پندارند منظور از تلاوت قرآن، تنها خواندن قرآن به قصد ثواب بردن است بدون آنكه چيزى از معانى آن درك گردد... . در مورد قرآن، بدون شك بايد آن را به قصد آموختن و تعليم يافتن مورد مطالعه قرار داد. قرآن، خود در اين زمينه تصريح مى‏كند: «كتابٌ انزلناه اليك مبارك ليدّبروا آياته و ليتذّكر اولوا الالباب...» (ص /29) در اين جهت، مخاطب قرآن عقل انسان خواهد بود و قرآن با زبان منطق و استدلال با او سخن مى‏گويد. اما به جز اين زبان، قرآن زبان ديگرى نيز دارد كه مخاطب آن عقل نيست، بلكه دل است و اين زبان دوم، احساس نام دارد. آنكه مى‏خواهد با قرآن آشنا گردد و بدان انس گيرد مى‏بايد با اين دو زبان، هر دو آشنايى داشته باشد و هر دو را در كنار هم مورد استفاده قرار دارد. تفكيك اين دو از هم، مايه بروز خطا و اشتباه و سبب خسران و زيان خواهد بود.
آنچه را كه ما دل مى‏ناميم، عبارت است از احساس بسيار عظيم و عميق، كه در درون انسان وجود دارد كه گاهى اسم آن را احساسى هستى مى‏گذارند، يعنى احساسى از ارتباط انسان با هستى مطلق. كسى كه زبان دل را بداند و با آن انسان را مخاطب قرار دهد او را از اعماق هستى و كنه وجودش به حركت در مى‏آورد، آن وقت ديگر فكر و مغز انسان تحت تأثير نيست، بلكه سراسر وجودش تحت تأثير قرار مى‏گيرد. به عنوان نمونه‏اى از زبان احساس، شايد بتوان موسيقى را مثال آورد.
انواع مختلف موسيقى‏ها در يك جهت اشتراك دارند و آن سر و كار داشتن با احساسات آدمى است. موسيقى روح انسان را به هيجان مى‏آورد و او را در دنياى خاصى از احساس فرو مى‏برد.
... ديده‏ايد در ميدانهاى جنگ مارش و سرود نظامى مى‏نوازند... يكى از متعالى‏ترين غرايز و احساسات هر انسان، حس مذهبى و فطرت خداجويى اوست. سروكار قرآن با اين حس شريف و برتر است... .
وقتى قرآن زبان خود را زبان دل مى‏نامد، منظورش آن دلى است كه مى‏خواهد با آيات خود آن را صيقل بدهد و تصفيه كند و به هيجان بياورد. اين زبان، غير از زبان موسيقى است كه احياناً احساسات شهوانى انسان را تغذيه مى‏كند و نيز غير از زبان مارشهاى نظامى و سرودهاى رزمى است».16
تا اندازه زيادى مى‏توان گفت زبان قرآن، زبان عرفان است و به عكس. باز به قول مرحوم شهيد مطهرى‏رحمه الله: «قرآن آنجا كه از وحى سخن مى‏گويد و آنجا كه از قلب گفت و گو مى‏كند، بيانش فراتر از عقل و انديشه مى‏رود، اما ضد عقل و انديشه نيست»17. بنابراين، اگر تحت تأثير قرآن و آن گونه كه قرآن مى‏خواهد و هدايت مى‏كند، احساس انسان شكوفا شد و از غيب و ملكوت عالم با خبر شده به تأويل و تفسير قرآن ره برد، از امتيازى بزرگ برخوردار شده است.

نگاهى به شيوه‏هاى تفسيرى

تفاوت تفسير صوفى و باطنى: در يك تقسيم بندى اصولى مى‏توان براى قرآن دوشيوه تفسير نقلى يا تفسير مأثور و تفسير اجتهادى و عقلى در نظر گرفت.18 نيز بايد توجه داشت كه براى شناخت بهتر قرآن، لازم است عقل و نقل همراه شوند تا از لغزش و انحراف جلوگيرى شود. تفسير عرفانى به طور طبيعى داخل در نوع دوم است، امّا تنها عارفى كه خود را جداى از نقل، يعنى قرآن و حديث نپندارد، بلكه با بهره‏گيرى كامل از آنها به شناخت قرآن همّت گمارد، موفق خواهد شد.
در اين قسمت از بحث نيز از طرح چند مسأله گريزى نيست. 
يك. سير تاريخى تفسير قرآن: در تاريخ اسلام، تفسير قرآن از عهد پيامبر گرامى اسلام‏صلى الله عليه وآله و اصحاب ايشان آغاز شده است. شخص پيامبر اسلام‏صلى الله عليه وآله طبق تعبير قرآن19 اولين مفسّر و مبيّن قرآن بوده است و پس از ايشان، عترت و ائمه اهل بيت‏عليهم السلام نيز اين سمت را داشته‏اند. 
بايد توجه داشت كه در عهد صحابه و تابعان و نيز در عصر ائمه اهل بيت‏عليهم السلام يعنى طى حدوداً سه قرن نخست تاريخ اسلام، تفسير نقلى و پاى بندى به ظواهر و احاديث رواج فراوانى داشته و تفسير قرآن نيز بيشتر چنين رنگى به خود گرفته بوده است. گرچه در آن دوره‏ها، حتّى در عهد صحابه نيز از سوى مفسّرانى مانند ابن عباس، در تفسير، اجتهاد و اعمال نظر نيز انجام مى‏گرفته است.
امّا به دنبال آغاز بحثهاى كلامى، كه سابقه آن به قرن اول هجرى مى‏رسيده و از اوايل قرن چهارم هجرى اوج گرفته است و نيز همزمان با رواج افكار فلسفى مقارن با ترجمه متون فلسفى به زبان عربى، از اواخر دوران بنى اميه و همين طور مطرح شدن جدى عرفان و تصوف، در سده چهارم هجرى، در حقيقت سه زاويه يك مثلث شكل گرفته است و در جهان تشيع و تسنن كتب تفسيرى با نگرشهاى كلامى فلسفى و عرفانى نگاشته شده است.20
در اين خصوص بايد به بررسى طبقات مفسّران سنى و شيعه توجه كرد، كه از حوصله اين نوشتار بيرون است.21 در اين قسمت از بحث ياد كرد يك نكته ضرورى مى‏نمايد و آن اينكه با بررسى سير تاريخى تفسير قرآن مى‏توان به چگونگى شكل‏گيرى و پيدايش شيوه‏هاى گوناگون تفسيرى پى برد، اما آنچه در اين ميان شايان دقت است اين است كه رهيابى به جهان قرآن و بهره گرفتن از اين سرمايه بزرگ، در صورتى امكان‏پذير است كه انسان در تفسير آن، خود را از خود قرآن جدا نسازد و نخواهد رأى خويش را بر قرآن تحميل كند، بلكه حقايق قرآن را با شيوه تفسير قرآن به قرآن و در كنار هم قرار دادن آيات گوناگون آن به دست آورد. اما بايد توجه داشت كه اين كار نيز بايد با كمك عترت انجام گيرد و در نتيجه از نقل و حديث نيز فرو گذار نشود.
دو. راز اختلاف شيوه‏هاى تفسيرى: ممكن است بعضى از پژوهشگران به دنبال كشف راز اختلافات جدى و آسيب رسان در فضاى فكرى، به ويژه در زمينه تفسير قرآن باشد و در جست‏وجوى راه حل براى زدودن آنها بگردد ازينرو در آغاز بايد به راز اختلاف شيوه‏هاى تفسيرى پرداخت.
در اين مورد مرحوم علاّمه طباطبايى‏رحمه الله بيان خوبى دارند: «اختلاف در مسلكهاى تفسيرى، ناشى از اختلاف در مفاهيم كلمات و آيات قرآن نيست چه اينكه قرآن به زبان عربى واضح است و هيچ عرب و يا غير عرب آشناى به لغت و شيوه كلام عرب، در فهم الفاظ قرآن مشكلى ندارد و در هيچ آيه‏اى، گره و پيچيدگى حيرت‏زايى ديده نمى‏شود، پس تمام اختلافات مربوط به مصداق و موردى است كه آيات بايد بر آنها تطبيق شوند. با توجه به اينكه انس و عادت انسان ايجاب مى‏كند كه هنگام شنيدن الفاظ و كلمات، ذهنش به امور مادى معطوف گردد، در مورد الفاظ قرآن نيز چنين است. در حالى اشياء در حال دگرگونى هستند ولى نامها ثابت‏اند، مانند ترازو و چراغ، كه در طول زمان تغييرات فراوانى يافته‏اند ولى نام آنها همچنان باقى است.
كسى كه به اين حقيقت توجه ندارد، با پيش داورى سراغ قرآن مى‏رود، مانند اهل حديث، كه بر ظواهر و همان مصداقهاى آشنا براى ذهن خويش جمود دارند يا اهل كلام، فلسفه و عرفان و يا دانشمندان علوم تجربى كه مى‏كوشند ديدگاه‏هاى خود را بر قرآن تحميل كنند كه مسلماً اين شيوه تفسير نادرست است و موجب اختلاف ميان خود اين طوايف نيز هست. اما اگر كسى بدون پيش فرض سراغ قرآن رفت و نخست به كمك خود قرآن و سپس عترت خواست قرآن را بفهمد، دچار مشكلات ديگران نخواهد شد و البته قرآنى كه روشنگر هر چيز است (نحل /89) چگونه روشنگر خويش نباشد».22
اكنون كه راز اختلاف در شيوه‏هاى تفسيرى روشن شد كه عبارت بود از جمود فكرى و قشرى گرى بى دليل و نيز رأى مدارى و پيش فرضهاى نادرست، بايد توجه داشت كه راه حل اختلافات ياد شده و نيز شيوه صحيح تفسير قرآن اين است كه قبل از هر چيز به اندازه كافى در قرآن دقت شود كه چگونه برخى از آن مفسّر برخى ديگر است و پس از نقل، از عقل و دل بهره كافى براى فهم صحيح قرآن برده شود.
سه. تفسير عرفانى در يك نگاه: تفسير عرفانى تابعى است از اصل انديشه عرفانى. انديشه عرفانى در اصل عبارت است از «طريقت» و سلوك خاصى كه براى رسيدن به «حقيقت» كمال انسانى پيشنهاد مى‏شود. تزكيه نفس و رياضتهاى روحى، به عنوان ابزارى براى رسيدن به حقيقت در عرفان در نظر گرفته مى‏شود. اما مهم اين است كه در اين ميان، تكليف ظواهر «شريعت» و تكاليف دينى روشن گردد. اگر با حفظ ظواهر شريعت از آن رو كه ظاهر نماد باطن و راه رسيدن به آن است تلاش شود كه با تزكيه نفس و تصفيه باطن، انسان به كمال برسد، مانعى ندارد. اما اگر قرار باشد كه ظاهر ناديده گرفته شود و تنها باطن مدّ نظر قرار گيرد، منجر به فاجعه‏اى مى‏شود كه در تاريخ اسلام و حضيض تصوف در قرن هشتم هجرى و پس از آن ديده شده است. واكنشى كه در جامعه اسلامى در برابر متصوفه نشان داده شد، عمدتاً به خاطر ناديده گرفتن ظاهر و درون گرايى خاص عرفانى بود.23
تفسير عرفانى نيز به عنوان تابعى از اصل ديدگاه و عمل عرفانى مى‏تواند دو چهره داشته باشد: چهره مثبت و چهره منفى. چهره مثبت آن است كه به دور از هرگونه افراط، چنان كه قبلاً نيز اشاره شد، با توجه به زبان ويژه عرفان و زبان خاص قرآن، كوشش شود كه در پرتو مجاهدت‏هاى صحيح و با پايبندى به ظاهر، درون قرآن نيز كشف شود. امّا چهره منفى آن است كه به گونه افراطى و با تأويلهاى نادرست، سطحى نگرى و پيش‏فرض‏هاى غير منطقى، هم ظاهر قرآن ناديده گرفته شود و هم عقيده‏اى بر قرآن تحميل گردد.
به فرموده مرحوم علامّه طباطبايى، اگر عقل، نقل و عرفان به عنوان سه ضلع يك مثلث فرض شوند، همواره بايد ميان اين اضلاع تناسب برقرار باشد و هرگاه كه بر اندازه يكى افزوده شود از اندازه آن دو ضلع ديگر كاسته خواهد شد و اين كارى ناپسند است؛ زيرا چگونه مى‏شود براى قرآن، باطن حقى باشد، امّا ظاهر قرآن با آن حقّ ناسازگار باشد، ]يا بر عكس[ و يا اينكه باطن و ظاهر حقّى در كار باشد و برهان حقيقى با آنها ناسازگار باشد و از اين رو بوده كه گروهى از علماء مانند ابن عربى، عبدالرزاق كاشانى، ابن فهد حلى، شهيد ثانى و فيض كاشانى كوشيده‏اند ميان ظواهر دينى و عرفان سازگارى ايجاد كنند و برخى چون فارابى، ابن تركه و سهروردى خواسته‏اند ميان فلسفه و عرفان تفاهم برقرار نمايند و برخى مانند قاضى سعيد خواسته‏اند ميان ظواهر دينى و فلسفه آشتى دهند و گروهى مانند ابن سينا و ملاصدرا بين فلسفه، عرفان و ظواهر دينى توافق ايجاد كنند. اما با همه اين تلاشها، اختلاف به حال خود باقى مانده است.24
چهار. تفاوت تفاسير عرفانى و باطنى: در تفاسير عرفانى، يكسره ظواهر قرآن رها نشده تا به باطن پرداخته شود، ولى در تفسير باطنى كه مربوط به فرقه باطنيه و اسماعيليه است، به طور قاطع و صد در صد ظواهر قرآن رها شده و با تفسير به رأى آشكار و بسيار زشت، براى قرآن امورى به عنوان باطن آن ادعا شده است.25
برخى تفسير اشارى صوفى را با تفسير باطنى يكى انگاشته‏اند،26 اما برخى ديگر به تفاوت اين دو شيوه توجه كرده‏اند.27

نمونه‏هايى از تفسير عرفانى

به منظور آشنايى با سبك تفسير عرفانى و نحوه تأويلى كه توسط عارف انجام مى‏گيرد، چند نمونه از تفاسير عرفانى و اشارى مربوط به برخى از آيات قرآن را باز مى‏گوييم در اين نمونه‏ها دور شدن از ظواهر آيات ورها كردن مدلولهاى آشكار آنها كاملاً مشهود است. 
1. محى الدين عربى در ارتباط با آيه 87 سوره بقره «و لقد آتينا موسى الكتاب و قفينا من بعده بالرسل...» گفته است، ظاهراً جبرئيل همان عقل فعال است و ميكائيل همان روح فلك ششم است. اسرافيل روح آسمان چهارم و عزرائيل روح آسمان هفتم است. كار اسرافيل افاضه نفس حيوانى است. كار ميكائيل افاضه روح گياهى و توزيع روزى‏هاست و كار عزرائيل قبض روح انسان‏هاست.28
2. ابن عربى در فصّ نوحى فصوص الحكم آورده است: «نوح در حكمت خويش به قومش گفت آسمان را خدا بر شما ريزش مى‏كند «يرسل السماء عليكم مدراراً» (11/نوح) و ريزش آسمان همان معارف عقلى است به صورت اعتبارى و مراد از آيه «و يمدوكم باموال و بنين» (12/نوح)، چيزى است كه مورد تمايل انسان است و پس از تمايل انسان به چيزى، اگر انسان، در مورد خود دچار تخيل شود از دانش بهره نبرده است و اگر خود را ببيند، عارف و عالم حقيقى است».29
3. باز در فصّ نوحى فصوص الحكم ابن عربى آمده است: «ممّا خطيئاتهم اغرقوا فادخلوا ناراً» (25/نوح) خطاهاى آنان ]يعنى قوم نوح[ سبب شد تا گامهايى در راه شناخت حق برداشته و غرق درياى عرفان حق شوند كه همان حيرت است و مراد از «فادخلوا ناراً» اين است كه در چشمه آب قرار گرفتند».30
4. در مورد آخرين آيه سوره نوح، آيه 28،: «ربّ اغفرلى ولوالدىّ و لمن دخل بيتى مؤمناً و للمؤمنين و المؤمنات و لا تزد الظالمين الا تباراً»؛ نيز در آخر فصّ نوحى فصوص ابن عربى مى‏خوانيم: «رب اغفرلى»، يعنى مرا بپوشان و به خاطر من بپوشان تا مقام و ارزش من نامعلوم بماند همان‏طور كه قدر تو مجهول است، آن گونه كه در قرآن آمده است: «و ما قدروا اللَّه حق قدره»؛ (91 / انعام) «ولوالدىّ» يعنى عقل و طبيعت كه من حاصل آن هستم؛ «ولمن دخل بيتى» يعنى ]هر كس وارد [دل من شود... «و للمؤمنين» از عقول «وللمؤمنات» من النفوس.31
5. خواجه محمد پارسا شارح فصوص ابن عربى در ارتباط با آيه 100/يوسف: «هذا تأويل رؤياى من قبل قد جعل ربّى حقاً» چنين آورده است: 
«بدان كه شمس و قمر، مراد از صورت روح و طبيعت است كه از ميان اتصال هر دو صورت انسان عنصرى متولّد مى‏شود و كواكب صور قواى روحانيت و طبيعى و يوسف احديت جميع كمال و جمال است و مراد از سجود دخول قواى روحانى و طبيعى است در تحت تحكّم ربوبيّت انسانيّت كه به احسن تقويم موصوف است».32
6. در فصّ داودى فصوص الحكم آمده است: 
«اما نرم شدن آهن ]براى داود بر اساس آيه 10 سبأ «و ألنّا له الحديد[، دلهاى سختى است كه بيم دادن و هشدار دادن، آنها را نرم مى‏كند، آن گونه كه آتش آهن را نرم مى‏كند. سخت دلى هم عبارت از دلى است كه از سنگ نيز سخت‏تر است زيرا به وسيله آتش، آهن نرم مى‏شود ولى آتش فقط سنگ را مى‏شكند اما آن را نرم نمى‏كند».33
7. در فصّ موسوى فصوص الحكم آمده است كه مراد از تابوت و جعبه‏اى كه موسى‏عليه السلام در آن نهاده شده و به رود نيل افكنده شد، ناسوت و عالم طبيعت است، دريا دانشى است كه براى موسى به واسطه جسم او حاصل شده است و روح نيز همان موسى است كه در تابوت نهاده شده است. تدبير جسم توسط روح شبيه تدبير جهان مادى به كمك خود ماده و علل و اسباب مادى توسط خداست.34
8. در مورد تفسير آيه 52 سوره اعراف: «و لقد جئناهم بكتاب فصّلناه على علمٍ»، از ابن عربى نقل شده است كه مراد، بدن انسان است كه به اعضا و جوارح بدن و اندامها و ابزار حسى مناسب براى كمال انسانى تقسيم شده است. مراد از: «هل ينظرون إلا تأويله» در آيه 53 اعراف، نيز سرنوشتى است كه بدن در پيش دارد كه تبديل به چيزى مى‏شود كه آمادگى بر انگيخته شدن در قيامت را پيدا مى‏كند.35
9. در مورد آيه «و ما تلك بيمينك يا موسى» (17/طه) و آيات بعد از آن از محى الدين عربى نقل شده است كه اين آيه به نفس موسى اشاره دارد كه مارى است در دست عقل، عقل موسى، زيرا عقل دستى است كه انسان با آن عطاى الهى را دريافت مى‏كند و خود را نگه مى‏دارد و در مورد آيه بعدى: «قال هى عصاى أتوكّأ عليها و اهشّ بها على غنمى»، گفته است، به كمك عقل به كمال رسيده، سير الى اللَّه امكان‏پذير مى‏شود و برگ دانشهاى مفيد و حكمتهاى عملى، از درخت روح، براى گوسفندان قواى حيوانى ريخته مى‏شود؛ «و لى فيها مآرب اخرى»، يعنى به دست آوردن پست و مقام و مانند آن به كمك عقل. «قال القها يا موسى» خدا به موسى دستور داد كه عصاى عقل را از آن خود كند تا از كنترل عقل خارج شود و در نتيجه، «فاذا هى حيّة تسعى» آن عصا تبديل به مارى شد كه از شدت غضب مى‏جنبيد... سپس به او دستور داد كه «خذها و لا تخف سنعيدها سيرتها الأولى»، يعنى دوباره آن را مانند گذشته به كنترل عقل درآور تا به سطح نيروى گياهى تنزل يابد؛ «واضمم يدك الى جناحك»، يعنى عقل را به روح خود كه به منزله دست راست توست ضميمه كن، زيرا عقل به منزله دست چپ است كه براى تدبير زندگى با وهم آميخته مى‏شود...36
10. به عنوان آخرين نمونه به فص‏هاى ادريسى و اسحاقى فصوص الحكم نگاهى مى‏اندازيم: 
«ابراهيم خليل به فرزندش فرمود: «اِنّى ارى فى المنام أنّى أذبحك» (102/صافات)، رؤيا حوزه خيال است و ابراهيم رؤياى خود را تعبير نكرد و در خواب قوچى به شكل فرزند ابراهيم ظاهر شده بود و ابراهيم رؤياى خود را تصديق كرد و خدا ذبح عظيم را فداى وهم ابراهيم كرد»37؛ «عقيده‏ات درباره آيه «قال يا أبت افعل ما تؤمر» [102/صافات [چيست؟؛ فرزند عين پدر خويش است. پس ابراهيم چيزى جز قربانى كردن نفس خود را نديد. «و فدابناه بذبح عظيم»، پس نفس به صورت قوچى ظاهر شد كه در خواب به صورت انسانى ]يعنى اسماعيل ظاهر شده بود[؛ خير بلكه در حكم فرزندى كه عين پدر است، ظاهر شده بود...»38

ريشه‏هاى تفسير عرفانى:

انگيزه‏هاى روى آورى به عرفان و ريشه‏هاى تفسير عرفانى، موضوع ديگرى است كه بايد بدان پرداخت. در اين مختصر، بررسى كوتاهى نيز در اين زمينه داريم. در اين موضوع ديدگاه‏هايى به شرح زير وجود دارد: 
1. عرفان جنبه وارداتى دارد: بر اساس يك نظريه، ريشه عرفان و تفسير عرفانى، در فلسفه‏ها و عرفانهاى غيراسلامى هست، نه در تعاليم اسلام. «گلدزيهر» يهودى از كسانى است كه سخت بر اين عقيده پاى فشرده و در موارد فراوانى از كتابش كوشيده آن را اثبات كند.39
مرحوم استاد شهيد مطهرى‏رحمه الله اين ديدگاه را به گروهى از متجدّدان عصر حاضر نسبت داده و فرموده است: 
«مسأله‏اى كه اين جا لازم است مطرح شود اين است كه آيا عرفان اسلامى از قبيل فقه و اصول و تفسير و حديث است، يعنى از علومى است كه مسلمين مايه‏ها و ماده‏هاى اصلى را از اسلام گرفته‏اند و براى آنها قواعد و ضوابط و اصول كشف كرده‏اند و يا از قبيل طب و رياضيات است كه از خارج جهان اسلام به جهان اسلام راه يافته است و در دامن تمدن و فرهنگ اسلامى وسيله مسلمين رشد و تكامل يافته است و يا شق سومى در كار است؟
عرفا، خود شق اول را انتخاب مى‏كنند و به هيچ وجه حاضر نيستند شق ديگرى را انتخاب كنند. بعضى از مستشرقين اصرار داشته و دارند كه عرفان و انديشه‏هاى لطيف و دقيق عرفانى، همه از خارج جهان اسلام به جهان اسلام راه يافته است. گاهى براى آن ريشه مسيحى قايل مى‏شوند و مى‏گويند افكار عارفانه نتيجه ارتباط مسلمين با راهبان مسيحى است، و گاهى آن را عكس العمل ايرانيها عليه اسلام و عرب مى‏خوانند و گاهى آن را در بست محصول فلسفه نو افلاطونى كه محصول تركيب افكار ارسطو و افلاطون و فيثاغورس و گنوسيهاى اسكندريه و آراء و عقايد يهود و مسيحيان بوده است، معرفى مى‏كنند و گاهى آن را ناشى از افكار بودايى مى‏دانند، همچنان كه مخالفان عرفا در جهان اسلام نيز كوشش داشته و دارند كه عرفان و تصوف را يكسره با اسلام بيگانه بخوانند و براى آن ريشه غير اسلامى قايل گردند.»40
آن گاه در پاسخ اين نظريه چنين آورده است: «حقيقت اين است كه نظريه اين گروه به هيچ وجه قابل تأييد نيست، مايه‏هاى اولى اسلامى، بس غنى‏تر است از آنچه اين گروه به جهل يا به عمد فرض كرده‏اند»41. ايشان در مورد استقلال عرفان اسلامى و بهره‏گيرى‏اش از اسلام، نكاتى يادآور شده‏اند كه در قسمت بعدى بحث بازگو مى‏كنيم.
2. آموزه‏هاى اسلامى: عقيده ديگر در مورد خاستگاه عرفان و به دنبال آن، تفسير عرفانى، اين است كه تعليمات اسلام خود الهام بخش عارفان در درك ويژه از خدا، انسان، جهان و قرآن است.
در اين مورد نيز رشته سخن را به دست استاد شهيد مطهرى‏رحمه الله مى‏سپاريم: 
«نظريه سوم اين است كه عرفان مايه‏هاى اول خود را، چه در مورد عرفان عملى و چه در مورد عرفان نظرى از خود اسلام گرفته است و براى اين، مايه‏ها، قواعد و ضوابط و اصول بيان كرده است و تحت تأثير جريانات خارج نيز، خصوصاً انديشه‏هاى كلامى و فلسفى و بالاخص انديشه‏هاى فلسفى اشراقى قرار گرفته است... آنچه مسلم است اين است كه عرفان اسلامى سرمايه اصلى خود را از اسلام گرفته است و بس... . قرآن كريم در باب توحيد، هرگز خدا و خلقت را به سازنده خانه و خانه قياس نمى‏كند. قرآن خدا را خالق و آفريننده جهان معرفى مى‏كند و در همان حال مى‏گويد ذات مقدس او در همه جا و با همه چيز هست. «اينما تولّوا فثمّ وجه اللَّه» به هر طرف رو كنيد چهره خدا آنجاست، «و نحن اقرب اليه منكم»، «هو الاول و الآخر و الظاهر و الباطن». بديهى است كه اين گونه آيات، افكار و اندشه‏ها را به سوى توحيدى برتر و عالى‏تر از توحيد عوام مى‏خوانده است. در حديث كافى آمده است كه خداوند مى‏دانست كه در آخر الزمان مردمانى متعمّق در توحيد ظهور مى‏كنند، به همين دليل آيات اول سوره حديد و سوره «قل هو اللَّه احد» را نازل فرمود.
در مورد سير و سلوك و طى مراحل قرب حق تا آخرين منازل كافى است كه برخى آيات مربوط به «لقاء اللَّه» و آيات مربوط به «رضوان اللَّه» و آيات مربوط به وحى و الهام و مكالمه ملائكه با غير پيغمبران - مثلاً حضرت مريم - و مخصوصاً آيات معراج رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله وسلم را مورد نظر قرار دهيم...
اينها و غير اينها كافى بود كه الهام بخش معنويتى عظيم و گسترده در مورد خدا و جهان و انسان و بالاخص در مورد روابط انسان و خدا بشود...
زندگى و حالات و كلمات و مناجات‏هاى رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله سرشار از شور و هيجان معنوى و الهى و مملو از اشارات عرفانى است. دعاهاى رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله وسلم فراوان مورد استشهاد و استناد عرفا قرار گرفته است... دعاهاى اسلامى، مخصوصاً دعاهاى شيعى گنجينه‏اى از معارف است از قبيل دعاى كميل، دعاى ابوحمزه، مناجات شعبانيه، دعاهاى صحيفه سجاديه. عالى ترين انديشه‏هاى معنوى در اين دعاهاست. آيا با وجود اين همه منابع، جاى اين هست كه ما در جست‏وجوى يك منبع خارجى باشيم؟»42
آنچه اين نظريه را بيشتر تأييد مى‏كند، توجه به ظرفيت و زمينه‏اى است كه در آيات قرآن براى عرفان و سلوك عرفانى وجود دارد. در اين راستا نكات زير قابل توجه است.

وجود آيات مربوط به تقوا و تزكيه نفس در قرآن

آيات فراوانى راجع به تقوا و تزكيه در قرآن آمده كه به علت انبوهى آيات ياد شده، نياز به بيان نمونه احساس نمى‏شود.
اگر اين آيات مورد توجه و عمل قرار گيرند، انسان از وابستگى‏هاى مادى رها مى‏شود و حاصل آن راه يافتن به ماوراء طبيعت و لقاء اللَّه است. حال اگر مسلمانى به اين آيات پايبند و عامل بود، طبيعى است كه پنجره دل به سوى ملكوت باز مى‏شود و ديگر جا ندارد كه آن را الهام گرفته، از فلسفه و انديشه‏هاى غير دينى و غير اسلامى بدانيم؟

توحيد عرفانى

قرآن در ظريف‏ترين شكل و احساسى‏ترين حالت، مسأله توحيد را مطرح كرده و عمدتاً راجع به اسماء و صفات ربوبى داد سخن داده است. حجم آيات مربوط به اين موضوع در قرآن خيلى زياد است و كمتر موردى است كه به كمترين مناسبت هم صفتى از صفات بارى مطرح نشده است. آيا اين گروه آيات نمى‏تواند الهام بخش انسان بوده و او را در راه تزكيه و تصفيه باطن، يارى داده معرفت او را نسبت به حضرت حق افزايش دهد؟

علم لدنى و افاضى

مسأله مهم ديگر قرآنى علم افاضى حق به اولياء خود و الهام حضرتش به برگزيدگان است. اين امر جداى از وحى الهى به پيامبران است. كسانى مانند مادر موسى‏عليه السلام يا حضرت مريم مادر حضرت عيسى عليه السلام با اينكه پيغمبر نبوده‏اند، مورد عنايت حق قرار گرفته و جانشان از شيره دانش ربوبى سيراب گشته است. اين حقايق انكارناپذير قرآنى نيز الهام بخش قرآن باوران بوده و هست كه هر كس در شرايط آن دو بانوى بزرگ و پاكدامن قرار گيرد مى‏تواند بر خوان گسترده دانش ربوبى قرار گرفته جان خود را از مائده‏هاى آن سير كند.

آيات مربوط به تسبيح گفتن موجودات چه مى‏گويند؟

اگر از زبان قرآن مى‏شنويم كه «و إن من شى‏ءٍ الاّ يسبّح بحمده و لكن لا تفقهون تسبيحهم»× (44/اسراء) از آن چه مى‏فهميم؟ آيا جز اين است كه قرآن همه هستى را تسبيح گوى حق دانسته آن هم تنزيه و تسبيحى كه ما نمى‏توانيم آن را فهم كنيم؟ اين امر سريان عشق در تمام هستى را باز مى‏گويد و اين گونه آيات در مجموع، تسليم محض هر چيز را نسبت به خدا نيز بازگو مى‏كنند. انسان با شنيدن اين آيات به فكر فرو مى‏رود كه چرا از ساير موجودات جدا باشد، تسليم حق نباشد، تسبيح گوى او نباشد، حمد و ثناى او نگويد و كاملاً در راه او گام نگذارد؟

محبّت متقابل انسان و خدا در قرآن

اين موضوع نيز در قرآن مطرح است: «قل إن كنتم تحبّون اللَّه فاتّبعونى يحببكم اللَّه» (31/آل عمران) اگر خدا را دوست داريد مرا اطاعت كنيد تا خدا شما را دوست بدارد. اين قبيل آيات چه هدفى را دنبال مى‏كنند؟ اگر رابطه انسان و خدا دوستانه و صميمانه، آن هم در بهترين شكل باشد، تا آنجا كه «ونحن أقرب اليه من حبل الوريد» (16/ق)، ما از رگ گردن به انسان نزديكتريم، انسان خواهد كوشيد رابطه‏اش را با خدا تيره نكرده، آن را به خوبى حفظ كند و به طور روزافزون آن را بهبود بخشد. پس اين آيات نيز خود الهام بخش سير و سلوك‏اند.

معرفت نفس در قرآن

در پاره‏اى ديگر از آيات قرآن خودشناسى مطرح است؛ از قبيل: «قد جاءكم بصائر من ربّكم فمن أبصر فلنفسه و من عَمِىَ فعليها»، (104/انعام(، نيز «من اهتدى فانما يهتدى لنفسه و من ضلّ فانّما يضلّ عليها»، (15/اسراء(، از اين دست، باز آياتى هست كه هدايت شدن و گمراهى انسان را مربوط به خودش دانسته است.43 در جاى ديگر خود فراموشى را نتيجه خدا فراموشى و چنين افرادى را «فاسق» دانسته است: «ولا تكونوا كالّذين نسوا اللَّه فأنساهم أنفسهم أولئك هم الفاسقون»، (19/حشر)؛ حاصل اين آيات نيز مى‏تواند خودشناسى، خوديابى و خودسازى باشد و نيز بدين وسيله معرفت انسان نسبت به خدا را افزايش دهد.

آيات آفاقى و آيات انفسى

اين تعبير برگرفته شده از آيه شريفه «سنريهم آياتنا فى الآفاق و فى أنفسهم...»، (53/فصلت( است؛ باز مى‏خوانيم كه: «و فى الأرض آيات للموقنين و فى أنفسكم أفلا تبصرون»، (21 و 20 / ذاريات(
اينكه در طبيعت و در وجود انسان آياتى هست، بر اساس اين آيات و آيات فراوان ديگر، نتيجه مى‏گيريم كه خاصيت آيه‏ها، آگاهى بخشى و بيدارى انسان است. بايد با بهره‏گيرى از آيات، ذى الآيه يعنى خدا را پيدا كرد. پس حاصل تمام آيات آفاقى و انفسى عرفان حق است و چنين شناختى را مى‏توان سر چشمه گرفته از درون انسان و طبيعت با شكوه دانست.

عرفان در سنّت

بى‏شك مايه‏هاى حديثى عرفان نيز فراوان است كه در اين جا تنها به چند حديث بسنده مى‏كنيم:
الف - عن اميرالمؤمنين‏عليه السلام: «العارف من عرف نفسه فأعتقها و نزّهها عن كلّ ما يبعدها»44.
ب - از امام صادق‏عليه السلام نقل شده است: «خداى بزرگ طبيعت را مانند ملكوت و ملكوت را بسان جبروت آفريد تا طبيعت نشانه ماوراء طبيعت و ملكوت نشانه جبروت باشد».45
ج - عن اميرالمؤمنين‏عليه السلام: «الشريعة رياضة النفس»46، شريعت عبارت از پرورش روح است.
د - عن اميرالمؤمنين‏عليه السلام: «من استدام رياضة نفسه انتفع»47، كسى كه پرورش روح را ادامه دهد سود مى‏برد.
ه - عن اميرالمؤمنين‏عليه السلام: «لقاح الرياضة دراسة الحكمة و غلبة العادة»48، رشد روح در گرو برخوردارى از حكمت و چيرگى بر عادات ناپسند است.

عرفان و تفسير عرفانى در ترازوى نقد:

اكنون كه به پايان اين نوشتار نزديك مى‏شويم شايسته است نقدى درباره تفسير عرفانى داشته باشيم. از آنجا كه هر نقد حقيقى دو بخش دارد: يكى بيان نقاط قوت و ديگرى بازگويى نقاط ضعف و سرانجام نتيجه‏گيرى درست. ما نيز نقد خويش را چنين سامان مى‏دهيم:
يك. ارزش عرفان: اگر سر چشمه‏هاى عرفان و ويژگيهاى آن، آن گونه كه در قرآن و حديث ديده مى‏شود، مد نظر قرار گيرد، بى شك مى‏تواند تحولات بزرگ و بهره‏هاى كلانى در پى داشته باشد. اگر ما نگاهى به تاريخ جنگها و حماسه‏هاى مسلمانان به ويژه در صدر اسلام در عصر پيامبر اكرم‏صلى الله عليه وآله، يا در جنگهاى اميرمؤمنان‏عليه السلام و يا در حماسه كربلا بيفكنيم، خواهيم ديد روحيه سلحشورى رزم آوران و شهيدان آن پيكارها تا چه حد از سلوك عرفانى آنان، سرچشمه مى‏گرفته است. حكمتهايى هم كه حاصل عرفان نظرى است، بخش مهم ديگرى از بركات عرفان است. رشد اخلاقى و معنوى حاصل از سلوك عملى را نيز نبايد از ياد برد.
دو. نارساييهاى عرفان و تفسير عرفانى: بى شك در بعد نظرى و عملى، در عرفان كاستيهايى نيز وجود داشته و دارد كه اين امور را بيشتر مى‏توان در نزد متصوّفه ديد و يا عمدتاً مربوط به عناصر مغرض دانست. در بعد نظرى مى‏توان به «تحقير افراطى عقل» يا «تأويلهاى غلط»، (كه نمونه‏هايى از آن را در اين نوشتار آورديم(، اشاره كرد. در بعد عملى نيز بايد «روش ملامتى»، «درون گرايى افراطى»، «تحقير انسان در جامعه» و «برخى بى بندوباريها و ضعفهاى اخلاقى»، را يادآورى كرد.49
سه. شرايط تفسير عرفانى: براى استوارى تفسير عرفانى و جلوگيرى از خطا در اين شيوه تفسيرى برخى دو شرط ذكر كرده‏اند: يكى اينكه، به خاطر عربى بودن قرآن، بايد طبق قواعد زبان عربى تفسير انجام شده با مقاصد زبان عربى ناسازگار نباشد و ديگرى اينكه از خارج عرفان، گواهى، بر صحت تفسير عرفانى انجام گرفته، در قالب «نص» يا «ظاهر» وجود داشته باشد و براى آن گواه نيز، معارضى وجود نداشته باشد.50
برخى ديگر تقريباً شرايط ديگرى را براى دوستى تفسير عرفانى به اين شرح يادآور شده‏اند: 
الف - تفسير انجام شده با معناى آيه ناسازگار نباشد.
ب - معنى و تفسير به خودى خود صحيح باشد.
ج - لفظ آيه به تفسير مطرح شده، اشعار داشته باشد.
د - بين معناى آيه و تفسير اشارى ارتباط و تلازم باشد.51
آنچه مهم مى‏نمايد اين است كه تفسير عرفانى نبايد جنبه تفسير به رأى به خود گيرد.
بهرحال در صورتى كه اجتهاد و كشف عرفانى در كنار ضوابط مسلم عقلى و منطقى قرار گيرد و هماهنگ با خود قرآن و سنّت باشد، نقطه ضعف‏هايى كه به آنها اشاره كرديم برطرف مى‏شود، و در نتيجه تفسير عرفانى قابل اعتماد خواهد بود.

جمع بندى و نتيجه‏گيرى

در اين نوشتار، نخست برخى مفاهيم روشن گشت، سپس نگاهى به شيوه‏هاى تفسيرى افكنديم، آن‏گاه به نمونه‏هايى از تفاسير عرفانى نادرست يا ضعيف اشاره شد، سپس ريشه‏هاى عرفان و تفسير عرفانى را كاويديم و سرانجام به نقد و بررسى عرفان و تفسير عرفانى پرداختيم.
نتيجه‏اى كه مى‏توان از مجموع بحثها گرفت اين است كه از يك سو تحقير عرفان و تفسير عرفانى روا نيست و توجه به زبان «عقده دار»52 و سمبليك عرفانى لازم است و در نتيجه نبايد يكسره تفسير عرفانى را محكوم كرد و از سوى ديگر بايد نقاط مثبت و خدماتى كه از رهگذر عرفان به جامعه اسلامى شده است را نيز از ياد نبرد و از اين نظر هم جانب انصاف را نگه داشت.
از خداى بزرگ، مى‏خواهيم ما را قدردان دين مقدس اسلام، قرار دهد و جرعه‏اى از
شراب وصلش را به ما بنوشاند. انّه قريب مجيب.


پی نوشت‌ها:

1 - مركز الثقافة و المعارف القرآنية، «علوم القرآن عند المفسرين»، چاپ اول، 1375 ه.ش. 180/3.
2 - همان، 179 و 210.
3 - طباطبايى، محمد حسين، الميزان فى تفسير القرآن، دارالكتب الاسلاميه، تهران، چاپ دوم، 1389 ه . ق. 4/1. 
4 - نحل /103، شعراء /195، زمر /28 و فصلت/3. 
5 - ابن منظور محمد بن مكرم، لسان العرب، دار احياء التراث العربى، بيروت، چاپ اول، با تحقيق على شيرى، 1408 ه.ق 264/1؛ نيز راغب اصفهانى، المفردات فى غريب القرآن، مكتبة المرتضويه، تهران، بى تا/31.
6 - راغب اصفهانى، «المفردات فى غريب القرآن»،/ 489.
7 - طباطبايى، سيد محمد حسين، «قرآن در اسلام»، دار الكتب الاسلامية، تهران، 1353 ش/54. 
8 - همان/ 54 و 55.
9 - همان /45 و 55.
10 - همان،/ 62 تا 65؛ نيز، همو، «الميزان»، 45/3.
11 - همان، /56 تا 58.
12 - پژوهشهاى قرآنى، شماره‏هاى 9-10، بهار و تابستان 74 /1376 و 80.
13 - همان، /80 تا 87.
14 - امام خمينى‏رحمه الله، روح اللَّه، تفسير سوره حمد، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى‏رحمه الله، چاپ اول، بهار 139/1375.
15 - همان،/ 175 تا 187.
16 - مطهرى، مرتضى آشنايى با قرآن، انتشارات صدرا، چاپ چهارم، تابستان 34/1 1368 تا 40.
17 - همان/ 61.
18 - امين الخولى، طرائق التفسير دائرة المعارف اسلام، 356/4.
19 - نحل/44.
20 - طباطبايى، سيد محمد حسين، قرآن در اسلام، /73 و 74، همو، الميزان، 298/5 و بعد.
21 - ر.ك: قرآن در اسلام، 72 و بعد.
22 - طباطبايى، سيد محمد حسين، الميزان، 7 /1 تا 9.
23 - همان 304 /5 و 305.
24 - همان، 305 /5 و 306.
25 - مطهرى، مرتضى، آشنايى با قرآن، 27، نيز الميزان، 5/1؛ نيز الدكتورة فاطمة محبوب، الموسوعة الذهبية، نشر دار العربى، مصر بى تا، 147/10.
26 - گلدزيهر، مذاهب التفسير الاسلامى، چاپ مصر، سال 1374 ه./266 و 280.
27 - مطهرى، مرتضى، آشنائى با قرآن، /27، نيز ذهبى، محمد حسين، التفسير و المفسرون، دار احياء التراث العربى بيروت، چاپ دوم، سال 1396 ه ، 356/2.
28 - محى الدين بن عربى، تفسير القرآن الكريم، انتشارات ناصرخسرو، تهران، چاپ اول، بى تا، 72/1.
29 - محى الدين بن عربى، فصوص الحكم، فص نوحى، فصوص با شرح خواجه محمد پارسا، تصحيح دكتر جليل مسگرنژاد، مركز نشر دانشگاهى، تهران، چاپ اول، 114 /1366.
30 - همان، 124.
31 - همان، 128.
32 - همان، 218.
33 - همان، 380.
34 - همان، 472 تا 474.
35 - محى الدين بن عربى، تفسير القرآن الكريم، 436/1.
36 - همان، 37/2 تا 39.
37 - فصوص الحكم، (با شرح خواجه محمد پارسا)،/172.
38 - همان،/ 143.
39 - گلدزيهر، مذاهب التفسير الاسلامى،/216 209 204 203 و 255 نيز نگاه كنيد به عبدالحسين زرين كوب، دنباله جست‏وجو در تصوف ايران، انتشارات اميركبير، تهران، چاپ سوم، سال 1369، فصل هشتم، به ويژه صص 268 و 277.
40 - مطهرى، مرتضى، خدمات متقابل اسلام و ايران، دفتر انتشارات اسلامى، قم، 567/1362 تا 569.
41 - همان، 570.
42 - همان، 569 تا 573.
43 - نحل/92، يونس /108 و زمر/41.
44 - حسن زاده آملى، حسن، قرآن و عرفان و برهان از هم جدايى ندارند، (به نقل از غرر و درر آمدى)، مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى تهران، چاپ اول، 1370.
45 - همان،/44، به نقل از انسان كامل نسفى.
46 - جوادى آملى، عبداللَّه، تحرير تمهيد القواعد/12، (به نقل از غرر الحكم)، انتشارات الزهراء، چاپ اول، زمستان 12/1372.
47 - همان.
48 - همان.
49 - ر. ك الميزان، 305/5؛ نيز استاد شهيد مرتضى مطهرى، انسان كامل، انتشارات صدرا، قم، چاپ سوم، 192/1368.
50 - الذهبى، محمد حسين، التفسير و المفسرون، دار إحياء التراث العربى، الطبعة الثانية، 1396 ه، 358/2.
51 - مطهرى، مرتضى آشنايى با قرآن، /27، نيز الميزان، 5/1؛ نيز الدكتورة فاطمه محبوب، الموسوعة الذهبية، 148/10.
52 - خمينى‏رحمه الله، روح اللَّه، تفسير سوره حمد، مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى‏رحمه الله، تهران، چاپ چهارم، 1378، صص 136 تا 141.
منبع : سايت علمی و پژوهشي آسمان--صفحه اینستاگرام ما را دنبال کنید
اين مطلب در تاريخ: شنبه 09 خرداد 1394 ساعت: 16:13 منتشر شده است
برچسب ها : ,,,
نظرات(0)

ليست صفحات

تعداد صفحات : 1652

شبکه اجتماعی ما

   
     

موضوعات

پيوندهاي روزانه

تبلیغات در سایت

پیج اینستاگرام ما را دنبال کنید :

فرم های  ارزشیابی معلمان ۱۴۰۲

با اطمینان خرید کنید

پشتیبان سایت همیشه در خدمت شماست.

 سامانه خرید و امن این سایت از همه  لحاظ مطمئن می باشد . یکی از مزیت های این سایت دیدن بیشتر فایل های پی دی اف قبل از خرید می باشد که شما می توانید در صورت پسندیدن فایل را خریداری نمائید .تمامی فایل ها بعد از خرید مستقیما دانلود می شوند و همچنین به ایمیل شما نیز فرستاده می شود . و شما با هرکارت بانکی که رمز دوم داشته باشید می توانید از سامانه بانک سامان یا ملت خرید نمائید . و بازهم اگر بعد از خرید موفق به هردلیلی نتوانستیدفایل را دریافت کنید نام فایل را به شماره همراه   09159886819  در تلگرام ، شاد ، ایتا و یا واتساپ ارسال نمائید، در سریعترین زمان فایل برای شما  فرستاده می شود .

درباره ما

آدرس خراسان شمالی - اسفراین - سایت علمی و پژوهشی آسمان -کافی نت آسمان - هدف از راه اندازی این سایت ارائه خدمات مناسب علمی و پژوهشی و با قیمت های مناسب به فرهنگیان و دانشجویان و دانش آموزان گرامی می باشد .این سایت دارای بیشتر از 12000 تحقیق رایگان نیز می باشد .که براحتی مورد استفاده قرار می گیرد .پشتیبانی سایت : 09159886819-09338737025 - صارمی سایت علمی و پژوهشی آسمان , اقدام پژوهی, گزارش تخصصی درس پژوهی , تحقیق تجربیات دبیران , پروژه آماری و spss , طرح درس