تحقیق درباره زرشک

مقدمه

زرشک از جمله درختچه هاي مقاومي است که قابليت رشد و توليد در زمينهاي کم بهره با آب شور را داراست و توجه بيشتر به آن، ضمن بالا بردن ظرفيت توليد محصولات کشاورزي، در حفاظت از خاک منطقه نيز مي تواند موثر باشد. مصرف زرشک به صورت تازه خوري به دليل مزه ترش آن معمول نيست، با تهيه فراورده هاي متنوع نظير مربا، مارمالاد، آبميوه، نوشابه، سس، ژله و... از زرشک ضمن جذب توليد مازاد بر مصرف و ايجاد ارزش افزوده، مي توان آنها را هم به نام ايران به بازارهاي بين المللي معرفي نمود.

زرشک گياهي بومي ايران است و نوع بي دانه آن براي نواحي جنوب خراسان به خصوص قاين و بيرجند شهرتي ايجاد کرده است.

در بعضي منابع در مورد پيشينه تاريخي زرشک و مبدا آن اين طور آمده است که اولين بار شخصي به نام جعفر، کشت و توليد زرشک بي دانه را در روستاي افين از بخش زيرکوه شهرستان قاين بنيان گذاشته است. گفته مي شود وي در زمان ترکمن تازي به اسارت ترکمنها درآمده، ولي ضمن فرار از اسارت، در مسير بازگشت درختچه هاي زرشک بي دانه را مشاهده نموده و پاجوش آن را به روستاي خود منتقل کرده و کشت نموده است. بدين ترتيب به نظر مي رسد، نخستين محل پرورش زرشک بي دانه روستاي افين باشد که داراي قدمت تاريخي است. احتمالا وي اين نوع زرشک را در منطقه شيروان در شمال خراسان مشاهده نموده است.(10)

تيره زرشک Berberidaceae

به صورت گياهان علفي، چندساله با برگهاي هميشه سبز و زود افت، اغلب خاردار و گاهي به صورت درختچه يا حتي درختهاي کوچک ديده مي شوند. معمولا انواع مختلفي از بنزيل ايزوکينولين در اين تيره موجود بوده و بافتهاي آن به علت داشتن بربرين (يک نوع ايزوکينولين) زرد رنگ است. عناصر چوبي داراي صفحات ساده سوراخداري هستند و گاهي اوقات اين بخش هاي سوراخدار به صورت آوندهاي نردباني در يک صفحه مشخص بوده و تعداد محدودي تيغه هاي افقي بين آنهاست. عناصر تراکئيد بدون مجرا همراه با منافذ ساده مي باشد. اشعه هاي مغزي پهن داراي سلولهاي مشابه يا به طور نسبي مشابه مي باشند.

برگها متناوب، ساده يا مرکب (برگهاي زرشک ساده و داراي مفصلي در قاعده پهنک است) و به ندرت قاعده اي است. گاهي اوقات برگها به خار کاهش يافته است. دمبرگ داراي 3، تا تعداد زيادي دستجات آوندي است که تشکيل يک قوس و يا دو حلقه را مي دهند، استيپول وجود نداشته و يا تحليل رفته است.گلها منظم، کامل، منفرد يا مجتمع به صورت خوشه، سنبله و يا شکل هايي از پانيکول يا گرزن است. دمگل ها اغلب به طرف قاعده تا شده است. نوع گلها پاييني بوده و گرده افشاني در آنها توسط حشرات انجام مي شود. قطعات گل معمولا دوتايي يا سه تايي بوده و در دو رديف قرار دارند. هر گل داراي 4 تا 6 کاسبرگ براکته مانند در دو رديف مي باشد. گلبرگهاي داخلي بيشتر پرچمهاي تحليل رفته گلبرگ مانند هستند که توليد نوش مي کنند. تعداد پرچمها 4 عدد يا بيشتر است ولي اغلب 6 عدد مي باشد و معمولا مقابل گلبرگهاي داراي نوش هستند. کيسه هاي گرده بساک معمولا 4 عدد است. مادگي يک برچه اي است ولي گاهي دو تا سه برچه اي به نظر مي رسد. تخمدان از نوع بالايي است و تخمک از نوع واژگون يا نيمه واژگون است و تعداد زيادي از آنها ممکن است در حاشيه تخمدان روي جفت ضخيمي قرار گيرند. خامه برجسته بوده و داراي 3 لوب مي باشد. ميوه بيشتر سته حبه اي است.

اين تيره شامل 15 جنس و 650 گونه بوده و بيشتر در مناطق معتدله نيمکره شمالي پراکنده است. مهمترين جنس هاي تيره زرشک عبارتند از زرشک (500 گونه)، ماهونيا(100 گونه) و پودوفيلوم. اين هر سه جنس داراي مبناي کروموزومي 7 مي باشند.(6و12)

جنس زرشک

زرشک بزرگترين جنس در اين تيره مي باشد . فسيل اين جنس از دوره پلئيستوسن شناخته شده است. رنگ و شکل پوست شاخه ها با افزايش سن درخت تغيير مي کند. رنگ پوست شاخه ها از زرد تا قهوه اي و خاکستري و ارغواني متغير است. شاخه هاي يکساله معمولا زرد رنگند و شاخه هاي بلند تيغهاي فراوان دارند. برگها متناوب، ساده، خزان کننده و گاهي هميشه سبز است و داراي دمبرگهايي است که بخشي از پهنک معمولا در طرفين آن قرار داشته و باريک مي شود. ساقه آن خاردار بوده و خارها ممکن است منفرد، سه شاخه و يا گاهي 5 شاخه باشد. اين خارها از تغيير شکل برگها حاصل شده اند.

گلها منظم، دوجنسي، اغلب مجتمع از نوع خوشه کاذب يا گرزن يا گاهي پانيکول و به ندرت منفرد است. گلهاي مجتمع کم و بيش حالت آويخته دارد. گلها معمولا در ارديبهشت يا خرداد شکفته مي شوند، گلپوشها سه تايي و در دو رديف قرار دارند، يعني داراي 6 کاسبرگ و6 گلبرگ مي باشند. گلها از نوع پائيني و زودريز مي باشند، آرايش گلپوشها از نوع هم پوش Imbricate)) است. معمولا 1 تا 2 رديف غده هاي شهدزا روي گلبرگها بين جام گل و پرچمها قراردارد. پرچمها معمولا 6 عدد و در دو رديف هستند ولي بسته به گونه، ممکن است به تعداد 4 تا 18 عدد تغيير کنند. پرچمها داراي ميله اي کوتاه بوده و مفصلي در قاعده دارند. پرچمهاي بيرون اپي پتال بوده و مقابل گلبرگها قرار دارند. بساکها دو حجره اي و بازي فيکس مي باشند يعني از قاعده به ميله پرچم چسبيده اند. بساکها توسط دو دريچه از طرفين شکفته مي شوند.

مادگي يک عدد بوده و تخمدان بالايي و يک خانه است که داراي 2 تا 3 برچه و به عقيده بعضي 1 برچه با تخمکهاي قاعده اي مي باشد. کلاله آن 1 عدد و ميوه آن سته حبه اي مانند و قرمز رنگ مي باشد که اغلب داراي 2 تا 3 دانه است. ميوه معمولا بيضوي بوده و طول آن گاهي ممکن است تا 13 ميلي متر هم برسد. روي ميوه برجستگي کوچکي مربوط به بقاياي کلاله و خامه ديده مي شود. جنين دانه، دولپه اي و کوچک است و آندوسپرم آن فراوان است.

به نظر مي رسد زرشکهاي موجود در ايران اغلب بر اثر تلاقي هاي بين    گونه اي ماهيت اوليه خود را تا حد زيادي از دست داده اند، به طوري که با شناسه هاي موجود مطابقت کامل ندارند.(3)

گونه هاي زرشک

تعدادي از گونه هاي زرشک در ايران به صورت زير مي باشد

زرشک زالزالکيBerberis crataegina  

زرشک زرافشاني Berberis integerrima

زرشک خراساني Berberis khorasanica

زرشک راست خوشهBerberis orthobotrys  

زرشک معمولي Berberis vulgaris

زرشک ژاپنيvar.atropurpurea  Berberis thunbergii

در اينجا به شرح اين گونه ها مي پردازيم

زرشک زالزالکيBerberis crataegina DC.1810

ساقه چوبي، ارتفاع 1 متر گاهي تا 3 متر، رنگ شاخه ها قرمز تا قرمز مايل به قهوه اي، ساقه هاي مسن قهوه اي يا قهوه اي مايل به خاکستري وداراي عدسک است. شاخه ها نسبتا روشن، شياردار و خاردار است. خارها 5/1 تا 3 سانتي متر، سخت ودرقاعده حجيم تر، رنگ آن زرد و روشن تر از ساقه، ساده و يا گاهي سه انشعابي است.

برگها کمي چرمي تا چرمي، کشيده، بيضوي تا واژ تخم مرغي يا                واژسرنيزه اي به ابعاد 2-1*5-5/3 سانتي متر، قاعده برگ به تدريج به دمبرگ منتهي مي شود. نوک برگها تيز، به ندرت گرد، حاشيه برگها صاف يا داراي دندانه هاي سخت و اره اي منظم و دور ازهم است. طول برگ تقريبا سه برابر عرض آن است. پشت و روي برگها سبز روشن بوده و در سطح بالاي برگ روزنه ديده نمي شود.

گل آذين به طول 2 تا 5 سانتي متر،خوشه ساده يا پانيکول، پايک گل آذين حدود 6 تا 10 ميلي متر، تعداد گلها بين 5 تا 20 عدد و گاهي ممکن است تا 40 عدد برسد. ميوه آن سته کشيده، بدون خامه، طول 11 ميلي متر و عرض 5 تا 9 ميلي متر، بيضوي، ابتدا قرمز ولي بعد سياه رنگ مي شود.بذرها سياه تا قهوه اي روشن و طول آنها حدود 10 ميلي متر است.

پراکنش:

نمونه تيپ اين گونه در آسياي صغير ذکر شده است. اين گونه در قسمتهاي مخلف ايران از جمله تهران، گچسر، البرز، کرج، راميان، کندلوس، شهرستانک، قزوين، طالقان، فيروزکوه، و احتمالا بيرجند در مناطق خنگ و سلم آباد ديده مي شود. در کشورهاي مجاور نيز در ترکيه، ارمنستان، جنوب ترکمنستان ديده مي شود.

به نظر مي رسد اين گونه با زرشک زرافشاني، دورگ توليد مي کند. اين دورگه ها بيشتر در شاهرود، کردستان، تهران، کرج و اراک ديده مي شود. دورگه هايي که شباهت با تلاقي اين گونه با زرشک معمولي دارد نيز در مناطق شمالي ايران بويژه مازندران، گرگان، آزادشهر و استان تهران ديده مي شوند.(2و12)

زرشک زرافشانيBerberis integerrima bunge,(1843)

ساقه چوبي، ارتفاع 4 متر(براساس برخي گزارشات گاهي تا 9 متر)، رنگ آن زرد تا قهوه اي روشن يا تيره، داراي عدسک يا بدون آن و ساقه هاي مسن خاکستري است. شاخه هاي آن کم و بيش شياردار است. خارها معمولا ساده ولي در جستها و شاخه هاي نازا سه انشعابي است، طول خارها حدود 1 تا 4 سانتي متر، باريک، بلند، نوک تيز و زرد رنگ يا همرنگ ساقه ها است. برگها چرمي، بيضي يا واژ تخم مرغي،  حاشيه برگها صاف، در جستها و شاخه هاي نازا داراي دندانه هاي تيز پراکنده است که در هر طرف تا 12 عدد مي رسد. قاعده برگها به طرف دمبرگ تدريجا باريک مي شود. ابعاد برگها          2  -5/3*5-5/3 سانتي متر و طول برگها 2 تا 3 برابر عرض آن مي باشد و گاهي طول برگها به 7، عرض برگها به 4، و طول دمبرگ به 3 سانتي متر    مي رسد.نوک برگها گرد يا در انتها نوک تيز مي باشد. سطح پايين برگ سبز ولي کم رنگتر از سطح بالايي است. رگبرگها مشخص و در سطح روزنه پاييني برجسته بوده و سطح بالايي داراي روزنه است.

گل آذين خوشه يا پانيکول، 2 تا 7 سانتي متر، داراي 6 تا 35 و کمتر از 50 گل مي باشد. ميوه آن سته حبه اي، 7 تا 8 ميلي متر، قرمز تا ارغواني، آردآلود، بدون اثر خامه يا داراي آن، بيضوي يا تا حدودي کروي و تعداد آنها در هر خوشه بين 14 تا 24 عدد است.بذرها در اين گونه ريز و سياه رنگ است.

تغييرات موجود در اين گونه حائز اهميت زيادي است و واريته هاي مختلف را دارا مي باشد. اين گونه مترادفهاي گوناگون دارد. اين مترادفها تفاوت کمي دارند. کناره هاي  برگ، وضع دندانه هاي آنها، وضعيت براکي بلاستوس يعني گل آذين حاصل از شاخه هاي کوتاه روي شاخه هاي بلند و خارهاي بزرگ تغييرات متنوعي دارند که به نظر مي رسد پيوستگي چنداني ندارند. يک شاخص ثابت، وضع حاشيه برگها در شاخه هاي زاياست، در حالي که در شاخه هاي کوچک نازا دندانه ها با فواصل نامساوي به يکديگر وصل         مي شوند. شاخص ديگر توليد برگهاي ضخيم و چرمي است که اين برگها در بعضي حالات دائمي بوده و مي تواند سبب تشخيص اين گونه از ساير          گونه ها بشود.

پراکنش:

اين گونه در منطقه ايرانيکا (آسياي صغير) پراکنش زيادي دارد. در شرق ترکيه، ايران، شرق عراق، افغانستان، قفقاز، ترکمنستان، غرب پاکستان، کشمير و غرب چين زياد ديده مي شود. درايران در آذربايجان، لرستان، خوزستان، فارس، يزد، کرمان، سمنان، تهران، کرج، گچسر، توچال، دامغان، گرگان و در خراسان در بجنورد، اسفراين، درگز، سرخس، تربت جام، تربت حيدريه، فريمان، کلات، علم کوه، شيروان، کپه داغ، قوچان، رباط سفيد، مشهد، کاشمر وبيرجند وجود دارد.(2)

اين گونه در شرق ترکيه و ايران با گونه هاي ديگر تداخل داشته و دو رگه هاي متنوعي بين اين گونه با زرشک بي دانه (آذربايجان، مازندران، گرگان، کردستان، همدان، قزوين و خراسان در قاين، پيرمردانشاه، سلم آباد، زشک و ريوش)، زالزالکي(شاهرود، تهران، کرج، اراک، کردستان)و زرشک راست خوشه(گرگان، مازندران، البرز) ديده مي شوند.امکان وجود هيبريدهاي سه جانبه نيز وجود دارد ولي قطعي نيست. اين دو رگه ها ممکن است در مناطق وسيعي حاصل شوند و درجه بندي آنها بسيار مشکل است. از جمله واريته هاي شاخص اين گونه مي توانB.integerrima=B.vulgaris var.densifloraو B.integerrima=B.vulgaris var.serratifolia را نام برد. واريته اولي در منطقه پير زنگوله و پير عمارلو و واريته دوم در آذربايجان، کهرود، نهاوند، شمشک و کرمانشاهان ديده مي شود.

به نظر مي رسد برخي از اين زرشکها تلاقي هاي زير باشند.

 B.orthobotrys *  B.integerrima

 B.vulgaris *  B. integerrima

همچنين نمونه هايي نيز تلاقي سه جانبه زير به نظر مي رسد.

B.orientalis * B.turcomanica * B.integerrima

برگهاي براکي بلاستوس در موارد اشاره شده صاف يا داراي دندانه هاي کمي بوده و خارهاي آن از زرشک معمولي قوي تر مي باشد. جوانه هاي دو سال قبل برگها نيز مثل زرشک معمولي سفيد نيست، بلکه مقداري به قهوه اي تمايل دارد و آن را به زرشک زرافشاني نزديک مي کند.

گونه B.turcomanica يا واريته اي از زرشک زرافشاني به نظر مي رسد و يا گونه اي است که نسبت به آن خويشاوندي نزديک دارد و يا براساس نظريه جديدتر واريته integerrima زير مجموعه اي از B.turcomanica است. يعنيvar.integerrimaB.turcomanica . نمونه تيپ زرشک زرافشاني که توسط متخصصان قديمي توصيف شده، برگهايش برخلاف زرشک زرافشاني چرمي و گوشتدار نبوده و مانند B.orientalis بيشتر باريک، نازک و دندانه دار است و دو رگ به نظر مي رسد.(12)

زرشک خراسانيBerberis khorasanica

درختچه اي با ساقه هاي چوبي، ساقه هاي مسن قهوه اي مايل به خاکستري و شکافدار، پوست نازک، داراي شيارهاي کم عمق يا عميق و شاخه هاي جوان قرمزمايل به قهوه اي است. خارها رو به پايين يا قائم نسبت به ساقه، طول خارها5/1 تا 5/2 سانتي متر، رنگ خارها زرد يا زرد مايل به قهوه اي يا خاکستري است. برگها کشيده غشايي يا تا حدودي چرمي، بيضي، لوزي يا مستطيلي با زاويه هاي کند و به شکل تخم مرغي يا قاشقک مانند مي باشد. دندانه هاي برگ اره مانند و منتهي به خاري نازک، شبکه هاي رگبرگ در دو سطح برجسته و متراکم، دمبرگ مشخص و به طول 1 سانتي متر است. برگها در پاييز قرمز رنگ مي شوند. گل آذين ساده، کشيده، راست يا کم و بيش آويخته، تقريبا به اندازه برگها يا کمي بيشتر و تعداد گل ها تا 20 عدد در خوشه و رنگ گلها زردرنگ مي باشد. ميوه سته، تعداد ميوه در هر خوشه 12 تا 30 عدد، طول ميوه 8 تا 10 ميلي متر، رنگ ميوه قرمز آجري تا جگري    تخم مرغي شکل، با خامه اي مشخص به طول حدود نيم ميلي متر مي باشد.

در بعضي نمونه هاي استثنايي در قاين اندازه سته ها به قطر 9 تا 10 ميلي متر و طول 13 تا 14 ميلي متر مشاهده شده و خوشه اين نمونه ها گاهي تا 30 عدد گل و به همين تعداد سته دارد. اين نمونه ها توسط سازمان پژوهش هاي علمي و صنعتي مرکز خراسان هديه نامگذاري شده است و تحقيقات بيشتر روي آن ادامه دارد. دانه ها 2 تا 4 عدد بوده و هر کدام 4 تا 7 ميلي متر طول دارند.

پراکنش:

اين گياه بومي ايران بوده و براي اولين بار در سال 1975 در ايران در فلور ايرانيکا ذکر شده است، نمونه تيپ آن در گلستان ديده شده و توسط بروويچ و زيلنسکي به عنوان گونه جديدي آورده شده است. محل پراکنش آن خراسان بوده و در ارتفاع 1350 متر بين بجنورد و مراوه تپه در بستر خاکهاي آهکي پارک ملي گلستان، 12 تا 20 کيلومتري شمال کاشمر و در جنوب خراسان درقاين مشاهده شده است.(3)

زرشک راست خوشهBerberis orthobotrys

ساقه چوبي، در برش عرضي زاويه دار، تا حدودي شياردار، داراي عدسکهاي ريز و سياه رنگ و ارتفاع 3 تا 4 متر مي باشد.شاخه هاي گل دهنده خاکستري، شاخه هاي جوان نازا (احتمالا پاجوش هاي نرک) به رنگ قرمز تا قهوه اي وبقاياي شاخه هاي سال قبل نيز کم و بيش خاکستري و تيره        مي باشند. خارها زردرنگ به طول 5/1 تا 5/2 سانتي مترساده يا سه قسمتي هستند. برگهاي مجاور براکي بلاستوسها کشيده چرمي يا تا حدودي چرمي بيضي تا واژ تخم مرغي به ابعاد16-10*25-20 ميلي متر و حاشيه به نسبت صاف مي باشد. برگها روي شاخه هاي نازا کشيده به ابعاد 5/2-2*5-5/4 سانتي مترغشايي، بيضي، واژ تخم مرغي با نوک مدور و دندانه هاي  مشخص تر، طول دمبرگ 5 ميلي متر، پهنک برگ در قسمت دمبرگ باريک شده و به ساقه منتهي مي شود.

گل آذين خوشه متراکم5/1 تا 5/3 سانتي متر و تعداد گلها 5 تا 20 عدد است. ميوه سته حبه اي، گلابي شکل 8 تا 10 ميلي متر طول و 5 تا 6 ميلي متر قطر و اندازه پايک آن 5 ميلي متر، بيضي شکل و به رنگ قرمز مايل به سياه         مي باشد، کلاله در انتها ديده شده ولي تقريبا بدون خامه است. بذرها به تعداد سه عدد و سياه رنگند.

پراکنش:

پراکنش اين گياه را دردنيا بيشتر در شمال ايران و جنوب ترکمنستان         مي دانند. در ايران اين گياه بيشتر در دره زرين گل به طرف کوه ابر در ارتفاع 1800 متر، گردنه شربت در گرگان، دامنه شمالي کوه شاهوار، گردنه     حاجي لنگ در ارتفاع 2400 تا 2600 متر، کلاردشت مازندران، کندلوس، بين کياسر و نکا در ارتفاعات 750 تا 900متر، هزارجريب در گردنه مرزن آباد بين کرج و چالوس در ارتفاعات 1300 متر و در خراسان در شيروان و احتمالا در بيرجند منطقه سلم آباد وجود دارد.

شناسايي صحيح اين گونه و منشا آن مبهم است. جز در فلور ايرانيکا و    پاره اي از منابع ديگر که منبع همه آنها فلور ايرانيکاست از اين گونه نامي نيامده است(10)

زرشک معموليL.  Berberis vulgaris

ساقه چوبي، درختچه اي به ارتفاع 3 متر و گاهي تا 6 متر، شاخه ها شکننده هنگام جواني شيارداروداراي انشعابات و جستهاي زيادي است. شاخه هاي تازه به علت وجود بربرين سفيد تا سبز مايل به زرد، زرد ارغواني و يا قرمز مايل به قهوه اي مي باشد، ولي در ساقه هاي از يک سال به بالا قهوه اي و به تدريج خاکستري و سپس سياه و متورق مي شوند.عدسکها معمولا بي رنگ سياه و خاکستري بوده و روي شاخه هاي مسن و گاهي جوان ديده          مي شوند. خارهاي روي شاخه هاي کوتاه، ساده يا منشعب سه شاخه، 1تا4 سانتي متر، بالنسبه ريز، نازک، سفيد مايل به زرد، زرد خاکستري يا کمي مايل به قهوه اي و معمولا همرنگ ساقه يا کمي روشن ترند. برگهاي آن چرمي يا تا حدودي غشايي، متناوب، طول 5/3 تا 7 سانتي متر، عرض1تا3 سانتي متر بيضوي، واژ تخم مرغي، پهن،داراي کناره هايي صاف يا با دندانه هاي تيز و خارمانند است. قسمت انتهاي برگ نوک تيز بوده و يا قدري انحنا دارد. رگبرگها مشبک، متراکم و درهم رفته است. سطح بالايي برگ بدون روزنه، سطح بالايي و پاييني برگ همرنگ و يا سطح پاييني قدري کم رنگ تر است دمبرگ حدود 5 تا 10 ميلي متر بوده و پهنک به تدريج به آن ختم مي شود.

گل آذين مجتمع، خوشه آويخته، 3 تا6 و به ندرت 7 سانتي متر است.20 تا     25وگاهي تا 40 گل دارد.قطعات گل 6 قسمتي است، پرچمها 6 عدد و بسيار حساس بوده و با اندک تماس يا برخورد چيزي روي کلاله خم مي شوند.در طبيعت معمولا حشرات عامل خميدگي پرچمها روي کلاله مادگي که داراي خامه کوتاهي است مي شوند.ميوه ها مجتمع و به صورت خوشه هاي آويخته است.ميوه سته قرمز حبه مانند، بيضي يا شبه بيضي، به طول 7 تا 12      ميلي متر و قطر 6 تا 9 ميلي متر است.هر ميوه محتوي 2 وبه ندرت 3 دانه است که هرکدام 5 تا 6 ميلي متر طول دارند.

پراکنش:

نمونه تيپ اين گونه در جنگل هاي اروپا يافت شده است. اين گياه در ايران پراکنش زيادي داشته و در شيبهاي تند به ويژه خاکهاي آهک دار درآذربايجان، گيلان، مازندران، گلستان،تهران، خراسان(درگز، سربيشه، قاين، سلم آباد) و فارس ديده مي شود. در شمال ترکيه، قفقاز، ترکمنستان تاجيکستان و ارمنستان نيز وجود دارد.اين گياه واريته هاي مختلف داشته و با اغلب گونه هاي زرشک، دو رگ توليد مي کند.

واريته هاي مهم اين گونه عبارتند از:     

B.vulgaris var.asperma

اغلب زرشک هاي بي دانه از اين رقم هستند

B.vulgaris var.brachiobotrys

= B.orientalis var.brachiobotrys

برگهاي آن از گونه اصلي کوچکترند و درراه فيروزکوه به سمنان ديده مي شوند.

B.vulgaris var.macrantha

= B.integerrima var.macrantha

خارها دراين رقم درشت است و در گرگان، شاهرود، کرمان و شهداد ديده مي شوند.

B.vulgaris var.alba

ميوه ها سفيد

B.vulgaris var.alba-variegata

برگها سبز توام با زرد

B.vulgaris var.argento marginata

برگها با حاشيه نقره اي

B.vulgaris var.atropurpurea

برگها ارغواني تند

B.vulgaris var.auro-marginata

برگها با حاشيه زرد طلايي و معمولا ميزبان زنگ گندم(3و6و13)

زرشک ژاپنيvar.atropurpureaBerberis thunbergii

درختچه اي پايا با ارتفاع 9/0 تا 8/1 متر، شاخه ها منفرد، درازوقوس دار ومتراکم با بافت نرم، درختچه گرد، گسترش آن اندکي بيشتر از طول      شاخه ها قرمز يا ارغواني در تابستان، قرمز در پاييز و الگوي رشد ساقه زيگزاگ است. خارها در محل گره ها قرمز و به طول حدود 25/1 سانتي متر است.برگها خزان کننده، متناوب، اسپاتولا مانند يا واژ تخم مرغي(در انتهاي آزاد خيلي پهن)، قرمز يا قرمز مايل به ارغواني، اين زرشک علاقه مند به خاکهاي اسيدي يا خنثي مي باشد.

گلها زياد، زرد مايل به قرمز رنگ و در فروردين و ارديبهشت ظاهر مي شوند. ميوه سته از نوع حبه و قرمزرنگ و درخشان است که در مهرماه مي رسد، جذاب بوده و تا مدتي در زمستان باقي مي ماند.

پراکنش:

منشا اين گياه در سال 1913 در فرانسه بوده و در حال حاضر بومي ژاپن است و به عنوان گياهي زينتي و مقاوم در شرايط خشک در بسياري نقاط پرورش مي يابد. ساقه خاردار آن روي زمين گسترده بوده و در مناطق شهري مي تواند آشغالها و مواد اضافي را مهار کند. از طريق رويشي و بذر زياد مي شود.از اين واريته ارقام زيادي توسعه يافته اند که از آن جمله است:

رقمBagatella  (پاکوتاه)

رقمCherry Bomb

رقم Crimson pigmy (پاکوتاه و مقاوم به خاکهاي فقير داراي شاخه هاي کاملا قرمز)

رقمGolden ring

رقم Red chief

رقمRose glow (داراي برگهاي قرمز و مايل به زرد توامان مقاوم به خاکهاي فقير)

رقمRoyal bergandi  (پاکوتاه)

رقم Variegat (برگهاي سبز)

رقم Thornless (بدون خار) تلاقي اين گونه با زرشک بي دانه جهت ايجاد زرشک بدون خار مي تواند مورد توجه قرار گيرد.

رقم Sparkle (شاخه ها سبز تيره ولي در پاييز نارنجي مايل به قرمز(10)

زرشکهاي زينتي و کاربرد آنها در فضاي سبز

گونه هاي زرشک زينتي را در سه گروه مي توان دسته بندي کرد: خزان دار هميشه سبز و نيمه هميشه سبز. درختچه هاي خزان دارو هميشه سبز به خاطر دارا بودن ويژگي هاي مناسبي مثل گلهاي خوشه اي زرد تا نارنجي ميوه هاي قرمز تا آبي- بنفش، تغيير رنگ زيباي شاخ و برگ در پائيز و ارتفاع مختلف از 30 سانتي متر تا حدود 5/2 متر در طراحي فضاي سبز در باغهاي صخره اي تا حاشيه پارکها به صورت منفرد يا در دسته هاي کوچک کاربرد دارند. ارقام زينتي زرشک از نظر شکل و رنگ برگها و ميوه هايشان داراي تنوع بسيار زيادي هستند. بيشتر زرشکهاي خزان دار منشا آسيايي دارند کاملا مقاوم بوده و در آفتاب يا کمي سايه و تقريبا در هر خاکي که زهکشي خوبي داشته باشد به آساني رشد مي کنند. اين گونه ها معمولا برگهاي تخم مرغي و حبه هاي قرمز رنگ دارند. زرشکهاي هميشه سبز داراي برگهاي چرمي، اغلب کاردي شکل و دندانه دار با ميوه هاي آبي، سياه و ارغواني    مي باشند. آنها عمدتا منشا آسيايي داشته و تعداد کمي نيز از آمريکاي جنوبي هستند.(10)

Berberis darwinii و Berberis stenophylla زيباترين درختچه هاي هميشه سبزي هستند که پرورش داده مي شوند. زرشک آمريکايي بومي شمال شرق آمريکاست. زرشک ژاپني اغلب به عنوان پرچين يا يک درختچه زينتي کاشته مي شود و چندين رقم با شاخ و برگ ارغواني يا زرد پاکوتاه آن در طراحي فضاي سبز کاربرد دارد.از زرشک ژاپني که متداولترين گونه زرشک مورد استفاده در طراحي فضاي سبز در نقاط مختلف دنياست و از قابليت سازگاري خوبي نيز برخوردار است تا سال 1981، 16 رقم مختلف زيبا معرفي شده که از نظر رنگ برگ در دو گروه برگ قرمز (ارغواني) با نام atropurpurea و گروه برگ سبز قرار مي گيرند.

گونه هاي زينتي زرشک در باغ هاي گياه شناسي ايران

طبق اطلاع در سالهاي 1353-1351 حدود 32 گونه خارجي زرشک به وسيله باغ گياه شناسي ايران و 6 گونه خارجي نيز به وسيله دانشکده کشاورزي کرج به کشور وارد و کشت گرديده است.(3)

باغ گياه شناسي ملي ايران

در حال حاضر 7 گونه و دورگ زينتي زرشک به نامهاي علمي زير در اين باغ وجود دارند:

B.ottawansis(B.thunbergii*B.vulgaris)                  B.vulgaris

B. thunbergii var.atropurpure                                 B.wilsoniae

B.lologensis(B.darwinii*B.linearifolia)             B.coxii

B.panlanensia=B.sanguinea

در گلخانه اين باغ نيز دو گونه زير از طريق بذر کشت شده اند:

B.morrisonensis                                B.koreana

باغ گياه شناسي نوشهر

در اين باغ هم اکنون 7 گونه و رقم زير وجود دارد:

B.lycium

B.chinensis

B.wilsoniae

B.rubrostilla

B.vulgaris

B.wilsoniae var.sabcaulialta

B.gagnepainii var.lanceifolia

همچنين در اين باغ 4 گونه زير نيز وجود داشته که در حال حاضر از بين رفته است.

B.orientalis var.brachibotrys

B.aggregata

B.aristata

B.julianae

(5)

ترکيبات شيميايي :

 در تمام قسمتهاي اين گياه آلکالوئيد هاي بربرين ، اکسياکانتين ، بربامين وجود دارد . مقدار آلکالوئيد در پوست ريشه زرشک بيشتر از قسمت هاي ديگر اين گياه است .

ميوه زرشک داراي حدود 4درصد مواد قندي ، 65 درصد اسيد ماليک واسيد تارتاريک ومقداري صمغ مي باشد .

ساير آلکالوئيدهاي مختلف زرشک شامل بربامين، بربروبين، ژاتوريزين، اکسياکانتين، پالماتين، بروليسين، کلومبامين و والرسين و ترکيبات ديگر هستند.(10) 

اشکال زرشک

زرشك در شكل چاي، كپسول، عصاره ها، مايع يا تنتورها و يا پماد موضعي عرضه ميشود. عصاره هاي حاصل از اين ماده به صورت دارويي حاوي 8 تا 12 درصد محتواي الكالوئيد ايزوكينولين استاندارد شده است.(8)

مصارف غذايي زرشک

زرشک به دليل رنگ و طعم دلپذيرش سالهاست که زينت بخش سفره هاي ايرانيان است. اين نوع زرشک به عنوان مکمل برنج و زعفران در بسياري از سفره هاي ايراني حضور داشته و از آن در تهيه زرشک پلو بامرغ، ته چين و انواع خوراکها استفاده مي شود.ميوه نارس آن در تهيه مربا، لواشک، آب ميوه و شربت کاربرد دارد.

مصارف دارويي زرشک

·       برگ و ميوه زرشک

ميوه زرشک طبيعتي سرد و خشک دارد و در طب سنتي مقوي کبد و قلب، صفرابر، مسکن حرارت معده و بندآورنده سيلان خون بواسير است، همچنين از خونريزي مزمن جلوگيري مي کند. در مورد اشخاص سرد مزاج اگر آن را مخلوط با داروهاي گرم مانند سنبل الطيب بخورند براي تقويت و رفع انسداد کبد بسيار نافع است. از برگ زرشک به تنهايي يا مخلوط با داروهاي مناسب براي زخم روده ها و نيز رفع اسهالهاي ناشي از ضعف امعاء و احشاي داخل شکم استفاده مي شود. در مغولستان زرشک را براي خارج کردن رطوبت و بند آوردن خونريزي و براي بيماري هايي با ترشحات مخاطي به کار مي برند. همچنين براي ميوه زرشک خاصيت منقبض کننده عروق قائل هم بوده و بربرين را به عنوان مقوي معده و ضد استفراغ هاي دوره بارداري توصيه کرده اند. جويدن برگ زرشک نيز باعث سفتي لثه ها مي شود.برگ زرشک به عنوان قابض و در درمان عوارض ناشي از فقدان ويتامين C نيز به کار مي رود.(8) براي درمان اسهال مزمن پانزده تا سي گرم برگ خشک درختچه زرشک را در نيم ليتر آب سرد ريخته و مي جوشانند. سپس آن را صاف کرده با عسل شيرين مي کنند و هر روز بين غذاهاي اصلي سه بار و هر بار يک فنجان از آن را مي نوشند. همچنين بگ زرشک در ديسانتري مزمن، آب آوردن انساج و در اسکوربوت استفاده مي شده است.(11)

تحقيقات جديد در مدلهاي حيواني، نقطه نظرات اطباء گذشته در مورد منع منصرف زرشک در بارداري را مورد تائيد قرار مي دهد. به طوري که مشخص گرديد که بربرين که يکي از آلکالوئيدهاي اصلي ميوه زرشک است، مي تواند موجب انقباضات عضلاني صاف رحم گردد و افزايش انقباض مي تواند منجر به سقط شود. لازم به ذکر است که بربرين علاوه بر اثرات سقط آور آن به علت سميت در دوزهاي بالاي آن موجب اثرات تراتوژنيک مي شود.

همچنين ماده Dihydropalimitinum دي هيدروکسيد پالميتينيوم موجود در ميوه زرشک داراي خاصيت ضد استروژني است که باعث آتروفيه شدن آندومتر و سير برگشتي غدد استرومائي و چروکيده شده آن        مي شود. اين تغييرات باعث عدم تغذيه کامل جنين و اختلال در عملکرد رشد و نمو جنين مي گردد. در ضمن بررسي هاي انجام شده بر روي مدل حيواني مشخص نمود که تجويزKg/g 5/3 عصاره آبي ميوه زرشک در موش هاي سوري، نژاد Balb/c در روزهاي 7،8، 9 بارداري که برابر      3 ماهگي در انسان است، مي تواند موجب توقف رشد جنين ها و بروز ناهنجاري در ستون مهره، دستگاه عصبي، چشم، صورت و دست ها گردد. با توجه به اين که زرشک در برخي از مناطق ايران از جمله شاهرود سبزوار و بيرجند به عنوان يک نوشيدني مفرح مصرف مي گردد پيگيري اثرات ميوه زرشک در يک مطالعه جامع انساني در بارداري ضروري است تا بتوان با استفاده صحيح از آن از عوارض احتمالي يادشده جلوگيري نمود.(14)

·       پوست ساقه و ريشه زرشک

پوست ريشه زرشک از نظر طبيعت گرم و خشک است و در عين حال در آن نيروي سردي و قابضه وجود دارد. مدر بوده و شربت آن تلخ است. دم کرده آن مقوي کبدهاي سرد مي باشد. پوست ريشه و ساقه زرشک را پيشتر در پزشکي مخصوصا از زمان جالينوس، ديوسکوريد، پليني دانشمندان يونان و روم باستان به عنوان مقوي و اشتهاآور مصرف      مي کردند. همچنين به عنوان صفرابر و مسهل نيز مورد استفاده است.(7)

جوشانده پوست خشک ريشه گياه زرشک همراه با عسل براي دفع سنگ کليه و مثانه سودمند است. براي معالجه کساني که با ترياک مسموم    شده اند معمولا از جوشانده ريشه درختچه زرشک استفاده مي شود به دليل خواص شبه مرفين آن و براي ترک اعتياد نيز کاربرد دارد. همچنين براي دفع سنگ کليه و معالجه يرقان و سنگ صفرا مفيد مي باشد. براي تهيه جوشانده پوست ريشه زرشک 25-20 گرم پوست خشک ريشه را پانزده دقيقه در يک ليتر آب خيس کرده و بعد ظرف محتوي آن را روي شعله مي گذارند تا بجوشد سپس صاف کرده با عسل شيرين مي کنند و هر روز سه فنجان از آن را مي نوشند.

در چين و ژاپن از پوست درختچه زرشک ژاپني به عنوان خنک کننده    ضد انگل و ضدعفوني کننده استفاده مي شود و براي کاهش تب و همچنين براي معالجه ترشح مفرط خون قاعدگي نيز تجويز مي شود. (14)

در آمريکا و اروپا پيش از اين پوست ساقه و پوست ريشه زرشک به عنوان ضدعفوني کننده، قابض، درمان يرقان، مسهل، تب بر، درمان دل درد و داروي ضداستفراغ و داروي نيروبخش تلخ استفاده مي شده است. گلها و پوست ساقه هم به عنوان دارويي براي درمان روماتيسم به کار مي رفته است.(10)

پوست ريشه داراي خاصيت مسهلي و بازکننده مجراي کبد و کيسه صفرا مي باشد. براي رفع بحران کبد 25 گرم پوست خشک ريشه اين گياه را در نيم ليتر آب سرد به مدت نيم ساعت خيس کرده مي جوشانند آنگاه پس از صاف کردن شيرين مي کنند و بعد از هر غذا يک فنجان مي نوشند. اين جوشانده علاوه بر اثر مفيدي که در روي ناراحتيهاي کبدي دارد يرقان و سنگ کيسه صفرا را برطرف مي سازد زيرا عمل کبد را مرتب کرده و صفرا را به خارج دفع مي نمايد. اين جوشانده روي کليه ها نيز موثر بوده، شن و سنگ کليه را از بين مي برد.(13)

کاربرد زرشک در درمان ساير بيماري ها در ايران

نتايج پژوهشها نشان داده که بربامين که يک بنزيل ايزوکينولين آلکالوئيد است و در پوست ريشه زرشک وجود دارد و داراي خاصيت              آنتي اکسيدان قوي است، در کاهش فيبروز ناشي از تجويز داروي ضد سزطان بلئومايسين موثر بوده است. در بررسي پاتولوژيکي مشخص شده که بلئومايسين باعث تحريک شديد حبابهاي ششي و تجمع کلاترن بوده و بربامين توانسته است به ميزان قابل توجهي اثر آن را تخفيف دهد.

براساس پژوهشي در دانشکده داروسازي مشهد عصاره ريشه و اندام هوايي زرشک در درمان سالک بر روي موش و آمستر (حيواني شبيه خوکچه هندي) آزمايش شد و نتايج مقدماتي، حاکي از خواص درماني موثر عصاره اين گياه بود.

پلاک دندان يکي از عارضه هاي شايع در جامعه ايران است که عامل اساسي ايجاد پوسيدگي دندان و آماس لثه مي باشد. با توجه به طبيعت ميکروبي اين پلاک و همچنين با توجه به فعاليت ضدميکروبي عصاره پوست ساقه و ريشه گياه که محتوي حدود 5/1% بربرين مي باشد يک نوع ژل دنداني بر اين اساس فرمولاسيون شده و اثرات آن کاهش درصدي شديدي را روي پلاک دندان و عارضه آماس لثه نشان داد.(1)

ساير مصارف و کاربردها

از زرشک علاوه بر مصارف گفته شده، جهت رنگ کردن الياف پشم،ابريشم و پنبه استفاده مي شود. دلايل متعددي براي استفاده از رنگهاي گياهي و معدني براي رنگ کردن (به خصوص پشم ) وجود دارد که عمدتا پايداري اين رنگها و حفظ محيط زيست در نتيجه کاربرد آنهاست.

همچنين از چوب زرشک که بسيار خوب خراطي مي شود براي کارهاي خاتم کاري و منبت کاري استفاده مي شود و خار آن نيز براي خلال دندان مفيد است. ضمنا چوب زرشک جلاپذير مي باشد.(13)

نيازهاي اکولوژيکي زرشک

زرشک براي توليد ميوه کافي و عملکرد بالا به يک محل آفتابي با جريان هواي خوب احتياج دارد. درختچه زرشک در برابر باد مقاومت خوبي داشته و از آن به عنوان حصار و بادشکن نيز استفاده مي شود اما وزش بادهاي گرم بويژه در هنگام گل دهي ميزان توليد و کيفيت ميوه آن را به شدت تحت تاثير قرار مي دهد. سرمازدگي گلها به دليل ظهور ديرهنگام آنها به ندرت مشاهده گرديده اما سرمازدگي ميوه ها در صورت مواجهه با سرماهاي زودرس پاييزه و يا برداشت ديرهنگام آن ديده شده است.

جنس زرشک داراي نيازهاي آبي متفاوتي مي باشد به طوري که اکثر  گونه هاي ديپلوئيد در آرژانتين در مناطقي با بارندگي 3000-1200     ميلي متر رشد مي يابند اما يک گونه تتراپلوئيد در مناطقي با 270-150 ميلي متر بارندگي رشد مناسبي را نشان داده است.

نياز آبي زرشک بي دانه نسبت به درختان يا درختچه هاي ميوه مشابه پايين مي باشد و يکي از دلايل اصلي جايگزين شدن اين درختچه در الگوي کاشت شهرستانهاي جنوبي خراسان درآمد نسبتا خوب به ازاي مصرف يک متر مکعب آب مي باشد. نياز خالص آبياري آن حدود 9900 متر مکعب در هکتار است که بسته به روشهاي آبياري به کار گرفته شده نياز ناخالص آبياري بيشتر از اين مقدار مي باشد.

زرشک بي دانه طالب خاکهاي نسبتا سبک لومي- شني با زهکش خوب در مناطق کوهپايه اي است و در خاکهاي گچي و آهکي نيز به خوبي رشد مي کند، همچنين EC و PH بالا را تحمل کرده نيازي به خاکهاي غني ندارد. در مجموع گياه کم توقعي است. (9)

روش هاي تکثير

تکثير زرشک به وسيله پاجوش، ريشه دارکردن قلمه ساقه و کاشت بذر انجام مي شود. معمولا قلمه هاي ساقه به صورت خشبي در آخر پاييز تهيه مي شود. تکثير به وسيله دانه يا بذر در بهار يا پاييز صورت مي گيرد و معمولا بذرها در عمق 5/2 سانتي متر خاک کاشته مي شود. بهترين روش تکثير اين گياه پاجوش است. گياه زرشک در هر خاکي رشد و نمو مي يابد. معمولا قبل از احداث باغ زرشک شخم عميق زده و از سال دوم به زمين کود مي دهند. نهال هاي کوچک زرشک پس از رسيدن به ارتفاع 30 سانتي متر به بار مي نشيند. از سال دوم هرس اين گياه انجام مي شود. فواصل کشت بوته ها حداقل3*3 متر براي کشت آبي و حداکثر 7*7 متر براي کشت ديم است (در مناطق خشک به خاطر آب گيري فاصله زياد است. هر گياه بايد بتواند حداکثر رطوبت را از خاک اطراف خود جذب کند) عمق چاله هاي کاشت نهال هاي زرشک به ابعاد 50*50*70 سانتي متر  مي باشد.(10)

آفات زرشک

·       زنبورسرشاخه خوار

·       شته زرشک

·       پروانه برگخوار

·       کنه دو نقطه اي

·       گوشخيزک

بيماري هاي زرشک

·       عدم تغيير کامل رنگ ميوه

·       چروکيده و خشک شدن ميوه

·       جارويي شدن

·       کتابي شدن شاخه ها

·       لکه لکه شدن پشت برگها

·       خشکي و زوال درختچه

(2)

روش هاي برداشت

برداشت محصول زرشک در يک مرحله صورت مي گيرد و در صورتي که بارانهاي زودهنگام پاييزه به وقوع نپيوندد مي توان زمان برداشت را تا دستيابي به کيفيت عالي ميوه از نظر طعم به تاخير انداخت، زيرا ميوه هاي نارس کاملا ترش و تا حدودي گس هستند.

در برخي سالها با ريزش بارانهاي زودهنگام پاييزه (به دليل محدود بودن امکانات باغداران) در طول دوره خشک کردن زرشک مشکلاتي ايجاد مي گردد و محصول در خرمن گاه فاسد شده و يا آسيب مي بيند، لذا زرشک کاران براي اجتناب از اثرات نامطلوب اين گونه بارشها معمولا زرشک را زودتر از موقع مناسب آن برداشت مي نمايند.

برداشت زرشک به دليل نازکي پوست ميوه و همچنين وجود خارهاي فراوان و تراکم شاخه ها در اين درختچه يکي از مشکل ترين و پرهزينه ترين مراحل توليد اين محصول است. در حال حاضر برداشت زرشک به روشهاي زير انجام مي گيرد:

·       روش خوشه چيني (چيدن خوشه ها با دست)

·       روش ضربه اي (برداشت به وسيله ضربه زدن به شاخه ها)

·       روش شاخه بر (بريدن شاخه هاي حامل خوشه هاي ميوه)

·       روش تلفيقي (روش شاخه بر- روش ضربه اي)

·       سيستم برداشت مکانيکي

فرآوري زرشك  

عمده ترين شكل تهيه وارئه اين محصول،زرشك خشك است كه عمدتا در جنوب خراسان توليد شده ودر نقاط مختلف ايران به عنوان يك افزودني غذايي به غذاهاي به غذاهاي سنتي مثل زرشك پلووهمچنين تهيه مربا به مصرف مي رسد.ميوه زرشك تازه نيز در فصل برداشت كه اواسط مهر تااوايل آبان ماه است به صورت محدود به بازار عرضه مي شود وبه ويژه در شهرهاي بيرجند،قائن،مشهدو نيشابورمردم به صورت خانگي از آن ،به ندرت به صورت تازه خوري مصرف مي شود.

7-3-1 روش سنتي

در حل حاضربخش اعظم ميوه زرشك توليدي به صورت سنتي خشك شده وعرضه مي گردد.درروش سنتي ،ابتدا زرشك از سطح باغات به سه راه برداشت مي گرددو بر اساس روش برداشت نحوه خشك كردن نيز متفاوت است.

1- برداشت خوشه هابه وسيله دست

2- برداشت به وسيله ضربه زدن به شاخه ها

3- برداشت به وسيله بريدن شاخه هاي حامل ميوه

تحقيقات در مورد روش برداشت با استفاده از سست كننده هاي گياهي و جمع آوري توسط مكنده نيز انجام شده است كه هنوز كاربرد وسيع پيدا نكرده است.(15)

در دو روش اول يعني برداشت خوشه به وسيله دست و برداشت به وسيله ضربه زدن به شاخه ها زرشك جمع آوري شده درون كيسه يا كارتنهاي مقوايي و چوبي ريخته شده و به محل خشك كردن كه معمولا دور از باغ قرار دارد حمل مي گردد.اكثر روستاييان از  پشت بام خانه ها كه به طور معمول از كاهگل يا آسفالت پوشيده شده است استفاده مي كنندو غالبا با پهن كردن پلاستيك، گوني يا برزنت در زير آن از آلوده شدن ميوه در اثر تماس با زمين جلوگيري مي كنند.زرشك در شرايط مناسب در زير آفتاب پاييزي ظرف 10-15 روز به رطوبت مطلوب رسيده و خشك مي گردد. خطر بارندگي هاي موسمي و فساد زرشك، حمله پرندگان و حشرات از بزرگترين علل آسيبها و ضايعات در اين روش مي باشد.به هر حال زرشك خشك شده جمع آوري مي شود و با روشهاي دستي و نيمه دستي و نيز بوجاري ( جداسازي شاخ و برگ و دم) تميز شده و به صورت فله درون كارتن يا گوني بسته بندي شده، عرضه مي گردد.كيفيت زرشك برداشت شده به وسيله دست پس از خشك شدن به مراتب بهتر از روش ضربه زدن و جمع آوري از زير درخت بهتر است زيرا ميوه زرشك تازه آسيب كمتري ديده و در هنگام خشك شدن سالم تر مي ماند.اما زرشك جمع آوري شده از زير درخت به علت آسيب هاي ناشياز ضربه و سقوط ، دچار لهيدگي شده و كيفيت پايين تري دارد.

در روش سوم-برداشت زرشك به وسيله بريدن ، شاخه هاي حامل ميوه –شاخه هاي زرشك به محل خشك كردن حمل مي گردد.معمولا براي خشك كردن اين نوع زرشك از محلهاي سرپوشيده يا ا نبار ها استفاده مي گردد.ابن نوع انبار ها مجهز به داربستهاي چوبي – فلزي ويا به صورت سيم كشي شده مي باشد كه خوشه ها و شاخه هاي بلند زرشك بر روي آن پهن شده و با تهويه و در مجاورت سايه در مدت 14-25 روز زرشك خشك مي شود.زرشكي كه با اين روش خشك مي گرددجنانچه از خطر پوسيدگي، حمله قارچ ها و مخمر ها ويا ساير عوامل مصون بماند زرشك مرغوب تري نسبت به زرشك خشك شده به روش هاي قبل است. به علاوه خطر فساد ناشي از بارندگي را نيز ندارد. پس از خشك شدن و رسيدن به رطوبت مطلوب با تكان دادن شاخه ها ميوه هاي خشكشده جداشده و جمع آوري مي گردد.

7-3- 1 – 1 شرايط بهينه جايگاه خشك كردن

براي جلوگيري از آسيب  و ضايعات ناشي از خشك كردن در روش هاي سنتي  محل بارگاه بايستي در بلندي و دور از گرد و خاك يا آغل نگهداري حيوانات و ترجيحا سر پوشيده باشد تا علاوه بر جلوگيري از آلودگي هاي ناشي از گرد و خاك در مقابل ريزش بارا نها ي موسمي نيز مصون بماند.كف بار گاه پوشيده از سيمان يا آسفالت باشد و قبل از پهن كردن زرشك بر روي آن توسط پالت هاي چوبي يا تورهاي سيمي كه بتوا ند اندكي از سطح زمين( حداقل 5 -10 سانتي متر) بالاتر باشد و تهويه وخروج رطوبت از زير به خوبي انجام گيرد پوشيده شود.پهن كردن پلاستيك در زير ميوه تازه نه تنها مانع از خروج رطوبت شده بلكه به علت عرق كردن ناشي از تنفس ميوه كاملا خيس و مرطوب مانده و سسب لهيدگي و فساد زرشك هاي زيرين مي گردد لذا استفاده از پارچه هاي توري و يا گوني هاي كتاني بسيار مناسب تر است.حداكثر ميزان انباشتگي محصول برروي بارگاه نبايستي بيشتر از 3 سانتي متر باشد، به علاوه براي مصون ماندن از حمله حشرات و پرندگان استفاده از تورهاي پارچه اي بر روي سطح محصول بسيار مناسب است.محل بارگاه بايستي طوري باشد كه تهويه هوا به خوبي صورت گرفته و رطوبت خارج شده از ميوه تا حد ممكن از سطح محصول دورگردد. زرشكي كه درسايه و در فضاي باز و با شرايط فوق خشك مي شود كيفيتي به مرتب بهتر از زرشك خشك شده در آفتاب خواهد داشت و طول مدت خشك شدن آن چندان تفاوتي با شرايط آفتاب نخواهد داشت (16)

چنانچه زرشك در انبارها خشك شود ا نبارها بايستي كاملا تميز و عاري از حشرات وجوندگان ويا حيوانات باشد. تهويه در انبار ها بايد توسط دريچه هاي توري دار براي ممانعت از ورود حشرات و يا به وسيله فن هاي ورود و خروج هوا صورت گيرد. رطوبت نسبي انبار ها بايستي كمتر از 70 درصد و در جه حرارت مناسب خشك كردن 25-40 در جه سانتي گراد باشد. نفوز مستقيم نور خورشيد به داخل انبار نامناسب است.چنانچه از داربست استفاده مي شود داربست هاي چوبي يا از جنس فلز گالوانيزه يا آلومينيوم باشد تا خطر زنگزدگي و انتقال آن به محصول وجود نداشته باشد. اگر از طبق هاي چوبي يا فلزي استفاده مي شود شيار هاي كف طبق بايستي به اندازه كافي باشد تا عبور و مرور هوا از زير نيزبه خوبي صورت گيرد . ارتفاع داخلي طبق چوبي نبايستي از 5 سانتي متر بيشتر باشد و طبق ها بايد داراي پايه اي بلند به ارتفاع 10 سانتي متر باشند تا فضاي كافي براي عبور و مرور هوا با قرار گرفتن روي هم داشته باشند. توري هاي سيمي كه شاخه هاي زرشك برروي آن ا نداخته مي شود بايستي از جنس گالوانيزه و ضد زنگ باشند و در فواصل مناسب نسب شوند تا از در هم رفتگي خوشه ها ي زرشك جلوگيري به عمل آيد. به علاوه در كف چنين انبارهايي برزنت يا پارچه هاي تميز درزير توريها پهن شود تا به تدريج زرشك ها يي كه بر اثر خشك شدن مي ريزند بر روي اين پارچه ها ريخته و در موقع جمع آوري عاري از آلودگيهاي ناشي از تماس با زمين باشند .(16)

7-3-2          روش صنعتي

7-3-2-1           مراقبت هاي قبل از فر آوري صنعتي

ميوه تازه زرشك بسيار حساس بوده و عمر انبار ماني چنداني ندارد، لذا پس از برداشت بايستي هر چه سريعتر مصرف شده يا فرآوري گردد.هرچند تحقيقات جامع و كاملي در خصوص شرايط مطلوب نگهداري و جلوگيري از فساد زرشك تازه انجام نشده است اما به نظر مي رسد به مانند ساير ميوه هاي دانه ريز مثل انگور و توتها وشرايط مساعد نگهداري آن در سرد خانه بين 15-75 روز باشد.( 17)

منابع

1. آسوده،ر.1378.فرمولاسيون و بررسي اثرات باليني ژل دنداني زرشك بروي پلاك دندان، پايان نامه دانشكده داروسازي مشهد

2.پيشنهاد، الف.ع.1381. آفات مهم زرشك. گزارش پروژه آفات مهم درختان ميوه. دانشكده كشاورزي مشهد

3. ترمه، ف و ف، متين.1361.زرشكهاي ايران،نشريه شماره 16 بخش گياهشناسي موسسه بررسي آفات و بيماري هاي گياهي

4. ثابتي، ح. جنگل ها، درختان و درختچه هاي ايران. انتشارات دانشگاه تهران

5. خاتمساز،م 1363. فنولوژي درختان و درختچههاي آربورتوم نوشهر، سازمان تحقيقات جنگل ها و مراتع

6. زرگري،ع. 1360. گياهان دارويي (جلد اول). انتشارات دانشگاه تهران

7. صمصام شريعت، ه و ف، معطر.گياهان و داروهاي طبيعي (مفردات پزشكي جلد2). انتشارات مشعل اصفهان

 8. صمصام شريعت،ه و ف، معطر.1371. 1371. گياهان دارويي سمي (علائم مسموميت و درمان). چاپخانه استقلال

9. فاوست،م. 1377. فيزيولوژي درختان ميوه مناطق معتدله (ترجمه ع. طلايي). موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران

10. كافي،م و بالندري،الف. 1381. زرشك فناوري توليد و فرآوري. موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه فردوسي مشهد

11. كمالي نژاد، م و كميلي زاده، ح. اثرات زيان آور ميوه زرشك در دوره جنيني.فصلنامه اطلاع رساني آموزشي پژوهشي (درمانگر) سال اول، شماره دوم

12. مظفريان، و.1377. فرهنگ نام هاي گياهان، چاپ دوم. انتشارات فرهنگ معاصر

13. موذن فردوسي، ب. 1372. زرشك. انتشارات سازمان تحقيقات آموزش و ترويج كشاورزي

14. ميرحيدر،ح. 1372. معارف گياهي: كابرد گياهان در پيشگيري درمان بيماري ها (جلد2). دفتر نشر فرهنگ اسلامي

15.بالندري،الف.1373.بررسي اتر اتفون بر سهولت برداشت زرشك بي دانه،سازمان پژوهشهاي علمي و صنعتي ايران-مركز خراسان

16. مسكوكي ع و و ع . مرتضوي ، 1380 طرح جامع استراتژيك توليد،تبديل و توزيع زرشك بي دانه –وزات صنايع-معاونت پژوهشي دانشگاه فردوسي مشهد

17.مسكوكي ع.م.و ن بيدلي 1375 . بهبود كيفيت و افزايش دوام انباري زرشك ، سازمان پژوهشهاي علمي و صنعتي ايران-مركز خراسان