به نام خدا

آثار باستانی اسفراین

تهیه و تنظیم :

شهرتاريخي بلقيس اسفراين

شهر تاریخی بلقیس اسفراین که با شماره 4497 در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده، مشتمل بر بخش های مختلف یک شهر اسلامی است که برخی از قسمت های آن به دلیل تخریب های بنیانی نیاز به کاوش های باستانشناختی فراگیر دارد. مهم ترین اثر مجموعه که بسیار چشمگیر است و به عنوان یکی از بزرگترین سازه های خشتی در ایران پس از ارگ بم و قلعه ایرج ورامین می توان نام برد. این سازه بزرگ خشتی که خاکبرداری ها و حفاری های فراوان تنها یک پوسته گلی به نام بارو از آن باقی گذاشته و وسعتی حدود پنج هکتار دارد که 29 برج در اندازه های متفاوت از آن پاسداری می کرده اند. ارگ شهر بلقیس در انتهای جنوب غربی شهر در گذشته در سه طبقه و با مصالح عمدتا خشت و گل در میانه دشت بر زمینی مسطح ساخته شده، بیرون آن خندق و محدوده بزرگتری به نام شارستان ایجاد شده است که البته شارستان این شهر بسیار کهن تر از ارگ می باشد.

مهم ترین آثار محدوده حصار شهر(شارستان) عبارتند از، بقعه شیخ آذری، شاعر قرن نهم در زمان شاهرخ تیموری، راسته بازار در بخش میانی شهر، بخش هایی از باروی شهر، محل معروف به تپه منار - با توجه به نوشته های مورخین، جغرافی نویسان و نیز کاوش های باستانشناختی احتمالا به عنوان نقطه مرکزی شهر کهن اسفراین مطرح بوده که بخش هایی از آن مورد کاوش قرار گرفته است. علاوه بر این، دو بنای مهم دیگر که خارج از حصار شهر قرار دارند بنای رباط(کاروانسرا) و یخدان است که هر دو در حاشیه غربی شهر و در محدوده روستای جوشقان قرار دارند.

اسفراین در قرن سوم هجری به عنوان یکی از مراکز مهم فرهنگی در حاشیه کلان شهری چون نیشابور بسیار پویا و فعال بوده است. از لحاظ قدمت، قدیم ترین دوره های سکونتی در این محل به نیمه دوم قرن سوم هجری بازمی گردد و در قرن ششم هجری به اوج می رسد و بعد از حملات مغول در زمان حاکمان سربداری دوباره عظمت گذشته را باز یافته تا اینکه ازبکان در عهد صفویه آن را به طور کامل تخریب کرده و ساکنان آن را به اجبار از محل اخراج می نمایند.

ارگ تاريخي                                                                                    historical fort

ارگ بلقیس که در منابع به آن نارین قلعه هم نام داده­اند، برجسته­ترین اثر مجموعه تاريخي بلقيس اسفراین است که با شماره 4497 به عنوان بخشی از مجموعه شهر تاریخی بلقیس اسفراین در سال 1380 جزء فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. مساحت آن حدوداً بالغ بر پنج هکتار و بزرگترین ابعاد اضلاع آن حدوداً 170×327 متر می باشد. تعداد 29 برج در اندازه­های مختلف با ديوارهايي به ارتفاع حدوداً 13متر در گرداگرد ارگ تعبیه شده و از اطراف به خندق منتهی می گردند. مصالح اصلی به کار رفته در ساخت ارگ گل/چینه است که در بخش های مختلف از خشت، آجر و چوب برای استحکام بیشتر آن استفاده شده است. دروازه های ورودی آن در وسط ضلع شمال و گوشه ی جنوب غربی که طرفین آن را دو برج احاطه نموده است، قرار دارد. با توجه به شواهد، فضای داخلی قلعه داراي سه اشکوب بوده که هم اکنون تنها آوار و بقایای معماری مبهم در داخل ارگ باقی مانده است.  قدمت ارگ احتمالاً به دوره ی ایلخانی بر می گردد. ارگ آخرين بار توسط افغان ها به تصرف درآمد و به طور كامل تخريب شد.

بناي بقعه شيخ آذري                       

Shaykh Azari Mausoleum

بقعه حمزة­ بن علی ملک ­آذری اسفراینی(شیخ آذری)، شاعر و عارف قرن نهم هجری، از بناهايي است كه در محدوده شهر تاريخي بلقيس اسفراين قرار گرفته و با شماره 4497 به عنوان بخشی از مجموعه شهر تاریخی بلقیس اسفراین در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. بنا از دو فضاي معماري در ابعاد متفاوت تشكيل شده، بخش جنوبي که الحاقي است و به عنوان نمازخانه مطرح است، سقف آن مسطح و به صورت تيرپوش بوده و بخش شمالي آن كه به عنوان مدفن و آرامگاه شيخ شناخته مي شود، یک اتاق تقریبا مربع شکل به ابعاد 6.4×6.5 متر می باشد که دیواره های داخلی آن با اندودي از گچ قرمز رنگ بومي منطقه اسفراين پوشیده شده است.

شیخ آذری شاعر و عارف قرن نهم هـ.ق متولد اسفراین است که پس از مدتي شاعری در دربار شاهرخ تيموري، به عرفان روي آورد و بعد از سفر به هند و همنشینی با احمد شاه بهمني و پسرش به ایران بازگشت و شاگردان زیادی تربیت کرد و کتب زیادی در شعر و عرفان چون جواهر الاسرار، ديوان اشعار، بهمن­نامه، عجایب الغرایب و ... به رشته تحریر در آورده است.

كهنه رباط جوشقان

كهنه رباط که با شماره ثبت 23185 در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده، بنايي در ابعاد 50×78 متر با پلان مستطيل شكل از نوع حياط دار است كه ديوارهاي بنا با توجه به ضخامتشان در گروه ديوارهاي باربر پيوسته قرار مي گيرند. در سطح زمين تنها بخش هايي از اين بنا قابل رويت مي باشد. پلان كلي اين رباط را مي توان چهار ايوانه دانست كه با قلوه سنگ هاي رودخانه اي به همراه ملات گچ ساخته شده، البته در برخي قسمت ها به تعداد كم از آجر هم استفاده شده است. بنا با توجه به نوع معماري، تزئينات، مصالح به كار رفته در آن و نوع پلان، از نوع بناهاي اواخر ايلخاني و اوايل دوره تيموري مي باشد.

به طور كلي رباط در جهت شمال شرقي - جنوب غربي ساخته شده  و ورودي بنا از بخش جنوبي آن است كه پس از عبور از سردر وارد حياط رباط شده و رواق هايي در بيرون و داخل رباط براي اتراق كاروانيان تعبيه شده است. بخش شمالي و داخلي رباط سرپوشيده بوده كه بخش نشيمن و اصلي رباط محسوب مي شده است.

مجموعه يخدان ها

مجموعه يخدان ها پنج مخزن يخی دست كند است که در محيطي به مساحت 3500 متر مربع  در داخل دیوارهای یک بنای دفاعي در جنوب روستای جوشقان و غرب ارگ بلقیس ایجاد شده است. تاريخ ساخت بنا که در اصل یک سازه دفاعي چهارگوش است دقيقا مشخص نيست، ولي به نظر  مي رسد در دوره هاي پاياني سكونت در شهر تاريخي بلقيس، اين سازه هاي دست كند در ويرانه هاي يك بناي قديم تر كه قدمت آن حداكثر به قرون هفتم و هشتم هـ.ق بر مي گردد، ايجاد شده است. از لحاظ ساختاري، يخدان هاي ساخته شده با يخدان هاي مناطق كويري متفاوت است، چرا كه در يخدان هاي مناطق كويري منبع يخ را در حاشيه و يا غالبا جنوب يخدان ايجاد مي كردند و محدوده هاي تهيه يخ در بخش شمالي يخدان ايجاد مي شد، ولي در اين بنا حوضچه تهيه يخ در بخش غربی ایجاد شده و علاوه بر این يخ و برف را از مناطق كوهستاني به اين مكان براي ذخيره مي آورده اند. مجموعه يخدان ها همراه با سایر بناهای شهر تاریخی بلقیس با شماره 4497 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده اند.