روش‌هاىآموزشانفرادى (individual instruction)
بسيارىازروانشناسانتربيتىومربيانآموزشىاعتقاددارندکهموقعيتيادگيرىبايدچنانسازمان‌دهىشودکههرشاگردبراساستوانايى‌هاىخودبهفعاليتويادگيرىبپردازد. براىنيلبهچنينهدفي،روش‌هاىآموزشانفرادي،روش‌هاىبسيارمناسبىهستند؛زيرادرايننوعازروش‌ها،شاگردانبرحسبتوانايى‌شانپيشمى‌روندومعلمنيزوقتکمترىصرفتدريسوزمانبيشترىصرفرسيدگىبهفردفردشاگردانمى‌کند. البتهاولينواساسى‌ترينگامدرراهتحققچنينهدفىپذيرفتنمفهوم شاگردمحوريدرطراحىوآموزشاست. دربسيارىازمواقع،دستيابىبههدف‌هاىآموزشىازطريقآموزشانفرادىبسيارآسان‌تروامکان‌پذيرترازروش‌هاىسنتىديگراست،بويژهاگرروشآموزشانفرادىبهطورصحيحبکارگرفتهشود،روحيهاستقلال‌طلبىشاگرداندراجراىطرح‌هاىکوچکوبزرگتقويتمى‌شود. آموزشانفرادي،الزاماًبهمعناىآموزشيکنفرشاگردتوسطيکمعلمبابرنامهخاصنيست. آموزشانفرادىممکناستبهصورتگروهىنيزانجامگيرد. البتهوقتىآموزشانفرادىبهصورتگروهىطراحىمى‌شود،بهتراستگروهىازشاگردانکهداراىويژگى‌هاىمشترکهستند،تحتآموزشقرارگيرند. روش‌هاىآموزشانفرادىازنظرنحوهاجراوموادآموزشىعبارتنداز:
- آموزشبرنامه‌اى (PI)؛ (programmed instruction)
- آموزشبهوسيلهٔرايانه (CAI)؛ (computer assisted instruction)
- آموزشانفرادىتجويزشده (IPI)؛ (individually prescribed instruction)
- آموزشانفرادىهدايتشده (IGE)؛ (individually guided education)
تمامروش‌هاىفوقريشهدرآموزشبرنامه‌ايدارند. اينروش‌هااززمانىکهفن‌آورىتوليدموادآموزشىگسترشيافت،درنظام‌هاىآموزشىمطرحشدند.
هدف‌هاىآموزشانفرادى
همان‌گونهکهروش‌هاىسخنرانىوبحثگروهىبراىهدف‌هاىآموزشىخاصىمناسبهستند،دربسيارىازمواقعلازماستشاگردانبهتنهايىکارکنند،امااينمواقعچهزمان‌هايىهستند؟يادرچهمواقعىشاگردرامى‌تواندراجراىفعاليت‌هاىآموزشىبامجموعه‌اىازمطالبچاپشدهياآموزشبرنامه‌اىتنهاگذاشت؟پاسخبهچنينسؤال‌هايىاحتياجبهشناختهدف‌هاىآموزشىوتحليلآنهادارد،ولىاينکهآموزشانفرادىچههدف‌هايىرادنبالمى‌کند،بهشرحذيلاست:
رعايتتفاوت‌هاىفردى
انفرادىکردنآموزشيکىازپديده‌هاىمهمسال‌هاىاخيرنظام‌هاىآموزشىاست. بارهامعلمانومربيانآموزشىنسبتبهميزانکارآيىروش‌هاىسنتىترديدکردهوعدمرضايتخودراابرازداشته‌اند. اينعدمرضايتتاحدودىناشىازتفاوت‌هاىفردىموجودبينشاگردانبودهاست. تفاوت‌هاىفردي،حداقلازدهه۱۹۲۰،موردتوجهبسيارىازصاحب‌نظرانتربيتىواقعشدهاست؛زيرادراينسال‌هابودکهبااجراىآزمون‌هاىمختلف،بهميزاناختلافبهرهٔهوشىشاگردانپىبردند. طبيعىاستکهتفاوت‌هاىفردىکارمعلمومربىرادرروش‌هاىسنتىومعمولبسيارپيچيدهومشکلمى‌سازد. تفاوت‌هاىفردي،روشسخنرانىوحتىروشبحثگروهىراکهدرآنيکموضوعواحدبايکروشخاصبراىهمهاجرامى‌شود،آشکارازيرسؤالبردهاست. اگردرکلاستفاوت‌هاىفردىدرنظرگرفتهنشود،خستگي،انزجاروتنفرازفعاليت‌هاىآموزشىتقويتخواهدشد. راه‌حلطبيعىچنينمشکلىبهکارگيرىروش‌هاىآموزشانفرادىياطبقه‌بندىشاگردانبراساستوانايى‌هااست. البتهبايدتوجهداشتکهتکنيک‌هاىآموزشانفرادىبهصورتگروه‌بندىمى‌تواندمشکلويژگى‌هاىثابتشاگردانراحلکند،ولىهرگزقادربهحلمشکلويژگى‌هاىمتغيرآناننيست؛مثلاًچهبساشاگرداندريکموضوعخاص،استعدادىيکسان،ولىقدرتدرکودريافتمتفاوتىداشتهباشندوممکناستپاسخبهيکشاگرد،براىشاگردديگرحتىدريکگروههم‌سنخارضاکنندهنباشد.
رشداستقلالدرعملويادگيرى
گذشتهازاينکهدرآموزشانفرادي،شاگردانمى‌توانندباتوجهبهاستعدادخودبههدف‌هاىآموزشىدستيابند،روشآموختنمستقلرانيزيادمى‌گيرند؛يعنىدرروشآموزشانفرادي،شاگردانيادمى‌گيرندکهچگونهيادبگيرندواينخوديکىازهدف‌هاىمهمآموزشىاست؛زيراشاگردانبايدقادرباشندپسازترکمدرسهيادگيرىراادامهدهند.
عادتبهمطالعه
معمولاًمعلمانوشاگردانانتظاردارندکهقوتىدرمدرسهيامنزلبهتنهايىکارمى‌کنند،بيشتريادبگيرند. اينهدفمعمولاًازطريقآموزشانفرادىتحققمى‌يابدوشاگردانبااينروشمعلوماتزيادترىکسبمى‌کنند. کسبمعلوماتبيشتررضايتازفعاليت‌هاىآموزشىرافراهممى‌کندوبراثرادامهفعاليت،شاگردبهمطالعهعادتمى‌کندواستمراراينعمل،عادتبهمطالعهرادراوتقويتخواهدکرد.
ايجادمهارتدرمطالعه
معلممى‌تواندباارائهروش‌هاىصحيح،برمهارتشاگردانبههنگاممطالعهبيفزايد. رابينسون (Robinson) درسال۱۹۷۰دراينزمينه،روشمطالعه (SQ3R (survey، question، read، recite، review راپيشنهادکردهاست. مراحلاينروشعبارتاستاز:
الف- مطالعهٔاجمالي؛يعنىمطالعهٔعناوينويادآورىاطلاعاتگذشته.
ب- سؤال(ايجادسؤال‌هايىدرذهن)؛يعنىبرگرداندنعناوينکتاببهسؤال‌هايىکهاحتمالاًپاسخآنهابايددادهشود.
ج- مطالعه(خواندن)؛يعنىقرائتدقيقمتنبراىيافتنپاسخسؤالات.
د- ازبرخواندن؛يعنىتلاشبراىيافتنپاسخ‌هاىدقيق‌ترسؤالات،بدوناستفادهازکتاب.
هـ- بازنگري؛يعنىمروريادداشت‌هاوبهياد آوردننکاتمهم.
مطالعهخودهدايت شدهومستقل
معلمممکناستتکليفىبهفراگيرواگذارکندکهانجامدادنآنروزهاياهفته‌هابهطوربينجامد. اوممکناستشاگردرابراىانجامدادناينکارازحضوردرکلاسرسمىمعافکند. ايننوعآموزشزمينهرابراىمطالعهخودهدايت‌شدهومستقلفراهممى‌سازد. محققانباتوجهبهمشاهدهٔ۱۵۰نمونهازشاگرداندريافته‌اندکههرگاههدف‌هاىفعاليت‌هاىآموزشىبراىشاگردانباارزشباشد،يادگيرىبارزترمى‌شودوشاگردانکاررامنظم‌ترانجاممى‌دهند. بهعلاوه،آنانبهاستفادهازمنابعتشويقمى‌شوندودرنتيجه،ماحصليادگيرىبهتروبيشترازآنچيزىخواهدبودکهشاگردانتوانايى‌اشراداشتند. (.pp. 518 - 519 ؛Gage، N.L. ans David Berliner – 1979)براىمطالعهمستقل،معلماناغلببايدچندنکتهرابراىشاگردانروشنکنند:
الف- موضوعآموزش.
ب- روشىکهشاگردانمى‌تواننداطلاعاتيامهارتلازمرابهدستآورند.
ج- منابعمورداستفاده.
د- مراحلانجامدادنکاردراجرا.
هـ- زمانموردنيا.
و- روشارزشيابىکار.
طرحکلروسطوحمختلفآن
درسال۱۹۶۸،مقاله‌اىهيجان‌انگيزدرزمينهآموزشانفرادىتوسطاف.اس. کلرانتشاريافت. اينمقالهبراىآموزشفردىدردانشکده‌هاودانشگاه‌هايکتجديدحياتبود. تاسال۱۹۷۵،حدود۲۰۰۰واحددرسىبراساسطرحکلرسازمان‌دهىشد. طرحکلريکواحددرسىرابه۱۵الى۳۰بخشتقسيممى‌کند. شاگردهربخشرامطالعهمى‌کندوسپسامتحانىدرآنزمينهمى‌دهدودرصورتموفقيتدرامتحان،بخشبعدىراادامهمى‌دهد. اساسکاردرطرحکلرعبارتاستاز:
پيشرفتبراساستوانفردى
يادگيرىتاحدتسلط
تدريسخصوصى
راهنمايى
تکنيک‌هاوروش‌هاىمکملهمراهباآموزشسنتى
پيشرفتبراساستوانفردى
شاگردمى‌تواندبخش‌هاراباتوجهبهتوانخودوزمانىکهدراختياردارد،مطالعهکند. هروقتاحساسکردکهمطالبآنبخشرايادگرفتهاست،آمادگىخودرابراىامتحاناعلاممى‌دارد. امتيازاينروشايناستکهپيشرفتودرجهٔيادگيرىشاگردهيچارتباطىباکارسايرهم‌کلاسآناننداردوهرکسبراساستوانايى‌هاىخوددرمطالعهويادگيرىپيشرفتمى‌کند.
يادگيرىتاحدتسلط
تاوقتىکهشاگردبخشموردنظرراتاحدتسلطيادنگرفتهباشد،نمى‌تواندمطالبجديدراشروعکند. درضمن،هيچمجازاتىبراىعدمموفقيتاووجودندارد. لازمهٔاينروشايناستکهآزمون‌هاىهم‌ترازساختهشود؛زيراامکانتجديدامتحانوجوددارد. دراينروش،شاگردآنقدربهمطالعهوامتحانادامهمى‌دهدتادريادگيرىبهسطحقابلقبولىبرسد. معيارقابلقبولمعمولاً۸۰الى۹۰درصدپاسخصحيحاست.
تدريسخصوصى
بسيارىازشاگردانپيشرفتهقادرنددرزمينه‌هاىمختلف،مانندحلمسائل،صحبتکردندربارهموضوع،نشاندادنکاربردنکاتخاصوتشويقوحمايت،بهشاگردانمبتدىکمککنند.
راهنمايى
راهنماىمطالعههدفواحدهاىمختلفرابيانمى‌کندوپيشنهادهايىرابراىمطالعهارائهمى‌دهند. بعلاوه،اوبهمنابعقابلدسترسىاشارهمى‌کند،تجاربوطرح‌هاىممکنراشرحمى‌دهدونمونهآزمونفراهممى‌کند.
تکنيک‌هاوروش‌هاىمکملهمراهباآموزشسنتى
سخنرانى‌ها،فيلم‌ها،تلويزيون،فيلماستريپ،کنفرانس‌هاوغيرهممکناستبراىتحريکوتشريحمطالبآموزشىطراحىشوند،امابهاندازهٔروش‌هاىسنتىبکارنمى‌روند. حضورشاگرددراين‌گونهبرنامه‌هاداوطلبانهاست.
يادگيرىتاحدتسلط(انفرادى) (mastery learning)
يکىازفنونموفقيت‌آميزدرامريادگيرىروشيادگيرىتاحدتسلطاست. چنانکهقبلاًدرطرحکلراشارهشد،شاگردقبلازاينکهبهپيشرفتخودادامهدهد،بايدمحتواىآموزشىراتاحدتسلطيادگرفتهباشد. نظريهيادگيرىدرحدتسلط،توسطبلومدرسال۱۹۶۸وبلاک (Block) درسال۱۹۷۱مطرحشد. براساسايننظريه،يادگيرىوپيشرفتتحصيلىفراگيرانبهطوروسيعىبهزمانيادگيرىبستگىدارد(۱۹۶۳)،(کارول– Carroll). بهعقيدهکارول،شاخصاصلىاستعدادتحصيلىشاگردانزماناست. براساسنظريهاو،ميزانيادگيرىافرادطبقاينفرمولمحاسبهمى‌شود:
(زمانموردنيازبراىيادگيري/ زمانمنظورشدهبراىيادگيري) F = ميزانيادگيرى
معلماندرکلاس‌هاىمعمولىبراىآموختنيکواحددرسي،زمانرامحدودمى‌کنند. آنانزمانىراکهتکتکشاگردانبراىيادگيرىنيازدارند،دراختيارآنانقرارنمى‌دهندوزمانيکسانىرابراىهمهدرنظرمى‌گيرند. اينامرسببمى‌شودکهشاگردانضعيفنمراتپايينىدرامتحانپيشرفتتحصيلىکسبکنندوبرعکس،شاگردانقوىدرچنينامتحاناتىبهنمره‌هاى۸۰و۹۰وحتىگاهى۱۰۰درصددستيابند؛زيراآنانبراىتسلطويادگيرىکامل،زمانکافىوحتىوقتبيشترىرادراختياردارند. البتهکيفيتتدريسنيزبسيارمهماست. اگرسطحکيفيتتدريسبالانباشد،شاگردانبهوقتبيشترىنيازخواهندداشتواگرروشتدريسمطلوبوعالىباشد،براىيادگيرىتاحدتسلط،وقتکمترىنيازخواهندداشت. داشتنانگيزهنيزدرتداومواتمامفعاليت‌هاىآموزشىنقشمؤثرىدارد. استعدادوتوانايىشاگردنيزدرمدلکارولفراموشنشدهاست؛زيراچنانچهشاگردداراىاستعدادىضعيفباشديانتوانددرسرابفهمديادرخواندنآنضعيفباشد،براىيادگيرىدرحدتسلطبهوقتبيشترىنيازمنداست؛بنابراين،ميزانيادگيرىبهعوامليادشدهمربوطاستکهدرفرمولزيرنيزمى‌توانديد:
(a/h) ٭ F = ميزانيادگيرى
انگيزش٭زمانمنظورشدهبراىيادگيرى= a
توانايىفهمآموزش٭کيفيتتدريس٭زمانموردنيازبراىيادگيرى= h
بلوموديگرانباطرحايننظريهوباعنايتبهدادنزمانلازمبهشاگرد،انگيزش،کيفيتتدريسوتوانايىفهمتدريس،يادگيرىوپيشرفتتحصيلىشاگردانراافزايشداده‌اند. بلوممعتقدبودکهفقط۵الى۱۰درصدازشاگردانيککلاسنمى‌توانندباوجودوقتکافي،نمرهالفياببدستآورند. بهعقيدهاو،مهارتيادگيرىدرحدتسلطبرمفهومخودشاگرداناثرمى‌گذارد. دراينروش،شاگردانبهکفايتوارزشخودپىمى‌برندواطمينانحاصلمى‌کنندکهداراىزمينه‌هاىموفقيتهستند. شناختمهارت‌هاىعمومىباعثتجديدقواوايجاداعتمادواطمينانازخوددرشاگردانمى‌شودواينعملبراىسلامتروحىشاگردانبسيارمؤثراست. بنابراين،يادگيرىدرحدتسلطيکىازقوى‌ترينمنابعسلامتروحىاستواگرشاگردانبااينروشآموزشببينند،کمتربهروش‌هاىدرمانىوکمک‌درمانىنيازخواهندداشت.
روشيادگيرىتاحدتسلطارزشروش‌هاىتدريسخصوصىرابخوبىنشانمى‌دهد. اينروشثابتمى‌کندکهآموزشيکفردبهفردديگرباعثسازگارىوتطابقبيشترفعاليت‌هاىآموزشىبانيازهاىشاگردمى‌شودومعلمسعىمى‌کندروش‌هاىآموزشىخودرابراساستفاوت‌هاىفردىتنظيمکند. تشکيلجلساتباگروه‌هاىکوچک،کتاب‌هاىدرسىجنبي،تدريسبرنامه‌اىوبازى‌هاوآموزشخصوصي،شاگردرادردرکمفاهيمآموزشىبسيارکمکمى‌کند. شباهتروشيادگيرىتاحدتسلطباطرحکلردرايناستکههردوبهتدريسخصوصىوسايرروش‌هاىآموزشفردىومستقلتوجهخاصدارندواين‌گونهروش‌هاراازنظربازخوردوزمانتدريس،باروش‌هاىسنتىکاملاًمتفاوتمى‌‌دانند.
تدريسخصوصى(انفرادى) (tutoring)
يکىديگرازانواعروش‌هاىآموزشانفرادىروشتدريسخصوصىاست. اينروشرامى‌تواندرتمامسطوحتحصيلىبکارگرفت. اساسکاردرايننوعآموزشتوجهبهزمينه‌ها،علايقوتوانايى‌هاىشخصىشاگرداناستوشاگردفردىاستکهمعمولاًنمى‌توانددرآموزش‌هاىگروهىچندانموفقيتىکسبکند.
دراکثربرنامه‌هاىآموزشي،بهجاىاستفادهازمعلم،معمولاًازشاگرداناستفادهمى‌شود. دراينحالت،معلمخصوصىمعلممتخصصوبامهارتىنيست،بلکهتنهاممکناستنسبتبهشاگردان،چندسالتجربهآموزشىبيشترىداشتهباشدياممکناستبزرگسالىباشدکهقبلازدريافتبرنامه،هيچ‌گونهآموزشخاصىدرزمينهتعليموتربيتنديدهباشد. دراينحالت،هدفازآموزشعلاوهبرکمکبهشاگرد،کمکبهياددهندهنيزهست؛زيرابافعاليت‌هاىتدريسدرآموزشخصوصي،پاره‌اىازمهارت‌هاىمعلمنيزتقويتمى‌شود. بههرحال،درتدريسخصوصي،معلمبايدبهيکمجموعهعواملتقويت‌کنندهمثبتمجهزباشد. دراينروش،اکثرشاگردانتجربهتخلىازشکستدرذهندارندواگرآموزشآناننتيجه‌بخشنباشد،تجربهناموفقديگرىبهتجربياتقبلىآنانافزودهخواهدشدوممکناستاعتمادبه‌نفسخودرادرپيشرفتتحصيلىازدستبدهند؛بنابراين،معلمبايدبامحترمشمردنوارزشقائلشدنبراىشاگرد،محيطآموزشىصميمىوگرمىبهوجودآوردونبايدشاگردخصوصىخودراباسايرشاگردانمقايسهکند،بلکهبايدپيشرفتکارشراباکارهاىگذشته‌اشمقايسهکندواگرپيشرفتتحصيلىاوحتىازحدمعمولپايين‌ترباشد،ولىنسبتبهگذشته‌اشبيشترشدهباشد،بايدموردتشويققرارگيرد. جلساتآموزشىبايدبهاندازهکافىکوتاه‌مدتباشدتاشاگردازآموزشخستهوبيزارويامتنفرشود.
محيطآموزشىبايدراحت،همراهباتفريحومناسبباسنووضعيتتحصيلىفردسازمان‌دهىشود. معلمبايدسعىکندکهرابطهٔخودراباشاگرددلپذيرومثبتسازد. اکثرمعلماندرفعاليت‌هاىآموزشىبراىتشويقشاگردانخودبهآنانمى‌گويندکهمباحثوتکاليفارائهشدهآساناست،نگراننشويد،اماتوصيهمى‌شودبهشاگردگفتهنشودکهوظايفمحولهآساناست،بلکهگفتهشودوظيفهيامسألهدادهشدهنسبتاًمشکل،اماعملىاست. دراينصورت،اگرشاگردموفقشود،اعتمادبه‌نفسپيدامى‌کندوتأثيرپاداشبيشترمى‌شودواگراحياناًشکستبخورد،اعتمادبه‌نفسخودراازدستنخواهدداد.
آموزشبرنامه‌اى (PI)
درسال۱۹۵۴،درزمينهٔآموزش،نظريهٔجديدونويدبخشىپديدآمد. اسکينردريکمقالهمعروفباعنوانعلميادگيرىوهنرتدريس،بيمارى‌هاىموجودتدريسويادگيرىرادرمدارستحليلکردوراهدرمانآنراپيشنهادنمود. اسکينردرآزمايشباموش‌هاوکبوتر‌هايشبهيافته‌هاىجديدىدستيافتهبودوبراساسهمينيافته‌هابودکهآموزشبرنامه‌اىراپيشنهادکرد.
آموزشبرنامه‌اىيکنظامآموزشانفرادىاستکهکوششمى‌کنديادگيرىرابانيازهاىشاگردانهماهنگسازد. اينروشبراساسمجموعه‌اىازهدف‌هاىرفتارىپى‌ريزىشدهاستودرواقع،کاربردىاستازروانشناسىيادگيردرتدريس. دراينروش،موادآموزشىبهواحدهايىکوچکتقسيممى‌شودکهچارچوبياگام (frame) ناميدهمى‌شود. درهرگام،تکليفىمشخصشدهاستکهبايدازطريقانجامدادنآنبههدفرفتارىآنچارچوبدستيافت. اينگام‌هابراساسدانشقبلىشاگردتنظيمشدهاست،به‌طورىکههرگاممعلوماتجديدىبهمعلوماتقبلىشاگرداضافهمى‌کند. گام‌هاومراحلآنبايدبهگونه‌اىبرنامه‌ريزىشوندکهشاگردرابههدف‌هاىنهايىنزديککنند. محاسنآموزشبرنامه‌اىرادرچندزمينهمى‌توانيمموردتوجهقراردهيم:
اولاً،درهرنوبت،توجهشاگردبرمقدارکمىازمطالبمورديادگيرىمتمرکزمى‌شود؛ثانياً،بافعالشدنشاگرددرپاسخ‌گويىبههرسؤال،يادگيرىتسهيلمى‌شود؛ثالثاً،شاگردبادريافتفورى(بازخورد)تقويتمى‌شوديامى‌توانداشتباهاتخودرااصلاحکند؛سرانجام،درچنينروشي،شاگردبراساستوانايىوآهنگيادگيرىخودبهجلومى‌رود. بهمنظورتهيهمحتواىآموزشبرنامه‌اي،ابتدابايدهدف‌هاىيادگيرىبهطوردقيقوصريح،تعريفوسپسدرقالبمجموعه‌اىازتکاليفمرتبطبههم،تقسيمشوند. ارتباطگام‌هابايدبرپايهٔساختطبقه‌بندىهدف‌هاىيادگيرىانجامگيرد. ازنظرتنظيممطالب،آموزشبرنامه‌اىرامى‌توانبهدوصورتخطى (linear program) ياشاخه‌اى (branching program) عرضهکرد.
آموزشبرنامه‌اىخطى
درآموزشبرنامه‌اىخطي،گام‌هاىمربوطبهيکبرنامهبهصورتخطىبهدنبالهمقرارمى‌گيرندوشاگردبايدتمامگام‌هارامطالعهکندوقدمبهقدمپيشبرودومطالعهوفهميکگاممستلزميادگيرىتماممطالبگنجانيدهشدهدرکليهگام‌هايىاستکهپيشازآنقرارگرفته‌اند.
اصولمهمدربرنامه‌ريزىخطى
۱. شاگردفعالانهدربرنامهشرکتکندوبهمطالعهوپاسخدادنبپردازد.
۲. پاسخ‌هاىاوليهبايدصحيحباشدوازپاسخغلطجلوگيرىشود؛زيرابهقولاسکينر،پاسخغلطممکناستيادگيرىرابهمخاطرهبيندازد.
بازخوردبايدبى‌درنگبعدازهرفعاليتدادهشود.
۴. برنامهبايدسيرمنطقىداشتهباشدوازآسانبهمشکلتنظيمشود.
درهرگامنبايدرابطهمحرک - پاسخمستقيماًدراختيارشاگردانقرارگيرد،بلکهبايدآنهاراراهنمايىکردتاخودشاناينرابطهراکشفکنند.
۵. درهرگامنبايدرابطهمحرک - پاسخمستقيماًدراختيارشاگردانقرارگيرد،بلکهبايدآنهاراراهنمايىکردتاخودشاناينرابطهراکشفکنند.
۶. شاگردبايدتماممراحلگام‌هاراطىکندوقدمبهقدمپيشبرود.
۷. گام‌هابايدبسيارکوتاهباشند.
۸. گام‌هابايدطورىتنظيمشوندکهموجبدرکمطلبگردند،نهحفظکردنآنها.
آموزشبرنامه‌هاىشاخه‌اى
دربرنامهشاخه‌اي،پسازاينکهشاگرديکگامرامطالعهکرد،بايدبتواندباانتخابيکىازپاسخ‌هاىپيشنهادي،بهپرسشىکهبهمطالبگامقبلىمربوطاست،پاسخدهد. اگرپاسخشاگرددرمطالعهٔگام‌هاصحيحباشد،باانجامدادنتکاليفمشکل‌تروپيشرفته‌تربهصورتخطىبکارخودادامهمى‌دهدودرصورتىکهپاسخاوغلطباشد،ازخطمستقيمخارجوبه گام‌هايجانبىانتقالدادهمى‌شود. درايننوعبرنامه‌ها،گام‌هاىخطمستقيمراچارچوباصلىوگام‌هاىجانبىياانشعابىراچارچوبجبرانىمى‌نامند. هدفازگام‌هاىجبرانىايناستکهشاگردبادريافتمطالباضافي،اشتباهخودراتصحيحکندوپسازمطالعهوتصحيحاشتباهبهگاماصلىبرگردد.
مشخصاتبرنامه‌هاىشاخه‌اى
۱. مراحلوگام‌هاىبرنامه،طولانى‌ترازبرنامهٔخطىاست.
۲. گام‌هابهگونه‌اىاستکهدرصورتعدمموفقيت،شاگردبهشاخه‌هاهدايتمى‌شودتااشتباهخودراتصحيحکند.
۳. همهٔشاگردانتمامقسمت‌هاىبرنامهرانمى‌خوانند.
آموزشبهوسيلهرايانه (CAI)
رايانه‌هاىمورداستفادهدرآموزش،ماشينآموزشي (teaching machine) ناميدهمى‌شوند. دراينروش،روشتدريسبرنامه‌اىتوسطماشيندراختيارشاگردانقرارمى‌گيرد؛بنابراين،تدريسباماشينآموزشىهمانتدريسبرنامه‌اىاست،بااينتفاوتکهدرتدريسبرنامه‌اىچاپي،شاگردخودبهورقزدنمطالبمى‌پردازدومقدارمطالبىکهمطالعهمى‌کندبهاختيارخوداومى‌باشد،ولىدرماشين‌هاىآموزشي،پيشرفتدرمطالعهدرکنترلماشيناستوفقطزمانىکهشاگرددريکمرحلهازآموزشموفقشود،اجازهٔپيشرفتودريافتمطالبتازهبهاودادهمى‌شود؛بنابراين،ماشين‌هاىآموزشيِ CAI وسايلىهستندکهآموزشرابهطريقمنظمعرضهمى‌کنندوموجبفعاليتشاگردوبازخوردفورىوآموزشانفرادىمى‌شوند. ماشين‌هاىآموزشىبراساسنظريه‌هاىاسکينرشکلگرفتهاستوتماماصولشرطىشدنفعالدرآنبکاررفتهاست. مشخصاتماشين‌هاىتدريسبهطورخلاصهعبارتنداز:
۱. پاسخرافوراًتقويتمى‌کند.
۲. شاگردبراساساستعدادوتوانايىخودبرنامهرادنبالمى‌کند.
۳. مفاهيمبايکسيرمنطقىدرآنتنظيمشده‌اند.
۴. پرسش‌هابهصورتزنجيره‌اىبهيکديگروابسته‌اند.
۵. شاگرددرصورتىمى‌تواندبهبرنامهادامهدهدکهمراحلقبلراآموختهباشد.
۶. اطلاعاتمربوطبهپاسخ‌هاىشاگردان،درآننگهدارىمى‌شود.
۷. اطلاعاتازطريقغيرکلامى(تصاوير،نموداروتصاويرمتحرک)نيزبهشاگردانارائهمى‌شود.
۸. ماشينبرخلافانساندچارعوارضىمانندبى‌حوصلگي،عصبانيتوناراحتىنمى‌شود.
بايدتوجهداشتکهماشين‌هاىآموزشىخودبه‌خودداراىارزشنيستند،آنچهاهميتوارزشدارد،برنامه‌اىاستکهبهماشيندادهمى‌شود. چنانچهبرنامهضعيفباشدواصوليادگيرىوتدريسدرآنرعايتنشود،هدفآموزشىتأميننخواهدشد. بهعلاوه،ماشينباتماممزاياىخودهرگزنمى‌تواندجانشينمعلمشودومعلمهميشهنقشحساسخودرادرآموزشخواهدداشت؛زيراوىعلاوهبرآموزش،رابطهٔعاطفىوانسانىنيزباشاگردبرقرارمى‌کند،درحالىکهماشينازبرقرارىچنينرابطه‌اىناتواناست. شايددربعضىموارد،مانندآموزشعقب‌ماندگانذهني،ناسازگاراناجتماعي،ديرآموزانوکند‌آموزانکهمستلزمصبروحوصلهٔبيشترىاست،ماشينبتواندنقشآموزشىرابهترايفاکند،ولىنکتهقابلملاحظهايناستکهروابطاجتماعىوانسانىاينافرادمهم‌ترازآموزشآنهامى‌باشدومعلممى‌توانددرايجادچنينروابطىبهآنهاکمککند،درحالىکهماشينفقطنقشآموزشىخودراايفامى‌کند.
آموزشانفرادىتجويزشده (IPI)
دراينروش،هرموضوعدرسىبهواحدهاىکوچک‌ترىتقسيممى‌گرددوهرواحدبراىيکجلسهتدريسبرنامه‌ريزىمى‌شود. براىاينکهمدارسموقعيتشاگردانخودرابدانند،درآغاز،ارزشيابىتشخيصىازشاگردبهعملمى‌آورندتانقطهٔآغازفعاليتخودرابراساسدرجهٔعلمىشاگردمعينکنند. معلمموضوعمناسبرابراىشاگردتعيينمى‌کندوشاگردمعمولاًفعاليتبرروىآنموضوعرابهتنهايىآغازمى‌نمايد. وقتىکهيادگيرىآنواحدبهپايانمى‌رسد،شاگردآزمايشىراکهقسمتىازآنواحداستمى‌گذرانديامعلمازاوامتحانمى‌گيردونتيجهٔآزمايشبلافاصلهپسازتحليل،اعلاممى‌شودودرصورترسيدنبهحدمطلوب،واحدبعدىبهاوارائهمى‌شود. چنينفعاليتىروزانهتکرارمى‌شودوتقريباًنيمىاززمانآموزششاگردراپرمى‌کند. بقيهٔزمانآموزشىروزانهبهفعاليت‌هاىمرسومازجملهشرکتدربحثگروهي،ورزش،سرودوهنراختصاصمى‌يابد. دراينروش،هرشاگردبراساستوانايىخودحرکتمى‌کند.
رقابتبينشاگرداندراينروشبهحداقلخودمى‌رسدوازبينمى‌رودوبهجاىاينکهشاگردهنگامفعاليتشاگردانديگرساکتبنشيندومنتظربماند،بهطورفعالوکاملبهوظيفهٔيادگيرى آنهامى‌پردازد. معيارارزشيابىدرسطحىبسياربالااست،بهطورىکهشاگرددرصورتىمى‌تواندواحدبالاتررااخذکندکه۸۰درصديادگيرىراکسبکردهباشد. درايننوعآموزش،گذراندنامتحانبهمفهومتسلطبرمحتواىيادگرفتهشدهاست،نهبهترازديگرانبودن. درايننوعآموزش،اگرشاگردىمثلاًجبرسالدومنظرىراخواندهباشد،بهوىاجازهدادهمى‌شودکهدردرسجبرسالسومشرکتکند،درحالىکهدرمدارسمعمولىچنينامکاناتىتاشروعسالتحصيلىبعدوجودندارد؛مثلاًشاگردسالسومراهنمايىممکناسترياضىسالدومنظري،انگليسىسالاولنظرىياتعليماتاجتماعىسالچهارمنظرىراباهمبگذراند. درايننوعآموزش،هدف‌هاىآموزشىحتماًبايدتوسطمتخصصانبرنامه‌ريزىوروانشناسانتربيتي،بهصورتىمستمروتسلسلي،تنظيموطراحىشودتاپايهتحصيلىمانعپيشرفتچنينآموزشىنشود.
نقشمعلمدرآموزشانفرادىتجويزشده (IPI)
دراينروش،معلمنقشانتقالدهندهٔاطلاعاتراندارد،بلکهنقشوىمتغيراستوازمربى‌گرىيککلاس۳۰نفرهبهيکتصميمگيرندهٔمراحلومسائلآموزشىفردىتبديلمى‌شود. دراينروش،نقشمعلمبيشتربهعنوانتحليل‌گرداده‌هاونتايجآزمون‌ەاىارزشيابىوتعيين‌کنندهسطوحدرسىشاگردانمطرحاست. اوستکهباارائهنتايجکار،شاگردانرادرفرايندآموزشهدايتکرده،مشکلاتآنانراحلمى‌کند.
بسيارىازانتقادگراناينروشمعتقدندکهبرخىموادخواندنىيارياضياتبيشازحدپيچيدههستندوبهکارزيادنيازدارندوبراىنظام‌هاىآموزشىگرانتماممى‌شوند. ضمناًمفهومخودشاگرداندرروش IPI نسبتبهشاگردانروش‌هاىديگرتحتکنترلاست. گروهىنيزمعتقدندمفهوم - خوددراينروشپايين،ولىواقع‌گرايانهاست. اوهانيان(۱۹۷۱)،منتقدفن‌آورىجديد،بهچندخطرآموزشىباروش IPI اشارهمى‌کندومى‌گويد: شاگردان،بويژهآنانىکهازنظرسرعتوتوانايىمتوسطهستند،ممکناستدرمدرسهکمترباافرادديگرتماسحاصلکنندودرنتيجه،درتعاملاجتماعىدچارمشکلشوند. اوهانيانمعتقداستکهدراينروش،وظايفمعلمشباهتىبهتدريسوفعاليتآموزشىندارد. بهنظراو،آموزشخوبهميشهمتکىبرانساناست،نهموادآموزشي؛بهعبارتديگر،بايدافکارعمومىبهايننکتهمعطوفشودکهشاگردبهجاىفکرکردندربارهٔاينکهچهيادبگيرد،بهاينموضوعفکرکندکهچگونهيادبگيرد.
آموزشانفرادىهدايتشده (IGE)
روشآموزشانفرادىهدايتشدهيکىديگرازروش‌هاىآموزشانفرادىاست. اينروشبراىآموزشمعلمان،هدايتبرنامه‌هاىشاگردانىکهدرآيندهمعلممى‌شوند،آزمايشنوآورى‌هاىآنهاوهدايتتحقيقاتوپيشرفتشاگردانبکارمى‌رود. ايننوعمدارسمثلمدارسمعمولىکلاس‌بندىنشده‌اند،به طورىکهشاگردانسطوحمختلفمى‌تواننددريکبخششرکتکنندوهربخشبهصورتآموزشگروهىياتوسطگروهىمتشکلاز۲يا۳معلمکهباهمکارمى‌کنندادارهمى‌شود. درهرواحد،معلمانوظايف،مسؤوليت‌هاوقدرتمتفاوتىدارندومطابقروشتشخيص - تجويزکهدرروش IPI نيزبهکارمى‌رفتعملمى‌کنند.
کلاس‌هاىبدونپايه (nongraded classes)
کلاس‌هاىبدونپايهبهشاگردانفرصتمى‌دهدکهدرسطحخودشانفعاليت‌هارادرمدرسهادامهدهند؛مثلاًشاگردانىکهدرماهآذردرس آنهاتمامشدهاست،مى‌تواننددرماهدىبدونوقفهبهکلاسبروند.
آموزشگروهى (team teaching)
آموزشگروهىبهروشىاطلاقمى‌شودکهچندينمعلمبراىبهبودکارانفرادى‌شانباهمهمکارىوتعدادزيادىشاگردتربيتکنند. آناندسته‌جمعىطرحمى‌ريزندواجراوارزشيابىمى‌کنند. هرواحددرسىازچندبخشتشکيلشدهاست. يکتيمشاملگروهىازمعلماناستکهاطلاعاتشاگردانخودراتحليلمى‌کنندودربارهٔهدف‌هاىآموزشىآنانتصميممى‌گيرند. بااينروش،هرمعلماحساسمى‌کندکهازدوستانخودوامکاناتآنانبهتراستفادهکردهاستووقتبيشترىبراىآمادهشدنداردووقتىراکهبايدصرفهمهٔشاگردانکند،صرفيکنفرمى‌کند.
تدريسگروهىبانقش‌هاىمتفاوت (differentiated staffs)
دريکتيمآموزشي،همهٔاعضانقشتعيينکنندهومکمليکديگررادارند. همهٔاعضابهطوريکسانتصميممى‌گيرند،اماممکناستنقشووظايفمختلفىراعرضهکنند. مسؤوليتاصلىفعاليتبهعهدهٔرهبرگروهاستوگروهتدريسبهوسيلهدفترداران،معلميارانودانشجويانمدارستربيتمعلم - کههريکنقشمشخصومعينىدارند - يارىمى‌شوند. پرداختحقوقبرحسبوظيفهٔافرادمتفاوتاست. يکىازمزاياىاينروشايناستکهبهترينمعلمانمى‌توانندعضوواحدشوندودرآمدىبيشترازسايرمعلمانداشتهباشند. اينتفاوتحقوقىباعثمى‌شودکهمعلمان،بهتروبامسؤوليتبيشترىباشاگردانرفتارکنندونسبتبهروشىکهمعلماحياناًبازوربهکارواداشتهمى‌شودوبراىيافتنپولبيشترمجبوراستدرخارجازکلاسبهکارديگرىاشتغالورزد،برترىدارد.
گروه‌هاىسنىمتفاوت (multiage grouping)
دراينروش،شاگردانهرکلاسازگروه‌هاىسنىمتفاوتىتشکيلمى‌شوندودرواقع،اينروشترکيبىاستازگروه‌هاىسنىمتفاوتوآموزشخصوصي. روشاستفادهازگروه‌هاىسنىمتفاوتومکملدريککلاسموجبتوسعهٔبرنامهٔآموزشخصوصىدرسطحوسيعمى‌شود. اينروشبهنفعشاگردانهردوگروهسنى(سنينپايينوسنينبالا)وهمانندروشآموزشانفرادي،تجويزىاست. دراينروش،باانجامدادنآزمايشتشخيصي،موقعيتهريکازشاگردانتعيينمى‌شودوهدف‌هاىرفتارىوراه‌هاىيادگيرىبينشاگردانتقسيممى‌شود؛مثلاًخواندن،تماشاىفيلميانوشتنبرايناساسانجاممى‌گيرد. امتحاننهايىياهرنوعارزشيابىازپيشرفتتحصيلىانجاممى‌گيردوهرشاگردباتوانوسرعتخودبههدف‌هاىآموزشىمى‌رسدوادامهمى‌دهد.
تفاوت‌هاىفردى
نظامآموزشىانفرادىهدايتشدهتفاوت‌هاىفردىشاگردانراکاملاًدرنظرمى‌گيردوفعاليت‌هاىآموزشىرابرهميناساسبرنامه‌ريزىمى‌کند. دراينروش،ممکناستشاگردانبراساساستعداد،سرعتيادگيرىيابراساسروشيادگيري،خلاقيت،اشتياقوسايرخصوصياتگروه‌بندىشوند؛مثلاًممکناستشاگرديادگيرندهبسيارپيشرووپويايىباشدوبهراهنمايىمعلمکمترنيازداشتهباشدياممکناستباشنيدن،ديدنولمسکردنبيشتريادبگيرد. درچنينمواقعي،معلمبايدتشخيصبدهدکهکداميکازدرس‌هاىنظرىياکارهاىعملىبراىيکشاگردخاصبهترومؤثرتراست. خلاصهاينکههنگامتعيينواحددرسي،روشيادگيرىبايدبراساسويژگى‌هاىشاگرداندرنظرگرفتهشود. گونه‌هاىمختلفاينروشتوصيفوتجويزشدهاست،اماروش‌هاىارزشيابىبرطبقچنينروشي،هنوزچندانتوسعهنيافتهاست. اگرچهاينروشيکروشآرمانىومطلوباست،قدرتاجرايىآنهنوزمحدوداست.
ارزشيابى IGE-CAI-IPI
ارزشيابىهريکازروش‌هاىجديدذکرشده،کارآسانىنيست. اغلبسؤالمى‌شودکهآياشاگردانبااينبرنامه‌هاىجديدآموزشىبيشترازشاگردانديگرىکهدرکلاس‌هاىکنترلشدهسنتىآموزشمى‌بينند،يادمى‌گيرند؟. درپاسخمى‌توانگفت: دربعضىازسطوحآموزشي،بعضىازشاگردانبهترازشاگردانىکهدرکلاس‌هاىسنتىهستنديادمى‌گيرند،ولىاينامردرهمهسطوحوباهرمعلمىصادقنيست. نتايجتحقيقاتوالکر (Walker) وشافارزيک(۱۹۷۴) (Schaffarzik) نشانمى‌دهدکهنتايجآموزشچهسنتىوچهانفرادي،چهبارايانهوچهبدونرايانهمبهمودوپهلواست. هربرنامهممکناستدريکجنبهنسبتبهبرنامهديگررجحانداشتهباشد. بسيارىازبرنامه‌هادربعضىازجنبه‌هاممکناستداراىتأثيرمشترکباشند. دوعاملمحتواوتأکيددرميزانيادگيرىشاگردانبسيارمؤثرهستند. مفاهيمىکهدربرنامهبيشترموردتأکيدقرارمى‌گيرد،بيشترجذبويادگرفتهمى‌شود. ايننتايجماراهدايتمى‌کندتادربارهاينسؤالکهکدامروشبيشترمؤثراست،تجديدنظرکنيم. آنچهبيشتردرتحليلروش‌هاىتجديدنظربايدموردبررسىقرارگيردايناست: آياروش‌هاىجديدمى‌توانندهدف‌هاىآموزشىرابخوبىتحققبخشند؟آياآموزشدرمحيطمناسبوتشويقکنندهانجاممى‌گيرد؟آيادراينروش‌هاآموزشواقعاًبهصورتانفرادىصورتمى‌گيرد؟آياشاگردانازاينروشراضىهستند؟آياارزش‌هاوهدف‌هاىآموزشىمعقولند؟آيامعلمانبااشتياقکارمى‌کنند؟وسرانجام،آياآنچهباروشآموزشانفرادىآموختهمى‌شود،باارزشاست؟اينسؤالاتممکناستبهمعلمانکمکنکند،امابهبرنامه‌ريزانومتخصصانآموزشىاينامکانرامى‌دهدکهبدانندادعاهايىکهدرمخالفتياموافقتباآناناقامهمى‌شود،تا
را بنویسید.
