ايجاد مهارت در مطالعه

دسته بندي: تحقیق و پروژه رایگان,پروژه و تحقیق رایگان,تحقیق دانشجویی,

روش‌هاىآموزشانفرادى (individual instruction)

بسيارىازروانشناسانتربيتىومربيانآموزشىاعتقاددارندکهموقعيتيادگيرىبايدچنانسازمان‌دهىشودکههرشاگردبراساستوانايى‌هاىخودبهفعاليتويادگيرىبپردازد. براىنيلبهچنينهدفي،روش‌هاىآموزشانفرادي،روش‌هاىبسيارمناسبىهستند؛زيرادرايننوعازروش‌ها،شاگردانبرحسبتوانايى‌شانپيشمى‌روندومعلمنيزوقتکمترىصرفتدريسوزمانبيشترىصرفرسيدگىبهفردفردشاگردانمى‌کند. البتهاولينواساسى‌ترينگامدرراهتحققچنينهدفىپذيرفتنمفهوم ‌‌شاگردمحوريدرطراحىوآموزشاست. دربسيارىازمواقع،دستيابىبههدف‌هاىآموزشىازطريقآموزشانفرادىبسيارآسان‌تروامکان‌پذيرترازروش‌هاىسنتىديگراست،بويژهاگرروشآموزشانفرادىبهطورصحيحبکارگرفتهشود،روحيهاستقلال‌طلبىشاگرداندراجراىطرح‌هاىکوچکوبزرگتقويتمى‌شود. آموزشانفرادي،الزاماًبهمعناىآموزشيکنفرشاگردتوسطيکمعلمبابرنامهخاصنيست. آموزشانفرادىممکناستبهصورتگروهىنيزانجامگيرد. البتهوقتىآموزشانفرادىبهصورتگروهىطراحىمى‌شود،بهتراستگروهىازشاگردانکهداراىويژگى‌هاىمشترکهستند،تحتآموزشقرارگيرند. روش‌هاىآموزشانفرادىازنظرنحوهاجراوموادآموزشىعبارتنداز:

- آموزشبرنامه‌اى (PI)؛ (programmed instruction)

- آموزشبهوسيلهٔرايانه (CAI)؛ (computer assisted instruction)

- آموزشانفرادىتجويزشده (IPI)؛ (individually prescribed instruction)

- آموزشانفرادىهدايتشده (IGE)؛ (individually guided education)

تمامروش‌هاىفوقريشهدرآموزشبرنامه‌ايدارند. اينروش‌هااززمانىکهفن‌آورىتوليدموادآموزشىگسترشيافت،درنظام‌هاىآموزشىمطرحشدند.

هدف‌هاىآموزشانفرادى

همان‌گونهکهروش‌هاىسخنرانىوبحثگروهىبراىهدف‌هاىآموزشىخاصىمناسبهستند،دربسيارىازمواقعلازماستشاگردانبهتنهايىکارکنند،امااينمواقعچهزمان‌هايىهستند؟يادرچهمواقعىشاگردرامى‌تواندراجراىفعاليت‌هاىآموزشىبامجموعه‌اىازمطالبچاپشدهياآموزشبرنامه‌اىتنهاگذاشت؟پاسخبهچنينسؤال‌هايىاحتياجبهشناختهدف‌هاىآموزشىوتحليلآنهادارد،ولىاينکهآموزشانفرادىچههدف‌هايىرادنبالمى‌کند،بهشرحذيلاست:

رعايتتفاوت‌هاىفردى

انفرادىکردنآموزشيکىازپديده‌هاىمهمسال‌هاىاخيرنظام‌هاىآموزشىاست. بارهامعلمانومربيانآموزشىنسبتبهميزانکارآيىروش‌هاىسنتىترديدکردهوعدمرضايتخودراابرازداشته‌اند. اينعدمرضايتتاحدودىناشىازتفاوت‌هاىفردىموجودبينشاگردانبودهاست. تفاوت‌هاىفردي،حداقلازدهه۱۹۲۰،موردتوجهبسيارىازصاحب‌نظرانتربيتىواقعشدهاست؛زيرادراينسال‌هابودکهبااجراىآزمون‌هاىمختلف،بهميزاناختلافبهرهٔهوشىشاگردانپىبردند. طبيعىاستکهتفاوت‌هاىفردىکارمعلمومربىرادرروش‌هاىسنتىومعمولبسيارپيچيدهومشکلمى‌سازد. تفاوت‌هاىفردي،روشسخنرانىوحتىروشبحثگروهىراکهدرآنيکموضوعواحدبايکروشخاصبراىهمهاجرامى‌شود،آشکارازيرسؤالبردهاست. اگردرکلاستفاوت‌هاىفردىدرنظرگرفتهنشود،خستگي،انزجاروتنفرازفعاليت‌هاىآموزشىتقويتخواهدشد. راه‌حلطبيعىچنينمشکلىبهکارگيرىروش‌هاىآموزشانفرادىياطبقه‌بندىشاگردانبراساستوانايى‌هااست. البتهبايدتوجهداشتکهتکنيک‌هاىآموزشانفرادىبهصورتگروه‌بندىمى‌تواندمشکلويژگى‌هاىثابتشاگردانراحلکند،ولىهرگزقادربهحلمشکلويژگى‌هاىمتغيرآناننيست؛مثلاًچهبساشاگرداندريکموضوعخاص،استعدادىيکسان،ولىقدرتدرکودريافتمتفاوتىداشتهباشندوممکناستپاسخبهيکشاگرد،براىشاگردديگرحتىدريکگروههم‌سنخارضاکنندهنباشد.

رشداستقلالدرعملويادگيرى

گذشتهازاينکهدرآموزشانفرادي،شاگردانمى‌توانندباتوجهبهاستعدادخودبههدف‌هاىآموزشىدستيابند،روشآموختنمستقلرانيزيادمى‌گيرند؛يعنىدرروشآموزشانفرادي،شاگردانيادمى‌گيرندکهچگونهيادبگيرندواينخوديکىازهدف‌هاىمهمآموزشىاست؛زيراشاگردانبايدقادرباشندپسازترکمدرسهيادگيرىراادامهدهند.

عادتبهمطالعه

معمولاًمعلمانوشاگردانانتظاردارندکهقوتىدرمدرسهيامنزلبهتنهايىکارمى‌کنند،بيشتريادبگيرند. اينهدفمعمولاًازطريقآموزشانفرادىتحققمى‌يابدوشاگردانبااينروشمعلوماتزيادترىکسبمى‌کنند. کسبمعلوماتبيشتررضايتازفعاليت‌هاىآموزشىرافراهممى‌کندوبراثرادامهفعاليت،شاگردبهمطالعهعادتمى‌کندواستمراراينعمل،عادتبهمطالعهرادراوتقويتخواهدکرد.

ايجادمهارتدرمطالعه

معلممى‌تواندباارائهروش‌هاىصحيح،برمهارتشاگردانبههنگاممطالعهبيفزايد. رابينسون (Robinson) درسال۱۹۷۰دراينزمينه،روشمطالعه (SQ3R (survey، question، read، recite، review راپيشنهادکردهاست. مراحلاينروشعبارتاستاز:

الف- مطالعهٔاجمالي؛يعنىمطالعهٔعناوينويادآورىاطلاعاتگذشته.

ب- سؤال(ايجادسؤال‌هايىدرذهن)؛يعنىبرگرداندنعناوينکتاببهسؤال‌هايىکهاحتمالاًپاسخآنهابايددادهشود.

ج- مطالعه(خواندن)؛يعنىقرائتدقيقمتنبراىيافتنپاسخسؤالات.

د- ازبرخواندن؛يعنىتلاشبراىيافتنپاسخ‌هاىدقيق‌ترسؤالات،بدوناستفادهازکتاب.

هـ- بازنگري؛يعنىمروريادداشت‌هاوبهياد‌ آوردننکاتمهم.

مطالعهخودهدايت ‌شدهومستقل

معلمممکناستتکليفىبهفراگيرواگذارکندکهانجامدادنآنروزهاياهفته‌هابهطوربينجامد. اوممکناستشاگردرابراىانجامدادناينکارازحضوردرکلاسرسمىمعافکند. ايننوعآموزشزمينهرابراىمطالعهخودهدايت‌شدهومستقلفراهممى‌سازد. محققانباتوجهبهمشاهدهٔ۱۵۰نمونهازشاگرداندريافته‌اندکههرگاههدف‌هاىفعاليت‌هاىآموزشىبراىشاگردانباارزشباشد،يادگيرىبارزترمى‌شودوشاگردانکاررامنظم‌ترانجاممى‌دهند. بهعلاوه،آنانبهاستفادهازمنابعتشويقمى‌شوندودرنتيجه،ماحصليادگيرىبهتروبيشترازآنچيزىخواهدبودکهشاگردانتوانايى‌اشراداشتند. (.pp. 518 - 519 ؛Gage، N.L. ans David Berliner – 1979)براىمطالعهمستقل،معلماناغلببايدچندنکتهرابراىشاگردانروشنکنند:

الف- موضوعآموزش.

ب- روشىکهشاگردانمى‌تواننداطلاعاتيامهارتلازمرابهدستآورند.

ج- منابعمورداستفاده.

د- مراحلانجامدادنکاردراجرا.

هـ- زمانموردنيا.

و- روشارزشيابىکار.

طرحکلروسطوحمختلفآن

درسال۱۹۶۸،مقاله‌اىهيجان‌انگيزدرزمينهآموزشانفرادىتوسطاف.اس. کلرانتشاريافت. اينمقالهبراىآموزشفردىدردانشکده‌هاودانشگاه‌هايکتجديدحياتبود. تاسال۱۹۷۵،حدود۲۰۰۰واحددرسىبراساسطرحکلرسازمان‌دهىشد. طرحکلريکواحددرسىرابه۱۵الى۳۰بخشتقسيممى‌کند. شاگردهربخشرامطالعهمى‌کندوسپسامتحانىدرآنزمينهمى‌دهدودرصورتموفقيتدرامتحان،بخشبعدىراادامهمى‌دهد. اساسکاردرطرحکلرعبارتاستاز:

پيشرفتبراساستوانفردى

يادگيرىتاحدتسلط

تدريسخصوصى

راهنمايى

تکنيک‌هاوروش‌هاىمکملهمراهباآموزشسنتى

پيشرفتبراساستوانفردى

شاگردمى‌تواندبخش‌هاراباتوجهبهتوانخودوزمانىکهدراختياردارد،مطالعهکند. هروقتاحساسکردکهمطالبآنبخشرايادگرفتهاست،آمادگىخودرابراىامتحاناعلاممى‌دارد. امتيازاينروشايناستکهپيشرفتودرجهٔيادگيرىشاگردهيچارتباطىباکارسايرهم‌کلاسآناننداردوهرکسبراساستوانايى‌هاىخوددرمطالعهويادگيرىپيشرفتمى‌کند.

يادگيرىتاحدتسلط

تاوقتىکهشاگردبخشموردنظرراتاحدتسلطيادنگرفتهباشد،نمى‌تواندمطالبجديدراشروعکند. درضمن،هيچمجازاتىبراىعدمموفقيتاووجودندارد. لازمهٔاينروشايناستکهآزمون‌هاىهم‌ترازساختهشود؛زيراامکانتجديدامتحانوجوددارد. دراينروش،شاگردآنقدربهمطالعهوامتحانادامهمى‌دهدتادريادگيرىبهسطحقابلقبولىبرسد. معيارقابلقبولمعمولاً۸۰الى۹۰درصدپاسخصحيحاست.

تدريسخصوصى

بسيارىازشاگردانپيشرفتهقادرنددرزمينه‌هاىمختلف،مانندحلمسائل،صحبتکردندربارهموضوع،نشاندادنکاربردنکاتخاصوتشويقوحمايت،بهشاگردانمبتدىکمککنند.

راهنمايى

راهنماىمطالعههدفواحدهاىمختلفرابيانمى‌کندوپيشنهادهايىرابراىمطالعهارائهمى‌دهند. بعلاوه،اوبهمنابعقابلدسترسىاشارهمى‌کند،تجاربوطرح‌هاىممکنراشرحمى‌دهدونمونهآزمونفراهممى‌کند.

تکنيک‌هاوروش‌هاىمکملهمراهباآموزشسنتى

سخنرانى‌ها،فيلم‌ها،تلويزيون،فيلماستريپ،کنفرانس‌هاوغيرهممکناستبراىتحريکوتشريحمطالبآموزشىطراحىشوند،امابهاندازهٔروش‌هاىسنتىبکارنمى‌روند. حضورشاگرددراين‌گونهبرنامه‌هاداوطلبانهاست.

يادگيرىتاحدتسلط(انفرادى) (mastery learning)

يکىازفنونموفقيت‌آميزدرامريادگيرىروشيادگيرىتاحدتسلطاست. چنانکهقبلاًدرطرحکلراشارهشد،شاگردقبلازاينکهبهپيشرفتخودادامهدهد،بايدمحتواىآموزشىراتاحدتسلطيادگرفتهباشد. نظريهيادگيرىدرحدتسلط،توسطبلومدرسال۱۹۶۸وبلاک (Block) درسال۱۹۷۱مطرحشد. براساسايننظريه،يادگيرىوپيشرفتتحصيلىفراگيرانبهطوروسيعىبهزمانيادگيرىبستگىدارد(۱۹۶۳)،(کارول– Carroll). بهعقيدهکارول،شاخصاصلىاستعدادتحصيلىشاگردانزماناست. براساسنظريهاو،ميزانيادگيرىافرادطبقاينفرمولمحاسبهمى‌شود:

(زمانموردنيازبراىيادگيري/ زمانمنظورشدهبراىيادگيري) F = ميزانيادگيرى

معلماندرکلاس‌هاىمعمولىبراىآموختنيکواحددرسي،زمانرامحدودمى‌کنند. آنانزمانىراکهتکتکشاگردانبراىيادگيرىنيازدارند،دراختيارآنانقرارنمى‌دهندوزمانيکسانىرابراىهمهدرنظرمى‌گيرند. اينامرسببمى‌شودکهشاگردانضعيفنمراتپايينىدرامتحانپيشرفتتحصيلىکسبکنندوبرعکس،شاگردانقوىدرچنينامتحاناتىبهنمره‌هاى۸۰و۹۰وحتىگاهى۱۰۰درصددستيابند؛زيراآنانبراىتسلطويادگيرىکامل،زمانکافىوحتىوقتبيشترىرادراختياردارند. البتهکيفيتتدريسنيزبسيارمهماست. اگرسطحکيفيتتدريسبالانباشد،شاگردانبهوقتبيشترىنيازخواهندداشتواگرروشتدريسمطلوبوعالىباشد،براىيادگيرىتاحدتسلط،وقتکمترىنيازخواهندداشت. داشتنانگيزهنيزدرتداومواتمامفعاليت‌هاىآموزشىنقشمؤثرىدارد. استعدادوتوانايىشاگردنيزدرمدلکارولفراموشنشدهاست؛زيراچنانچهشاگردداراىاستعدادىضعيفباشديانتوانددرسرابفهمديادرخواندنآنضعيفباشد،براىيادگيرىدرحدتسلطبهوقتبيشترىنيازمنداست؛بنابراين،ميزانيادگيرىبهعوامليادشدهمربوطاستکهدرفرمولزيرنيزمى‌توانديد:

(a/h) ٭ F = ميزانيادگيرى

انگيزش٭زمانمنظورشدهبراىيادگيرى= a

توانايىفهمآموزش٭کيفيتتدريس٭زمانموردنيازبراىيادگيرى= h

بلوموديگرانباطرحايننظريهوباعنايتبهدادنزمانلازمبهشاگرد،انگيزش،کيفيتتدريسوتوانايىفهمتدريس،يادگيرىوپيشرفتتحصيلىشاگردانراافزايشداده‌اند. بلوممعتقدبودکهفقط۵الى۱۰درصدازشاگردانيککلاسنمى‌توانندباوجودوقتکافي،نمرهالفياببدستآورند. بهعقيدهاو،مهارتيادگيرىدرحدتسلطبرمفهومخودشاگرداناثرمى‌گذارد. دراينروش،شاگردانبهکفايتوارزشخودپىمى‌برندواطمينانحاصلمى‌کنندکهداراىزمينه‌هاىموفقيتهستند. شناختمهارت‌هاىعمومىباعثتجديدقواوايجاداعتمادواطمينانازخوددرشاگردانمى‌شودواينعملبراىسلامتروحىشاگردانبسيارمؤثراست. بنابراين،يادگيرىدرحدتسلطيکىازقوى‌ترينمنابعسلامتروحىاستواگرشاگردانبااينروشآموزشببينند،کمتربهروش‌هاىدرمانىوکمک‌درمانىنيازخواهندداشت.

روشيادگيرىتاحدتسلطارزشروش‌هاىتدريسخصوصىرابخوبىنشانمى‌دهد. اينروشثابتمى‌کندکهآموزشيکفردبهفردديگرباعثسازگارىوتطابقبيشترفعاليت‌هاىآموزشىبانيازهاىشاگردمى‌شودومعلمسعىمى‌کندروش‌هاىآموزشىخودرابراساستفاوت‌هاىفردىتنظيمکند. تشکيلجلساتباگروه‌هاىکوچک،کتاب‌هاىدرسىجنبي،تدريسبرنامه‌اىوبازى‌هاوآموزشخصوصي،شاگردرادردرکمفاهيمآموزشىبسيارکمکمى‌کند. شباهتروشيادگيرىتاحدتسلطباطرحکلردرايناستکههردوبهتدريسخصوصىوسايرروش‌هاىآموزشفردىومستقلتوجهخاصدارندواين‌گونهروش‌هاراازنظربازخوردوزمانتدريس،باروش‌هاىسنتىکاملاًمتفاوتمى‌‌دانند.

تدريسخصوصى(انفرادى) (tutoring)

يکىديگرازانواعروش‌هاىآموزشانفرادىروشتدريسخصوصىاست. اينروشرامى‌تواندرتمامسطوحتحصيلىبکارگرفت. اساسکاردرايننوعآموزشتوجهبهزمينه‌ها،علايقوتوانايى‌هاىشخصىشاگرداناستوشاگردفردىاستکهمعمولاًنمى‌توانددرآموزش‌هاىگروهىچندانموفقيتىکسبکند.

دراکثربرنامه‌هاىآموزشي،بهجاىاستفادهازمعلم،معمولاًازشاگرداناستفادهمى‌شود. دراينحالت،معلمخصوصىمعلممتخصصوبامهارتىنيست،بلکهتنهاممکناستنسبتبهشاگردان،چندسالتجربهآموزشىبيشترىداشتهباشدياممکناستبزرگسالىباشدکهقبلازدريافتبرنامه،هيچ‌گونهآموزشخاصىدرزمينهتعليموتربيتنديدهباشد. دراينحالت،هدفازآموزشعلاوهبرکمکبهشاگرد،کمکبهياددهندهنيزهست؛زيرابافعاليت‌هاىتدريسدرآموزشخصوصي،پاره‌اىازمهارت‌هاىمعلمنيزتقويتمى‌شود. بههرحال،درتدريسخصوصي،معلمبايدبهيکمجموعهعواملتقويت‌کنندهمثبتمجهزباشد. دراينروش،اکثرشاگردانتجربهتخلىازشکستدرذهندارندواگرآموزشآناننتيجه‌بخشنباشد،تجربهناموفقديگرىبهتجربياتقبلىآنانافزودهخواهدشدوممکناستاعتمادبه‌نفسخودرادرپيشرفتتحصيلىازدستبدهند؛بنابراين،معلمبايدبامحترمشمردنوارزشقائلشدنبراىشاگرد،محيطآموزشىصميمىوگرمىبهوجودآوردونبايدشاگردخصوصىخودراباسايرشاگردانمقايسهکند،بلکهبايدپيشرفتکارشراباکارهاىگذشته‌اشمقايسهکندواگرپيشرفتتحصيلىاوحتىازحدمعمولپايين‌ترباشد،ولىنسبتبهگذشته‌اشبيشترشدهباشد،بايدموردتشويققرارگيرد. جلساتآموزشىبايدبهاندازهکافىکوتاه‌مدتباشدتاشاگردازآموزشخستهوبيزارويامتنفرشود.

محيطآموزشىبايدراحت،همراهباتفريحومناسبباسنووضعيتتحصيلىفردسازمان‌دهىشود. معلمبايدسعىکندکهرابطهٔخودراباشاگرددلپذيرومثبتسازد. اکثرمعلماندرفعاليت‌هاىآموزشىبراىتشويقشاگردانخودبهآنانمى‌گويندکهمباحثوتکاليفارائهشدهآساناست،نگراننشويد،اماتوصيهمى‌شودبهشاگردگفتهنشودکهوظايفمحولهآساناست،بلکهگفتهشودوظيفهيامسألهدادهشدهنسبتاًمشکل،اماعملىاست. دراينصورت،اگرشاگردموفقشود،اعتمادبه‌نفسپيدامى‌کندوتأثيرپاداشبيشترمى‌شودواگراحياناًشکستبخورد،اعتمادبه‌نفسخودراازدستنخواهدداد.

آموزشبرنامه‌اى (PI)

درسال۱۹۵۴،درزمينهٔآموزش،نظريهٔجديدونويدبخشىپديدآمد. اسکينردريکمقالهمعروفباعنوانعلميادگيرىوهنرتدريس،بيمارى‌هاىموجودتدريسويادگيرىرادرمدارستحليلکردوراهدرمانآنراپيشنهادنمود. اسکينردرآزمايشباموش‌هاوکبوتر‌هايشبهيافته‌هاىجديدىدستيافتهبودوبراساسهمينيافته‌هابودکهآموزشبرنامه‌اىراپيشنهادکرد.

آموزشبرنامه‌اىيکنظامآموزشانفرادىاستکهکوششمى‌کنديادگيرىرابانيازهاىشاگردانهماهنگسازد. اينروشبراساسمجموعه‌اىازهدف‌هاىرفتارىپى‌ريزىشدهاستودرواقع،کاربردىاستازروانشناسىيادگيردرتدريس. دراينروش،موادآموزشىبهواحدهايىکوچکتقسيممى‌شودکهچارچوبياگام (frame) ناميدهمى‌شود. درهرگام،تکليفىمشخصشدهاستکهبايدازطريقانجامدادنآنبههدفرفتارىآنچارچوبدستيافت. اينگام‌هابراساسدانشقبلىشاگردتنظيمشدهاست،به‌طورىکههرگاممعلوماتجديدىبهمعلوماتقبلىشاگرداضافهمى‌کند. گام‌هاومراحلآنبايدبهگونه‌اىبرنامه‌ريزىشوندکهشاگردرابههدف‌هاىنهايىنزديککنند. محاسنآموزشبرنامه‌اىرادرچندزمينهمى‌توانيمموردتوجهقراردهيم:

اولاً،درهرنوبت،توجهشاگردبرمقدارکمىازمطالبمورديادگيرىمتمرکزمى‌شود؛ثانياً،بافعالشدنشاگرددرپاسخ‌گويىبههرسؤال،يادگيرىتسهيلمى‌شود؛ثالثاً،شاگردبادريافتفورى(بازخورد)تقويتمى‌شوديامى‌توانداشتباهاتخودرااصلاحکند؛سرانجام،درچنينروشي،شاگردبراساستوانايىوآهنگيادگيرىخودبهجلومى‌رود. بهمنظورتهيهمحتواىآموزشبرنامه‌اي،ابتدابايدهدف‌هاىيادگيرىبهطوردقيقوصريح،تعريفوسپسدرقالبمجموعه‌اىازتکاليفمرتبطبههم،تقسيمشوند. ارتباطگام‌هابايدبرپايهٔساختطبقه‌بندىهدف‌هاىيادگيرىانجامگيرد. ازنظرتنظيممطالب،آموزشبرنامه‌اىرامى‌توانبهدوصورتخطى (linear program) ياشاخه‌اى (branching program) عرضهکرد.

آموزشبرنامه‌اىخطى

درآموزشبرنامه‌اىخطي،گام‌هاىمربوطبهيکبرنامهبهصورتخطىبهدنبالهمقرارمى‌گيرندوشاگردبايدتمامگام‌هارامطالعهکندوقدمبهقدمپيشبرودومطالعهوفهميکگاممستلزميادگيرىتماممطالبگنجانيدهشدهدرکليهگام‌هايىاستکهپيشازآنقرارگرفته‌اند.

اصولمهمدربرنامه‌ريزىخطى

۱. شاگردفعالانهدربرنامهشرکتکندوبهمطالعهوپاسخدادنبپردازد.

۲. پاسخ‌هاىاوليهبايدصحيحباشدوازپاسخغلطجلوگيرىشود؛زيرابهقولاسکينر،پاسخغلطممکناستيادگيرىرابهمخاطرهبيندازد.

بازخوردبايدبى‌درنگبعدازهرفعاليتدادهشود.

۴. برنامهبايدسيرمنطقىداشتهباشدوازآسانبهمشکلتنظيمشود.

درهرگامنبايدرابطهمحرک - پاسخمستقيماًدراختيارشاگردانقرارگيرد،بلکهبايدآنهاراراهنمايىکردتاخودشاناينرابطهراکشفکنند.

۵. درهرگامنبايدرابطهمحرک - پاسخمستقيماًدراختيارشاگردانقرارگيرد،بلکهبايدآنهاراراهنمايىکردتاخودشاناينرابطهراکشفکنند.

۶. شاگردبايدتماممراحلگام‌هاراطىکندوقدمبهقدمپيشبرود.

۷. گام‌هابايدبسيارکوتاهباشند.

۸. گام‌هابايدطورىتنظيمشوندکهموجبدرکمطلبگردند،نهحفظکردنآنها.

آموزشبرنامه‌هاىشاخه‌اى

دربرنامهشاخه‌اي،پسازاينکهشاگرديکگامرامطالعهکرد،بايدبتواندباانتخابيکىازپاسخ‌هاىپيشنهادي،بهپرسشىکهبهمطالبگامقبلىمربوطاست،پاسخدهد. اگرپاسخشاگرددرمطالعهٔگام‌هاصحيحباشد،باانجامدادنتکاليفمشکل‌تروپيشرفته‌تربهصورتخطىبکارخودادامهمى‌دهدودرصورتىکهپاسخاوغلطباشد،ازخطمستقيمخارجوبه ‌گام‌هايجانبىانتقالدادهمى‌شود. درايننوعبرنامه‌ها،گام‌هاىخطمستقيمراچارچوباصلىوگام‌هاىجانبىياانشعابىراچارچوبجبرانىمى‌نامند. هدفازگام‌هاىجبرانىايناستکهشاگردبادريافتمطالباضافي،اشتباهخودراتصحيحکندوپسازمطالعهوتصحيحاشتباهبهگاماصلىبرگردد.

مشخصاتبرنامه‌هاىشاخه‌اى

۱. مراحلوگام‌هاىبرنامه،طولانى‌ترازبرنامهٔخطىاست.

۲. گام‌هابهگونه‌اىاستکهدرصورتعدمموفقيت،شاگردبهشاخه‌هاهدايتمى‌شودتااشتباهخودراتصحيحکند.

۳. همهٔشاگردانتمامقسمت‌هاىبرنامهرانمى‌خوانند.

آموزشبهوسيلهرايانه (CAI)

رايانه‌هاىمورداستفادهدرآموزش،ماشينآموزشي (teaching machine) ناميدهمى‌شوند. دراينروش،روشتدريسبرنامه‌اىتوسطماشيندراختيارشاگردانقرارمى‌گيرد؛بنابراين،تدريسباماشينآموزشىهمانتدريسبرنامه‌اىاست،بااينتفاوتکهدرتدريسبرنامه‌اىچاپي،شاگردخودبهورقزدنمطالبمى‌پردازدومقدارمطالبىکهمطالعهمى‌کندبهاختيارخوداومى‌باشد،ولىدرماشين‌هاىآموزشي،پيشرفتدرمطالعهدرکنترلماشيناستوفقطزمانىکهشاگرددريکمرحلهازآموزشموفقشود،اجازهٔپيشرفتودريافتمطالبتازهبهاودادهمى‌شود؛بنابراين،ماشين‌هاىآموزشيِ CAI وسايلىهستندکهآموزشرابهطريقمنظمعرضهمى‌کنندوموجبفعاليتشاگردوبازخوردفورىوآموزشانفرادىمى‌شوند. ماشين‌هاىآموزشىبراساسنظريه‌هاىاسکينرشکلگرفتهاستوتماماصولشرطىشدنفعالدرآنبکاررفتهاست. مشخصاتماشين‌هاىتدريسبهطورخلاصهعبارتنداز:

۱. پاسخرافوراًتقويتمى‌کند.

۲. شاگردبراساساستعدادوتوانايىخودبرنامهرادنبالمى‌کند.

۳. مفاهيمبايکسيرمنطقىدرآنتنظيمشده‌اند.

۴. پرسش‌هابهصورتزنجيره‌اىبهيکديگروابسته‌اند.

۵. شاگرددرصورتىمى‌تواندبهبرنامهادامهدهدکهمراحلقبلراآموختهباشد.

۶. اطلاعاتمربوطبهپاسخ‌هاىشاگردان،درآننگهدارىمى‌شود.

۷. اطلاعاتازطريقغيرکلامى(تصاوير،نموداروتصاويرمتحرک)نيزبهشاگردانارائهمى‌شود.

۸. ماشينبرخلافانساندچارعوارضىمانندبى‌حوصلگي،عصبانيتوناراحتىنمى‌شود.

بايدتوجهداشتکهماشين‌هاىآموزشىخودبه‌خودداراىارزشنيستند،آنچهاهميتوارزشدارد،برنامه‌اىاستکهبهماشيندادهمى‌شود. چنانچهبرنامهضعيفباشدواصوليادگيرىوتدريسدرآنرعايتنشود،هدفآموزشىتأميننخواهدشد. بهعلاوه،ماشينباتماممزاياىخودهرگزنمى‌تواندجانشينمعلمشودومعلمهميشهنقشحساسخودرادرآموزشخواهدداشت؛زيراوىعلاوهبرآموزش،رابطهٔعاطفىوانسانىنيزباشاگردبرقرارمى‌کند،درحالىکهماشينازبرقرارىچنينرابطه‌اىناتواناست. شايددربعضىموارد،مانندآموزشعقب‌ماندگانذهني،ناسازگاراناجتماعي،ديرآموزانوکند‌آموزانکهمستلزمصبروحوصلهٔبيشترىاست،ماشينبتواندنقشآموزشىرابهترايفاکند،ولىنکتهقابلملاحظهايناستکهروابطاجتماعىوانسانىاينافرادمهم‌ترازآموزشآنهامى‌باشدومعلممى‌توانددرايجادچنينروابطىبهآنهاکمککند،درحالىکهماشينفقطنقشآموزشىخودراايفامى‌کند.

آموزشانفرادىتجويزشده (IPI)

دراينروش،هرموضوعدرسىبهواحدهاىکوچک‌ترىتقسيممى‌گرددوهرواحدبراىيکجلسهتدريسبرنامه‌ريزىمى‌شود. براىاينکهمدارسموقعيتشاگردانخودرابدانند،درآغاز،ارزشيابىتشخيصىازشاگردبهعملمى‌آورندتانقطهٔآغازفعاليتخودرابراساسدرجهٔعلمىشاگردمعينکنند. معلمموضوعمناسبرابراىشاگردتعيينمى‌کندوشاگردمعمولاًفعاليتبرروىآنموضوعرابهتنهايىآغازمى‌نمايد. وقتىکهيادگيرىآنواحدبهپايانمى‌رسد،شاگردآزمايشىراکهقسمتىازآنواحداستمى‌گذرانديامعلمازاوامتحانمى‌گيردونتيجهٔآزمايشبلافاصلهپسازتحليل،اعلاممى‌شودودرصورترسيدنبهحدمطلوب،واحدبعدىبهاوارائهمى‌شود. چنينفعاليتىروزانهتکرارمى‌شودوتقريباًنيمىاززمانآموزششاگردراپرمى‌کند. بقيهٔزمانآموزشىروزانهبهفعاليت‌هاىمرسومازجملهشرکتدربحثگروهي،ورزش،سرودوهنراختصاصمى‌يابد. دراينروش،هرشاگردبراساستوانايىخودحرکتمى‌کند.

رقابتبينشاگرداندراينروشبهحداقلخودمى‌رسدوازبينمى‌رودوبهجاىاينکهشاگردهنگامفعاليتشاگردانديگرساکتبنشيندومنتظربماند،بهطورفعالوکاملبهوظيفهٔيادگيرى‌ آنهامى‌پردازد. معيارارزشيابىدرسطحىبسياربالااست،بهطورىکهشاگرددرصورتىمى‌تواندواحدبالاتررااخذکندکه۸۰درصديادگيرىراکسبکردهباشد. درايننوعآموزش،گذراندنامتحانبهمفهومتسلطبرمحتواىيادگرفتهشدهاست،نهبهترازديگرانبودن. درايننوعآموزش،اگرشاگردىمثلاًجبرسالدومنظرىراخواندهباشد،بهوىاجازهدادهمى‌شودکهدردرسجبرسالسومشرکتکند،درحالىکهدرمدارسمعمولىچنينامکاناتىتاشروعسالتحصيلىبعدوجودندارد؛مثلاًشاگردسالسومراهنمايىممکناسترياضىسالدومنظري،انگليسىسالاولنظرىياتعليماتاجتماعىسالچهارمنظرىراباهمبگذراند. درايننوعآموزش،هدف‌هاىآموزشىحتماًبايدتوسطمتخصصانبرنامه‌ريزىوروانشناسانتربيتي،بهصورتىمستمروتسلسلي،تنظيموطراحىشودتاپايهتحصيلىمانعپيشرفتچنينآموزشىنشود.

نقشمعلمدرآموزشانفرادىتجويزشده (IPI)

دراينروش،معلمنقشانتقالدهندهٔاطلاعاتراندارد،بلکهنقشوىمتغيراستوازمربى‌گرىيککلاس۳۰نفرهبهيکتصميمگيرندهٔمراحلومسائلآموزشىفردىتبديلمى‌شود. دراينروش،نقشمعلمبيشتربهعنوانتحليل‌گرداده‌هاونتايجآزمون‌ەاىارزشيابىوتعيين‌کنندهسطوحدرسىشاگردانمطرحاست. اوستکهباارائهنتايجکار،شاگردانرادرفرايندآموزشهدايتکرده،مشکلاتآنانراحلمى‌کند.

بسيارىازانتقادگراناينروشمعتقدندکهبرخىموادخواندنىيارياضياتبيشازحدپيچيدههستندوبهکارزيادنيازدارندوبراىنظام‌هاىآموزشىگرانتماممى‌شوند. ضمناًمفهومخودشاگرداندرروش ‌IPI نسبتبهشاگردانروش‌هاىديگرتحتکنترلاست. گروهىنيزمعتقدندمفهوم - خوددراينروشپايين،ولىواقع‌گرايانهاست. اوهانيان(۱۹۷۱)،منتقدفن‌آورىجديد،بهچندخطرآموزشىباروش IPI اشارهمى‌کندومى‌گويد: شاگردان،بويژهآنانىکهازنظرسرعتوتوانايىمتوسطهستند،ممکناستدرمدرسهکمترباافرادديگرتماسحاصلکنندودرنتيجه،درتعاملاجتماعىدچارمشکلشوند. اوهانيانمعتقداستکهدراينروش،وظايفمعلمشباهتىبهتدريسوفعاليتآموزشىندارد. بهنظراو،آموزشخوبهميشهمتکىبرانساناست،نهموادآموزشي؛بهعبارتديگر،بايدافکارعمومىبهايننکتهمعطوفشودکهشاگردبهجاىفکرکردندربارهٔاينکهچهيادبگيرد،بهاينموضوعفکرکندکهچگونهيادبگيرد.

آموزشانفرادىهدايتشده (IGE)

روشآموزشانفرادىهدايتشدهيکىديگرازروش‌هاىآموزشانفرادىاست. اينروشبراىآموزشمعلمان،هدايتبرنامه‌هاىشاگردانىکهدرآيندهمعلممى‌شوند،آزمايشنوآورى‌هاىآنهاوهدايتتحقيقاتوپيشرفتشاگردانبکارمى‌رود. ايننوعمدارسمثلمدارسمعمولىکلاس‌بندىنشده‌اند،به‌ طورىکهشاگردانسطوحمختلفمى‌تواننددريکبخششرکتکنندوهربخشبهصورتآموزشگروهىياتوسطگروهىمتشکلاز۲يا۳معلمکهباهمکارمى‌کنندادارهمى‌شود. درهرواحد،معلمانوظايف،مسؤوليت‌هاوقدرتمتفاوتىدارندومطابقروشتشخيص - تجويزکهدرروش ‌IPI نيزبهکارمى‌رفتعملمى‌کنند.

کلاس‌هاىبدونپايه (nongraded classes)

کلاس‌هاىبدونپايهبهشاگردانفرصتمى‌دهدکهدرسطحخودشانفعاليت‌هارادرمدرسهادامهدهند؛مثلاًشاگردانىکهدرماهآذردرس‌ آنهاتمامشدهاست،مى‌تواننددرماهدىبدونوقفهبهکلاسبروند.

آموزشگروهى (team teaching)

آموزشگروهىبهروشىاطلاقمى‌شودکهچندينمعلمبراىبهبودکارانفرادى‌شانباهمهمکارىوتعدادزيادىشاگردتربيتکنند. آناندسته‌جمعىطرحمى‌ريزندواجراوارزشيابىمى‌کنند. هرواحددرسىازچندبخشتشکيلشدهاست. يکتيمشاملگروهىازمعلماناستکهاطلاعاتشاگردانخودراتحليلمى‌کنندودربارهٔهدف‌هاىآموزشىآنانتصميممى‌گيرند. بااينروش،هرمعلماحساسمى‌کندکهازدوستانخودوامکاناتآنانبهتراستفادهکردهاستووقتبيشترىبراىآمادهشدنداردووقتىراکهبايدصرفهمهٔشاگردانکند،صرفيکنفرمى‌کند.

تدريسگروهىبانقش‌هاىمتفاوت (differentiated staffs)

دريکتيمآموزشي،همهٔاعضانقشتعيينکنندهومکمليکديگررادارند. همهٔاعضابهطوريکسانتصميممى‌گيرند،اماممکناستنقشووظايفمختلفىراعرضهکنند. مسؤوليتاصلىفعاليتبهعهدهٔرهبرگروهاستوگروهتدريسبهوسيلهدفترداران،معلميارانودانشجويانمدارستربيتمعلم - کههريکنقشمشخصومعينىدارند - يارىمى‌شوند. پرداختحقوقبرحسبوظيفهٔافرادمتفاوتاست. يکىازمزاياىاينروشايناستکهبهترينمعلمانمى‌توانندعضوواحدشوندودرآمدىبيشترازسايرمعلمانداشتهباشند. اينتفاوتحقوقىباعثمى‌شودکهمعلمان،بهتروبامسؤوليتبيشترىباشاگردانرفتارکنندونسبتبهروشىکهمعلماحياناًبازوربهکارواداشتهمى‌شودوبراىيافتنپولبيشترمجبوراستدرخارجازکلاسبهکارديگرىاشتغالورزد،برترىدارد.

گروه‌هاىسنىمتفاوت (multiage grouping)

دراينروش،شاگردانهرکلاسازگروه‌هاىسنىمتفاوتىتشکيلمى‌شوندودرواقع،اينروشترکيبىاستازگروه‌هاىسنىمتفاوتوآموزشخصوصي. روشاستفادهازگروه‌هاىسنىمتفاوتومکملدريککلاسموجبتوسعهٔبرنامهٔآموزشخصوصىدرسطحوسيعمى‌شود. اينروشبهنفعشاگردانهردوگروهسنى(سنينپايينوسنينبالا)وهمانندروشآموزشانفرادي،تجويزىاست. دراينروش،باانجامدادنآزمايشتشخيصي،موقعيتهريکازشاگردانتعيينمى‌شودوهدف‌هاىرفتارىوراه‌هاىيادگيرىبينشاگردانتقسيممى‌شود؛مثلاًخواندن،تماشاىفيلميانوشتنبرايناساسانجاممى‌گيرد. امتحاننهايىياهرنوعارزشيابىازپيشرفتتحصيلىانجاممى‌گيردوهرشاگردباتوانوسرعتخودبههدف‌هاىآموزشىمى‌رسدوادامهمى‌دهد.

تفاوت‌هاىفردى

نظامآموزشىانفرادىهدايتشدهتفاوت‌هاىفردىشاگردانراکاملاًدرنظرمى‌گيردوفعاليت‌هاىآموزشىرابرهميناساسبرنامه‌ريزىمى‌کند. دراينروش،ممکناستشاگردانبراساساستعداد،سرعتيادگيرىيابراساسروشيادگيري،خلاقيت،اشتياقوسايرخصوصياتگروه‌بندىشوند؛مثلاًممکناستشاگرديادگيرندهبسيارپيشرووپويايىباشدوبهراهنمايىمعلمکمترنيازداشتهباشدياممکناستباشنيدن،ديدنولمسکردنبيشتريادبگيرد. درچنينمواقعي،معلمبايدتشخيصبدهدکهکداميکازدرس‌هاىنظرىياکارهاىعملىبراىيکشاگردخاصبهترومؤثرتراست. خلاصهاينکههنگامتعيينواحددرسي،روشيادگيرىبايدبراساسويژگى‌هاىشاگرداندرنظرگرفتهشود. گونه‌هاىمختلفاينروشتوصيفوتجويزشدهاست،اماروش‌هاىارزشيابىبرطبقچنينروشي،هنوزچندانتوسعهنيافتهاست. اگرچهاينروشيکروشآرمانىومطلوباست،قدرتاجرايىآنهنوزمحدوداست.

ارزشيابى IGE-CAI-IPI

ارزشيابىهريکازروش‌هاىجديدذکرشده،کارآسانىنيست. اغلبسؤالمى‌شودکهآياشاگردانبااينبرنامه‌هاىجديدآموزشىبيشترازشاگردانديگرىکهدرکلاس‌هاىکنترلشدهسنتىآموزشمى‌بينند،يادمى‌گيرند؟. درپاسخمى‌توانگفت: دربعضىازسطوحآموزشي،بعضىازشاگردانبهترازشاگردانىکهدرکلاس‌هاىسنتىهستنديادمى‌گيرند،ولىاينامردرهمهسطوحوباهرمعلمىصادقنيست. نتايجتحقيقاتوالکر (Walker) وشافارزيک(۱۹۷۴) (Schaffarzik) نشانمى‌دهدکهنتايجآموزشچهسنتىوچهانفرادي،چهبارايانهوچهبدونرايانهمبهمودوپهلواست. هربرنامهممکناستدريکجنبهنسبتبهبرنامهديگررجحانداشتهباشد. بسيارىازبرنامه‌هادربعضىازجنبه‌هاممکناستداراىتأثيرمشترکباشند. دوعاملمحتواوتأکيددرميزانيادگيرىشاگردانبسيارمؤثرهستند. مفاهيمىکهدربرنامهبيشترموردتأکيدقرارمى‌گيرد،بيشترجذبويادگرفتهمى‌شود. ايننتايجماراهدايتمى‌کندتادربارهاينسؤالکهکدامروشبيشترمؤثراست،تجديدنظرکنيم. آنچهبيشتردرتحليلروش‌هاىتجديدنظربايدموردبررسىقرارگيردايناست: آياروش‌هاىجديدمى‌توانندهدف‌هاىآموزشىرابخوبىتحققبخشند؟آياآموزشدرمحيطمناسبوتشويقکنندهانجاممى‌گيرد؟آيادراينروش‌هاآموزشواقعاًبهصورتانفرادىصورتمى‌گيرد؟آياشاگردانازاينروشراضىهستند؟آياارزش‌هاوهدف‌هاىآموزشىمعقولند؟آيامعلمانبااشتياقکارمى‌کنند؟وسرانجام،آياآنچهباروشآموزشانفرادىآموختهمى‌شود،باارزشاست؟اينسؤالاتممکناستبهمعلمانکمکنکند،امابهبرنامه‌ريزانومتخصصانآموزشىاينامکانرامى‌دهدکهبدانندادعاهايىکهدرمخالفتياموافقتباآناناقامهمى‌شود،تاچهاندازهباواقعيتانطباقدارد.

روشمسأله‌اى

روشمسأله‌اي،درحقيقت،نوعىآمادهکردنفراگيراستبراىزندگي؛زيرازندگىيعنىمواجهشدنبامسائلوکوششبراىحلآنها. دراينروش،فعاليت‌هاىآموزشىبهگونه‌اىتنظيممى‌شودکهدرذهنفراگيرمسأله‌اىايجادشودواوعلاقه‌مندشودکهباتلاشخودراه‌حلىبراىآنمسألهپيداکند. روشمسأله‌اىممکناستبهصورتفردىياگروهىاجراشود. البتهبايدتوجهداشتکهروشمسأله‌اىباروش‌هاىسنتىکاملاًفرقدارد. اينروش،بههيچ‌وجه،بهمعنىپرسشوپاسخياحلتمريننيست؛مثلاًاينسؤالکه: براىمفروشکردنيکآپارتمانبازيربناى۱۲۵مترمربعوبافرشىکههرمترمربعآندرحدود۵۰هزارريالقيمتدارد،چقدرهزينهلازماست؟،بههيچ‌وجهمسألهتلقىنمى‌شود؛زيرااينسؤالىاستکهتنهااحتياجبهمحاسبهدارد،ولىاينکه: يکآپارتمانسهاتاقخوابهرابا۵۰هزارتومانمفروشکنيد،يکمسألهاست؛زيراحلآناحتياجبهانواعاطلاعاتدربارهٔوسايل،ابعادونوعاتاق‌ها،قيمت‌هاوسليقه‌هاىفردىدارد. درمثالاول،پاسخرامى‌توانبهوسيلهٔاطلاعاتدادهشدهبهدستآورد،درحالىکهدرمثالدوم،پاسخمشخصاستوشاگردبايدراه‌حلکشفکند. مثالاولمسأله‌اىاستذهنىوچندانارتباطىبازندگىندارد،ولىدومىهدفداردوکاملاًمرتبطبازندگىواقعىاست.

شرايطاجراىروشمسأله‌اى

درروشمسأله‌اي،شاگردبايدشرايطزيرراداشتهباشدتابتواندمسألهراحلکند:

۱. توجهبهمسأله. توجهاساسهرنوعفعاليتآموزشىاست. اگرخودشاگردمتوجهمسألهنشودومسألهازطرفمعلمبهاوارائهگردد،حالتتحميلىخواهدداشتوشاگردقادربهحلآننخواهدبوديااينکهرغبتوتمايلىبهحلآننشاننخواهدداد؛

۲. قدرتشناختودرکمسأله؛

۳. تشخيصويژگى‌هاىمسأله؛

۴. آمادگىبراىحلمسأله؛

۵. قدرتتنظيمراه‌حل‌هاىاحتمالي؛

۶. قدرتانجامدادنآزمايشوگردآورىاطلاعاتوتحليلآنها؛

۷. قضاوتدرموردآزمايشانجامشدهيااطلاعاتگردآورىشدهوپذيرفتنراه‌حل‌هاىمعتبروکنارگذاشتنفرضيه‌هاىغيرمعتبر؛

۸. تعميموکاربردمسأله.

محيطوشرايطآموزشىبايدبهگونه‌اىتنظيمگرددکهشاگردبامشکلمواجهشودوآنرادرککند. اينامرزمانىامکانخواهدداشتکهشاگردقدرتتحليلواستنتاجونيزقدرتشناختمسألهوويژگى‌هاىآنراداشتهباشدوبهاينترتيب،بتواندراه‌حل‌هاىاحتمالىراپيش‌بينىکند. تحققچنينروندىوقتىممکنخواهدبودکهشرايطايجادمسألهبراساساستعداد،توانايي،سنوپايه‌هاىعلمىشاگردتنظيمشود.

چگونگىاجراىروشمسأله‌اى

دراجراىروشمسأله‌اىمعمولاًدوروشاصلىوجوددارد:

الف- روشقياسىکهازکلىبهجزئىمى‌رسد،مثلاينکهآياجنگعلتاصلىتغييراتاجتماعىاست؛

ب- روشاستقرايىکهازجزئىبهکلىمى‌رسد،ماننداينکهسؤالکنيمکهآياعللانقلاب‌هاىتاريخىيکساناست.

درروشقياسي،مراحلزيربايدطىشود:

۱. شناسايىمسأله.

۲. جستجووکشفراه‌حلموقت.

۳. تنظيمنظريهٔموقت.

۴. سنجشاعتباروصحتنظريهبهوسيلهٔمقايسهباحقايقمعلوم.

۵. تنظيمراه‌حلنهايى.

درروشاستقرايي،مراحلزيربايدموردتوجهواقعشود:

۱. شناسايىمسأله.

۲. تشکيلفرضيه.

۳. جستجوىاطلاعاتياانجامدادنآزمايش.

۴. تحليلاطلاعاتيانتيجهٔآزمايش.

۵. پذيرشفرضيهدرستوردفرضيه‌هاىغيرمعتبربراساستحليلنتايج.

۶. تکرارآزمايشوتعميم.

روشمسأله‌اىشباهتزيادىبهپنجمرحلهآموزشهربارت،يعنىآمادگي،عرضه،مقايسه،تعميموانطباقدارد.

درمدارسپيش‌دانشگاهىبهتراستروشاستقرايىبيشترازروشقياسىبکاربردهشود،اگرچهدرروشاستقرايي،فعاليتووظيفهٔمعلمبسيارسنگيناستواوبايدبهطورمرتبفعاليتشاگردانراسرپرستىوهدايتکند. ازطرفديگر،شاگردنيزبايدپيوستهجدىباشدوروشمطالعه،تحقيقوتفکرصحيحرابداند.

محاسنروشمسأله‌اى

۱. موجبارتباطفعاليت‌هاىمدرسهبازندگىواقعىشاگردانمى‌شود.

۲. ازنظرروانشناسي،يکىازبهترينروش‌هاىتربيتىبراىايجادتفکرعلمىدرشاگرداناست.

۳. چونثابتوخشکوغيرقابلانعطافنيست،باعثبرانگيختنعلاقهطبيعىشاگردانبهدرسمى‌شود.

۴. تقريباًقابلانطباقباوضعکلاس‌هاىمتداولاست.

محدوديت‌هاروشمسأله‌اى

۱. نسبتبهفعاليت‌هاىمتداولمدارساحتياجبهزمانبيشترىدارد.

۲. احتياجبهمعلمانباتجربهوآشناباروشتحقيقدارد.

۳. وقت‌گيراستوممکناستباتوجهبهبرنامه‌هاىجارىمدارسنتواناينروشرابه‌طورمؤثراجرانمود.

روشواحدها

روشواحدهاشامليکرشتهفعاليت‌هايىاستکهدراطرافيکدستهمفاهيمکلىدورمى‌زندوبهمنظوريکهدفکلىدرنظرگرفتهمى‌شود. کليهمطالبدرقالبيکمسألهومشکلطرحمى‌شودکهاطلاعاتومهارت‌هاىگوناگونىازابعادمختلفبراىحلآنبسيجمى‌گردندوهدفهمهآنهامرکزىاستکهمسألهازآنناشى ‌مى‌شود. حلهرمشکلبهيکرشتهاطلاعاتدرزمينه‌هاىمختلفنيازداردکهکليهآنهادريکقالبجمعمى‌شوندودرمجموع،برنامهٔواحدىراتشکيلمى‌دهند؛بهعبارتديگر،روشواحدهادرنتيجهٔتوجهوتمرکزوفعاليتدرزمينهيکسلسلهمسائلپيوستهواستفادهازارتباطآنهابامسائلديگر - صرف‌نظرازتفکيکتصنعىورسمىرشته‌ها - بهوجودمى‌آيد. اينتوجهگاهىبهموضوعموردمطالعهاست؛دراينصورت،آنراواحدموضوعمى‌گويندوممکناستدرآنچندمبحثيکرشتهتوأموترکيبشوند،مثلزندگىدردورانصفويهکهجنبه‌هاىسياسي،اقتصادي،اجتماعىوفرهنگىآنبايکديگرارتباطپيدامى‌کنند؛ياممکناستبيندوياچندرشتهارتباطمستقيمبهوجودآيد،براىمثال،درموقعخريداتومبيلبهچهنکاتىبايدتوجهداشتکهدرآنرشته‌هاىفيزيک،شيمي،اقتصادوهنربايکديگرپيوستگىپيدامى‌کنند. گاهىاوقاتبهجاىاينکهتوجهاصلىبهموضوعمعطوفشود،بهرغبت‌هاوتجاربقبلىشاگردوگسترشآنبراىکسبتجاربآيندهتوجهبيشترىمى‌شودکهدراينصورت،آنراواحدتجربيمى‌نامند. گاهىنيزتوجهاصلىبهفعاليتشاگردوانگيزهٔدرونىاوونتيجه‌گيرىازفعاليتاومعطوفمى‌شودکهدراينصورتآنراواحدطرحمى‌نامند.

درروشواحدموضوع،طرحفعاليتبهوسيلهٔمعلمتنظيموازطرفخوداوادارهمى‌شود. درروشواحدتجربي،معلموشاگرددرتنظيمطرحوفعاليت‌هاهمکارىمى‌کنند،ولىدراجراىآن،مدتوموضوعمطالعهقابلتغييراستوبستگىبهتوانشاگردوتوافقبامعلمدارد. درواحدطرح،تنظيممنطقىموضوعقابلتوجهنيست،بلکههدفشاگردورغبتوفعاليتاوبراىرسيدنبههدفآموزشىاهميتدارد.

ويژگى‌هاىروشواحدها

۱. واحدبايدداراىهدفياهدف‌هاىمشخصومفيدىباشد.

۲. هدفبايدشباهتىبهوضعزندگىواقعىداشتهباشد؛يعنىاستفادهازوسايلومنابعباوضعزندگىواقعىتطبيقکند.

۳. واحدبايدوحدتداشتهباشد؛بهاينمعنىکهتمامفعاليت‌هايشمربوطبهيکمسألهوموضوعباشد.

۴. دراجراىواحدبايدسعىشودازتجاربمستقيماستفادهشود.

۵. واحدبايدآغازوپايانمشخصىداشتهباشدودراجرا،باتوجهبهشرايطوامکانات،انعطاف‌پذيرباشد.

۶. واحدبايدجامعيتداشتهباشد.

۷. شاگردبايدمحورفعاليتباشد؛يعنىروشواحدبايدبهشاگردفرصت‌هايىبراىطرح‌ريزىوفعاليتبدهد.

۸. واحدبايدوسيلهٔدرککاملوتسلطبهموضوعومسألهباشد.

۹. روشکارواحدبايدمشخصومتنوعباشد.

۱۰. روشواحدبايدبهشاگردانفرصت‌هايىبراىقضاوت،انتخابوسنجشبدهد.

۱۱. روشواحدنبايدتنهايکمبحثمستقلوجدادربرنامهٔآموزشىباشد،بلکههرواحدبايدمنتجبهواحدهاىديگرىشودکهبهوسيلهٔآنبتوانپيوستگىبرنامهراحفظکرديابهوجودآورد.

مراحلاجراىروشواحدها

امورلازمبراىتهيهوطرحواحدهاى ‌آموزشىبايدبهطورمنظموبهنحوىکهنمايندهيکفکرمنطقىباشد،درچندمرحلهمرتبشوند. مراحلديادشدهبايدبهترتيبىتنظيمشوندکههرمرحلهبهعنوانمقدمهيااساسمرحلهٔبعدباشد؛بهعبارتديگر،مراحلطورىقراربگيرندکهدرصورتغفلتازيکمرحله،وصولبهمراحلبعدىامکان‌پذيرنباشديامشکلباشد.

به‌طورکلي،مراحلىکهبراىتهيهوطرحيکواحدآموزشى - صرف‌نظرازموضوع - بايددرنظرگرفتهشودبهقرارزيراست:

۱. بررسىوتشخيصنيازها. اينمرحلهشاملدوقسمتاست:

الف- مشخصکردنهدفکلىواحد.

ب- تعيينعنوانکلىواحد.

۲. تشخيصونوشتنهدف‌هاىرفتاري.

۳. انتخابوسازمان‌دهىمحتوا. اينمرحلهشاملچهارقسمتاست:

الف- انتخابعناوينوموضوعات.

ب- انتخابمفاهيماساسىومهم.

ج- انتخابمنابع.

د- سازمان‌دهىمحتوا.

۴. تعيينوسازمان‌دهىتجاربيادگيري.

الف- معرفىواحد.

ب- بسطواحدوتحليلآن.

ج- مشخصکردنتسلسلفعاليت‌ها.

د- مشخصکردنکاربردواحد.

هـ- اخذنتيجهٔکلى.

۵. ارزشيابىواحد.

۶. اصلاحوتداومواحد. بررسىمراحلاجرايىواحدبهمنظورهماهنگىبيشتر،تعادلحذفياافزايشپاره‌اىمطالبوپيش‌بينىوبرنامه‌ريزىبراىواحدهاىبعدى.

روشواحدموضوع

روشواحدموضوع،موضوعاتموردمطالعهرابهصورتواحدهاىبزرگموردمطالعهقرارمى‌دهد. دراينروش،ارتباطموضوعاتورشته‌هاىمختلفمعمولاًافقىاست؛مثلاًدرواحددورهٔفرهنگيممکناستهنر،ادبيات،مذهبوشرايطاجتماعىجامعهمعينىرادريکدورهٔمعينموردمطالعهوموضوعدرسقرارداديامى‌تواندرسرياضي،فيزيکوشيمىراباانتخابموضوعماشينديزلبهصورتافقىبايکديگرمربوطساخت.

ويژگى‌هاىروشواحدموضوع

روشواحدموضوع،موضوعاتموردمطالعهرابهصورتواحدهاىبزرگموردمطالعهقرارمى‌دهد.

هدف

مطالعهدربارهٔيکسلسلهموضوعاتمرتبطبههم،بدونتوجهبهتفکيکتصعنىآنها.

انواعتجاربآموزشى

سخنرانىبهعنوانراهنمايىبراىمطالعهٔبيشتر،تحقيقاتمتنوع،کارانفرادىوگاهىجمعى.

تنظيمتجاربآموزشى

ارتباطموضوعاتبيشترافقىاست،ولىگاهىممکناستارتباطعمودىنيزوجودداشتهباشد.

طرح‌ريزى

صرفوقتبيشتردرطرح‌ريزىتوسطمعلموگاهىباهمکارىشاگرد.

نظريهيادگيرى

يادگيرىمتکىبهفهمکلىموضوعاتمختلفدرمحوريکموضوعاصلىاست.

انگيزه

علاقهبهفعاليتولذتبردنازآناساستقويتاستوعاملپاداشوتنبيهدرآنکمترمطرحمى‌شود.

انضباط

انضباطبيشتردرونىاستومسؤوليتفردىوگروهىدراينروشبيشترمطرحاست.

ارزشيابى

بررسىتجاربشاگردانوطبقه‌بندىآنها. البتهامتحاننيزممکناستجزئىازارزشيابىباشد.

محدوديت‌هاىروشواحدموضوع

۱. بهمعلمانمجربوکارآزمودهنيازاست. ازآنجاکهدراجراىاينروش،بيشازهرفردديگرىحضوروراهنمايىمعلمضرورىاست،لازماستکهاوجنبه‌هاىدرونىخودراازلحاظطرزفکر،تمايلاتواحساسات،تسلطکافىبهرشته‌هاىمختلفدرسوارتباطآنهابارشته‌هاىديگرومسائلذوقىوهنرىبراىراهنمايىمؤثرپرورشدهد.

۲. ممکناستاولياىمدرسهواولياىشاگردانبدونتوجهبهاهميتاينروشباآنمخالفتورزند.

۳. ممکناستبابرنامه‌هاىموجودمدارسچندانانطباقىنداشتهباشد.

۴. همکارىباسايرمعلمانلازموضرورىاست،اينکارمستلزمقانعکردنآناندرمورداهميتوارزندهبودناينروشاست.

۵. دراوايلکار،انجامدادنفعاليت‌هابراساساينروشمشکلاست؛بههميندليل،بايدازواحدآسانشروعکرد. دوطرح۴۰و۴۱نشان‌دهندهدوواحدموضوعهستند.

روشواحدتجربى

روشواحدتجربىکهيکىازجديدترينروش‌هاىآموزشىاست،هنوزکاملاًعمومىنشدهاست؛زيرااجراىآنمستلزمتحولىدربرنامهمدارسوتربيتمعلماست. دراينروش،ارتباطموضوعوفعاليت‌هاافقىوعمودىاستونقطهٔاصلىومرکزفعاليترغبتوتجاربقبلىفراگيراناست. همکارىمشترکبينفراگيران،معلمانوبينمعلموشاگردانازاهميتخاصىبرخورداراست؛بنابراين،درهرواحدتجربي،درتماممراحلکاربايدهمکارىنزديکىبهوجودآيدوازهمهمهم‌تراينکهشاگردانفقطيادنمى‌گيرندکهيکمسألهراحلکنند،بلکهپيوستهبهحلمسائلفراوانومتنوعراغبمى‌شوند.

نظريه‌هاىتدريس

درطولبيستسالاخير،درزمينهٔتدريس،نظريه‌هاىقابلتوجهىطرحوارائهشدهاستکهتعدادزيادىازآنهابتازگىتوسطگانيه (Gagne) وديک (Dick) (۱۹۸۴)موردبررسىوتجديدنظرقرارگرفته‌اند. باتوجهبهتمامىايننظريه‌هامى‌توانگفتکهتاکنوننظريه‌پردازانموفقبهارائهيکنظريهتدريسهماهنگوواحدنشده‌اند.

ازجملهٔايننظريه‌هامى‌توانبهنظريهتنيسون (Tennyson) (۱۹۸۰)دربارهمفهومتدريس،نظريهاسکاندورا (Scandura) (۱۹۷۷)دربارهنظريهٔساختتدريسونظريهٔلاندا (Landa)(۱۹۷۶)وبرخىافرادديگردربارهٔچگونگىتدريسونظريهٔکيس (Case)(۱۹۷۸)کهبراىتدريسکودکانپيش‌دبستانىوکودکستانکاربرددارد،اشارهکرد.

کليهنظريه‌هاىارائهشدهدرموردتدريس،بهنوعىبايکديگرتفاوتدارند،ولىباوجوداين،مى‌توانتمامىنظريه‌هاىمختلفرادرقالبوچهارچوببزرگ‌ترىتحت‌عنوانيکنظريهٔجامعتدريسارائهکرد. موارداختلافمياننظريه‌هاىکوچکوفرعىبانظريهٔجامعرامى‌تواندردرجهياميزانکلىوعمومىبودنآنهايااهدافىکهدرپيشدارندياهردوجستجوکرد.

نظريهٔجامعتدريسمى‌تواندبراىمعلمومربىمفيدوسودمندباشدوآنهارادررويارويىبانظريه‌هايىکهبايکديگربى‌ارتباطند،يارىنمايد.

تدريس

ازتدريس،هماننديادگيري،تعريف‌هاىمتعددىارائهشدهاست. بعضىتدريسبيانصريحمعلمدربارهٔآنچهبايديادگرفتهشودمى‌دانندوگروهىديگرتدريسراهمورزىمتقابلىمى‌دانندکهبينمعلموشاگردومحتوادرکلاسدرسجرياندارد. عدهزيادىازمربيانومتخصصانتعليموتربيتفراهمآوردنموقعيتواوضاعواحوالىکهيادگيرىرابراىشاگردانآسانکندتدريسناميده‌اند. ازبررسىمجموعتعاريفارائهشدهدراينزمينهمى‌تواننتيجهگرفتکهتدريسيکفعاليتاست،امانههرنوعفعاليتي،بلکهفعاليتىکهآگاهانهوبراساسهدفخاصىانجاممى‌گيرد،فعاليتىکهبرپايهوضعشناختىشاگردانانجاممى‌پذيردوموجبتغييرآنانمى‌شود،اگرچههنوزهستندکسانىکهبراساسالگوهاوروش‌هاىسنتي،تدريسراتنهابهتلاشوفعاليتمعلمدرکلاسدرساطلاقمى‌کنند.

درهرصورت،اگريادگيرىراتغييردررفتارارگانيسمبراثرتجربهبدانيم،بدونشک،فعاليتىکهموقعيترابراىتغييرفراهمکندياايجادموقعيتىکهتجربهراآساننمايدوتغييرلازمرادرشاگردسببشود،تدريسنامدارد. درنتيجه،عملتدريسيکسلسلهفعاليت‌هاىمرتب،منظم،هدف‌داروازپيشطراحىشدهاست؛فعاليتىکههدفشايجادشرايطمطلوبيادگيرىاست. فعاليتىکهبصورتتعاملورفتارمتقابلبينمعلموفراگيرجرياندارد؛يعنىويژگى‌هاورفتارمعلمدرفعاليت‌هاواعمالشاگردانتأثيرمى‌گذاردوبالعکس،ازويژگى‌هاورفتارهاىآنانمتأثرمى‌شود. اينتأثيرممکناستبصورتمستقلياغيرمستقلبهوقوعبپيوندد؛بهعبارتديگر،تدريسعبارتاستازتعامليارفتارمتقابلمعلموشاگرد،براساسطراحىمنظموهدفدارمعلمبراىايجادتغييردررفتارشاگرد. اينتعريفدوويژگىخاصبراىتدريسمشخصمى‌کند:

۱. وجودتعامليارابطهمتقابلبينمعلموشاگرد.

۲. هدفداربودنفعاليت‌هاىمعلم.

بنابراين،اگرفعاليتمعلمدرکلاسبصورترفتارمتقابلوبراساسهدفخاصىصورتنگيرد،بههيچ‌وجهمفهومتدريسبهآناطلاقنخواهدشد. ممکناستمعلمىدرکلاسدرسصحبتکندياتمرينحلکند،امابهمفهومواقعي،تدريسنداشتهباشد؛زيرابهفعاليت‌هاىپراکندهويک‌جانبهٔمعلمکههيچ‌گونهتغييرىدرشاگردانايجادنکند،تدريسگفتهنمى‌شود. همچنينبهآننوعيادگيرىکهازطريقفيلم،تلويزيون،کتابوغيرهصورتمى‌گيرد،تدريساطلاقنمى‌شودوفيلموکتابوتلويزيوننيزمعلمنيستند؛ياکسانىکهبطورجنبىبهکارتدريساشتغالمى‌ورزند،مانندکسىکهبهکلاسدرسنظممى‌دهد،هدف‌هاىکلاسراتهيهوتنظيممى‌کنديابهتصحيحاوراقامتحانىمى‌پردازد،نمى‌توانالزاماًعنوانمعلمىدادوکارشراتدريسدانست. (سيف،على‌اکبر- ۱۳۶۸.)

تدريسمفاهيممختلفىرادربرمى‌گيرد،مانندنگرش‌ها،گرايش‌ها،باورها،عادت‌هاوشيوه‌هاىرفتاروبطورکلي،انواعتغييراتىکهمى‌خواهيمدرشاگردانايجادکنيم. تغييردرزمينه‌هاىفوقنهتنهاازنظرمشخصاتمتفاوتاست،بلکهفرايندهاىيادگيرىمتناسبباآنهانيزباهممتفاوتند؛مثلاًتدريسدرزمينهٔتغييراتعاطفىباتدريسدرزمينه‌هاىشناختىياروان - حرکتىيکساننيست. تحقيق،اکتشاف،بررسىوپژوهش،آزمايشوخطا،گوشکردنوخواندن،همهتجربه‌هاىمتفاوتىهستندکهمنجربهيادگيرىمى‌شوندوممکناستدرفرايندتدريساتفاقبيفتند،ولىشرايطلازمبراىکسبچنينتجاربىيکساننخواهدبود.

نکتهمهمدرفرايندتدريسايناستکهمعلممشخصکندچهبايديادگرفتهشودتابراساسآنمحتواىآموزشىوفعاليت‌هاىمتناسببادرکوفهمشاگردانفراهمگردد. درواقع،توجهبهسهنکتهزيردرجريانتدريسلازموضرورىاست:

۱. تدريسبايدهدفداشتهباشد.

۲. روشتدريسبايدمتناسبباهدفومقصودباشد،يعنىبيان‌کنندهٔآنچيزىباشدکهقراراستيادگرفتهشود.

۳. مفاهيمبهطريقىارائهشودياشرايطتغييربهطريقىفراهمگرددکهمطابقفهموتوانايىشاگردانباشد.

بنابراين،معلمبايدتوجهداشتهباشدکهطراحىسنجيدهوآگاهانهٔفعاليت‌هاىمربوطبهتدريسنخستينگامبهسوىتدريسمبتنىبرهدفومقصودخواهدبود.

يکنظريهٔتجويزىتدريس

درفرايندآموزشىودرشرايطخاص،ممکناستهدف‌هابهترتيبپشتسرهمقرارگيرندوحالتتسلسلىداشتهباشند،بهطورىکههرهدفوسيله‌اىبراىرسيدنبههدفبعدىوهدفبعدىنيزوسيله‌اىبراىرسيدنبههدفبعدازخودباشد. دراينصورت،هريکازهدف‌هاىآموزشىبراساسهدفپيشازخودبنامى‌شود،مگرنخستينهدف. اگردرتدريس،هدفمعينىرا - بهعنوانحالتآرمانىياهدفنهايى (desired state) - براىشاگرددرنظرداشتهباشيمواگرحالتوموقعيتاوليه (initial state) اورابدانيم،مى‌توانيممحتواىدرس (subject matter) رامشخصکنيم؛يعنىآنچهرابايدآموختهشودتعيينکنيم. محتواىدرسرامى‌توانازطريقتفريقحالتمطلوب(هدفنهايىتدريس)وحالتموجود(رفتارورودي)بدستآورد. محتواىدرسمى‌تواندبهبخش‌هاوهدف‌هاىجزئىوکوچکترتجزيهشود. بعدازتجزيهٔهدف‌هابههدف‌هاىکوچکتر،عملمرتبکردن (sequencing) انجاممى‌گيردودرنهايت،برنامهدرسىتدوينمى‌شود.

از هدف تدريس تا برنامه درسى

هدفنهايىتدريسياحالتمطلوب

هدفنهايىتدريسياحالتمطلوببهوسيلهٔمجموعه‌اىازتکاليفکهمستلزمپايه‌اىازآگاهىومعلوماتمشخصوساختفکرىوفرايندهاىشناختىمعيناستتعيينمى‌شود. ازديدگاهشناختي،فقطتعيينهدفنهايىتدريسبرحسبمحتواىنظريهيابرحسبرفتارىکهشاگرددرپايانجريانتدريسازخودبروزمى‌دهد،کافىنيست. هدفنهايىتدريس،بيشترمستلزميکساختفرايندشناختىمعينومشخصاست. بنابراين،هدفنهايىتدريسبايدبرحسبسهجنبهٔزيرتوصيفشود:

الف- هدفشناختىرامى‌توانيکهدفشايستهومناسبتلقىکردوهدفشايستهرابهوسيلهٔدسته‌اىازمهارت‌هاتعيينکردکهفردقادراستآنهارادرکلاسدرسانجامدهد. اينقبيلمهارت‌هارامى‌توانازطريقبهکاربردناطلاعاتمربوطبهنظريه‌هاىپرسشى(مثلاًرياضياتياتاريخ)وبااستفادهازملاک‌هاوتفسيرآزمون‌هاىمعيارى(criterion referenced test)ياتحليلآزمون‌هاىعينىتعيينکرد. درهرصورت،هدفنهايىتدريسباتعييندسته‌اىازمهارت‌هاکهبهعنوانوظايفوتکاليفآموزشىکلاستعريفشده‌اند،مشخصمى‌شود.

ب- هردستهازاينوظايفوتکاليفمستلزمتوانايى‌هاىفکرىوشناختىخاصىاست. براىاداىتکاليف،آگاهىومعلوماتمشخصىموردنيازاست. اينپايهٔآگاهىرامى‌توانباشيوه‌هاىتحقيقىلازمتعيينکرد. بعلاوه،بايدتوجهداشتکهپايهٔآگاهىهرفردساختويژهٔخودراداردکهبايدبررسىوارزيابىشود.

ج- حليکدستهازتکاليفوانجامدادنيکمجموعهفعاليت‌هاىخاصمستلزمفرايند‌هاىشناختىمعيناست. فرايندهاىموجوددريکمجموعهمعينازتکاليفرامى‌توانازطريقتحليلذهنىياتجربىمشخصکرد. تحليلتجربىشاملمطالعهوتحقيقفرايندهايىاستکهبهوسيلهمتخصصاندرحلتکاليفمطرحشده‌اند. تحليلذهنىنيزشاملساختوايجاديکعملمحاسباتىياحداقل،يکعملابتکارىواکتشافىمتناسبباحلتکاليفدادهشدهاست.

حالتموجود(ابتدايى)

فعاليت‌هاىآموزشىبهمنظوررسيدنبههدف‌هاىنهايىتدريس،باتوجهبهحالتاوليه(اطلاعاتپايه)شاگرد،امکان‌پذيراست. شناختاطلاعاتپايهبراىتعيينمحتواىدرسلازموضرورىاست. آزمون‌هاىمعياري- قراردادىاينامکانرابهمعلممى‌دهدتامجموعهٔتکاليفىراکهشاگردقادربهانجامدادنآنهاستمشخصکند. چنانچههدف،اندازه‌گيريِحافظهٔکوتاه‌مدتياسنجشمهارتخاصىباشد،آزمون‌هاىتوانايىويژه(special ability tests)رامى‌توانمورداستفادهقرارداد.

شيوه‌هايىکهمتخصصاندرارزيابىساختارهاوفرايندهاىشناختىبهکاربرده‌اند،براىارزيابىمعلوماتونيازهاىشناختىشاگردانمناسباست. اينشيوه‌ها،درمواقعي،نهتنهامعلوماتيافرايندهاىناشناختهٔشاگردراارزيابىمى‌کند،بلکهاطلاعاتنادرست،تصوراتومفاهيمغلط،قوانيننامناسبيااستفادهنابجاازآنهارانيزآشکارمى‌سازد.

تجزيهوتحليلمحتواىدرسوساختبرنامهدرسى

هدف‌هاىکلىتدريسرامى‌توانبهفعاليت‌هايااهدافجزئىتجزيهکرد. درچنينحالتي،فردنهتنهامى‌تواندبههدفکلىبرسد،بلکهاحتمالاًمى‌تواندبههدف‌هاىمختلفديگرىنيزدستيابد. درتجزيهٔهدف‌ها،روابطهدفکلىباهدف‌هاىجزئىيکىازمسائلىاستکهبايدموردتوجهقرارگيردوهنگامتهيهٔبرنامهٔدرسىفراموشنشود. ازجملهمسائلىکهدرجريانتبديلوانتقالهدف‌هابههدف‌هاىجزئىبههمپيوستهومنظمومرتبحائزاهميتاست،مى‌توانچندموردرانامبرد: روابطبينهدف‌هاىجزئي،انتظاراتوخواسته‌هايىکهبنابرهدف‌هاىجزئىازشاگردانمى‌رود،فرايندوساختفکرىشاگردانواحتمالتأثيرهرهدفجزئىدرتسهيل،منعيابازدارىتحققهدف‌هاىبالاتر.

کاربردکنش‌هاىتدريس

کاربرداعمالتدريسرادرمواردزيرمى‌توانموردتوجهقرارداد:

۱. کنشتدريسبراىبرانگيختنمطالعهوتحقيقىکهداراىآثاروپيامدهاىتعليموتربيتباشد،بسيارمفيداست. اگرکنش‌هاىتدريسراشرايطلازموضرورىبراىيادگيرىبهشمارآوريم،بايدبپذيريمکهبدونکنش‌هاىتدريس،امکانيادگيرىدرمدرسهوجودنخواهدداشت. علاوهبراين،ممکناستبراىتحليلوتعميمنظريه‌هاىيادگيرىدرموقعيت‌هاىمختلف،ازکنش‌هاىتدريساستفادهشود.

شناختکنش‌هاىتدريسنهتنهادرنوعفعاليتمعلمانمؤثراست،بلکهدربهکارگيرىموادآموزشي،شرايطتدريسونوعفعاليتشاگردانتأثيرخواهدداشت؛زيرابهقولگيج (Gage)،تحقيقىکهعللوميزانتأثيرمعلمبرشاگردراآشکارسازد،درفرايندتدريسداراىبيشتريناهميتاست.

۲. کنش‌هاىتدريسدرطراحىآموزشي،کاربردمؤثردارد. شناختپايهٔعلمىورفتارورودىشاگردان،شرايطىکهکنش‌هاىتدريسدرآنمؤثرندوداده‌هايىکههدفنهايىتدريستعيينمى‌کند،همگىمى‌تواننددرکيفيتطراحىآموزشىمؤثرباشند.

۳. ازکنش‌هاىتدريسمى‌تواندرانتخابروش‌هاوشيوه‌هاىتدريساستفادهکرد؛مثلاًدرطرحزیردوشيوهٔتدريس،سخنرانىوبحثگروهىهدايتشده،بررسىشده‌اند. علامت + بيانگرارتباطميانيکهدففرضىباشاگردفرضىوهمچنين،نشان‌دهندهروش‌هايىاستکهکنش‌هاىتدريس،ممکناستازطريقآنهابدستآيد. اگرعلامت‌هاىمنظورشدهدرجدول،درجريانتحقيقوآزمايش،اثباتوپذيرفتهشود،مى‌تواننتيجهگرفتکهترکيبروشسخنرانىبايکبحثهدايتشدهشيوه‌اىعالىدرتدريسمبتنىبرهدفاست.

انتخابيکشيوهتدريسمناسب

	شیوههایتدریس

کنشهایتدریس	سخنرانی	بحثگروهیهدایتشده

انگیزش	+	+

اطلاعات	+ +

جریاناطلاعات		+ +

ذخیرهسازیوجبران		+ +

انتقالاطلاعات		+ +

کنترلوهدایت	+	+

عواملمؤثردرتدريس

تدريسامرساده‌اىنيست. معلمدرتدريسبامتغيرهاىمتفاوتىسروکاردارد. اوسعىمى‌کندبادست‌کارىوکنترلمتغيرهاىمختلف،وضعيتىبوجودآوردکهيادگيرىحاصلشود. شناختوکنترلهمهٔعواملومتغيرهاىدخيلکارآسانىنيستوشايدبتوانگفتغيرممکناست. بدونشک،درايجادمحيطيادگيرىعواملىهمچونويژگى‌هاىمعلموشاگرد،ساختنظامآموزشي،محتواىآموزشىوده‌هامتغيرديگرمى‌تواندمؤثرباشد. بديهىاستکهمعلمنمى‌تواندهمهٔعواملمذکورراتحت‌کنترلدرآورد. ممکناستسؤالشوداگرکنترلهمهٔعواملمذکورامکان‌پذيرنباشد،معلمچگونهمى‌تواندشرايطمطلوبراباتوجهبهدخالتمتغيرهاىمتعددوغيرقابل ‌کنترل،بوجودآورد. درپاسخبهچنينسؤالىبايدگفت: درستاستکهمعلمنمى‌تواندهمهٔمتغيرهاىدخيلراتحت‌کنترلقراردهد،اماشناختنچنينعواملىاوراقادرخواهدساختکهدرتنظيمفعاليت‌هاىتدريس،تصميمىآگاهانهبگيرد. اگرمعلمازنظريه‌هاىتدريس - يادگيرىشناختدقيقوعلمىداشتهباشد،قوى‌ترودقيق‌ترمى‌توانددرايجادوضعيتمطلوبيادگيرىفعاليتکند.

ويژگى‌هاىشخصيتىوعلمىمعلم

اساسى‌ترينعاملبراىايجادموقعيتمطلوبدرتحققهدف‌هاىآموزشي،معلماست. اوستکهمى‌تواندحتىنقصکتاب‌هاىدرسىوکمبودامکاناتآموزشىراجبرانکنديابرعکس،بهترينموقعيتوموضوعتدريسراباعدمتوانايىدرايجادارتباطعاطفىمطلوببهمحيطىغيرفعالوغيرجذابتبديلکند. درفرايندتدريس،تنهاتجاربوديدگاه‌هاىعلمىمعلمنيستکهمؤثرواقعمى‌شود،بلکهکلشخصيتاوستکهدرايجادشرايطيادگيرىوتغييروتحولشاگردتأثيرمى‌گذارد. ديدگاهمعلموفلسفه‌اىکهبهآناعتقاددارد،درچگونگىکاراوتأثيرشديدىمى‌گذارد،بطورىکهاوراازحالتشخصىکهفقطدرتدريسمهارتداردخارجمى‌کندوبه‌صورانسانانديشمندىدرمى‌آوردکهمسؤوليتبزرگتربيتانسان‌هابرعهدهاوست. برشمردنويژگى‌هاىمعلمکارچندانآسانىنيست؛زيراجوامعمختلفبافلسفه‌هاونگرش‌هاىمختلف،انتظاراتمتفاوتىازمعلمدارند،ولىمى‌توانبهويژگى‌هاىکموبيشمشترکىکهلازماستمعلماندرهمهجاداشتهباشنداشارهکرد.

ويژگى‌هاىشخصيتىمعلمونقشآندرتدريس

دراينمبحث،ابتدابهبررسىويژگى‌هاىشخصيتىمعلمانوسپسبهتأثيرونقشرفتارآناندرفرايندتدريسمى‌پردازيم. دررونداينبررسي،بيشتربهتحليلنوعنگرشوروابطمعلمنسبتبهشاگردانمى‌پردازيموآنانرابهدوگروهتقسيممى‌کنيم.

معلمانشاگردنگر

اينگروهازمعلمان،شاگردانراهستهٔمرکزىفعاليتخودقرارمى‌دهندوآنانرامحوراصلىفعاليت‌هاىآموزشىمى‌‌دانند. آنانفعاليتورشدهمه‌جانبهٔشاگردانرادرنظرمى‌گيرندومواددرسىوانتقالدانشرابراىپرورشآنهابهکارمى‌برند. اينگروه،بطورکلي،بهپرورشاستعدادشاگردانشوقفراواندارند. البتهنبايدتصورکردکهمعلمانديگرهيچتوجهىبهشاگردانندارند،بلکهمى‌توانگفتکهايندستهازمعلمانبيشترازديگران،شاگردانرادرنظردارند،ورفتارشاننسبتبهشاگردانبهگونه‌اىاستکهتوجههرمشاهدهکننده‌اىرادرنخستينبرخوردبهخودجلبمى‌کند.

معلمانشاگردنگراگراطلاعاتودانشزيادىهمداشتهباشند،انتقالهمهٔآنهارابهشاگردانچندانمهمنمى‌دانند،بلکهبيشترفعاليتخودرابرآموزشوپرورششاگردمتمرکزمى‌کنند. اينانازميانعلوم،بيشتربهعلومانسانىوبويژهروانشناسىتوجهدارند.

گروهشاگردنگررامى‌توانبهدودستهکوچک‌ترشاگردنگرفرديوشاگردنگرجمعيتقسيمکرد. شاگردنگرفردىبهويژگى‌هاىفردىشاگردان،بيشترتوجهداردويکايکآنانراشناسايىوباهرکداممطابقخصوصياتفردىآنرفتارمى‌کند،درحالىکهشاگردنگرجمعىبيشتربهجمعشاگردانوپرورشجمعىآنانتوجهداردويکبهيکآنانراموردتوجهقرارنمى‌دهد. اينگروهازمعلمانبااستفادهازروانشناسىپرورشىوروانشناسىنوجوانىدرجهتتربيتوپيشرفتکلىهمهٔشاگردانتلاشمى‌کنند. رفتاراينمعلماننسبتبهرفتارمعلمانشاگردنگرفردىرسمى‌تراست. ايندستهازمعلمانچندانبهعواطفودرخواست‌هاىشاگردانتوجهندارند.

معلماندرس‌نگر

معلماندرس‌نگر،بيشتربهدرساهميتمى‌دهندتاپرورششاگردان. تمامکوششآنهابرايناستکهبههرطريقىکهشدهدرسرابهشاگردانانتقالدهند. گروهدرس‌نگربهشاگردانوتفاوت‌هاىفردىآنانتوجهندارندياآنراچندانمهمتلقىنمى‌کنند. بهنظراينگروه،شاگردانموظفهستندکهدرسرابطورکامليادبگيرندوبهمعلمپسبدهند. بهاعتقادافراداينگروه،حقايقعلمىشاگردانرابراىزندگىاجتماعىآمادهمى‌سازدوبههميندليل،کسبدانشدردرجهٔاولاهميتقراردارد. اينمعلمانبهعلوموفنونرغبتفراواندارند. بسيارىازدبيراندبيرستان‌هاوجمعىازمعلمانمدرسهابتدايىوگاهىتعدادىازاستاداننظامآموزشىجامعهماراايندستهازمعلمانتشکيلمى‌دهند.

گروهدرس‌نگررانيزمى‌توانبهدوگروهکوچک‌تردرس‌نگرعلميودرس‌نگرفلسفيتقسيمکرد. گروهدرس‌نگرعلمىبيشتربهرشته‌هاىعلمىعلاقه‌مندهستندومى‌کوشندتاازايننظر،دانشخودراروزبهروزگسترشدهند. باآنکهمطالبدرسىآنهاگيرايىدرس‌هاىفلسفىواجتماعىراندارد،بهسبباطلاعاتوسيعىکهدررشته‌هاىعلمىدارند،مى‌توانندشاگردانرابهسوىخودجلبکنند. تأثيرىکهمعلماندرس‌نگرعلمىدرشاگردانمى‌گذراند،ناشىازشخصيتآناننيست،بلکهزادهٔوسعتاطلاعاتآنهاست. چنينتأثيرىمعمولاًتأثيرتعليمىاستنهتربيتي،ولىبطورغيرمستقيمشاهدتأثيرتربيتىهمهستيم. اگرچهعلاقهٔاينگروهازمعلمانبيشتربهرشته‌هاىعلمىومواددرسىاستتاشاگردان،دلبستگىآنانبهعلمباعثمى‌شودکهگاهىشاگردانباعلاقهٔفراواندرکلاسدرسايشانحاضرشوند. اينگروهازمعلماناگربهنيازوعلاقهٔشاگردانتوجهکنندوباآنهاارتباطمطلوببرقرارسازند،مى‌توانندمعلمانخوبومفيدىباشندوتأثيرمثبتىدرشاگردانبگذارند.

گروهدرس‌‌نگرفلسفىبااينکهبهدرسبيشترازشاگردانتوجهدارند،اماچوناغلببهمسائلکلىواجتماعىمى‌پردازند،کلاسايشانگيراست. شاگرداننسبتبهاينمعلمانگرايشبيشترىدارند. اينگروهباشخصيتبارزىکهدارند،بهعنوانسرمشقوانسانآرمانىموردتوجهشاگردانواقعمى‌شوندوتمامتوجهآنانرابهخودجلبمى‌کنندتاجايىکهشاگرداننسبتبهويژگى‌هاوامکاناتخودغافلمى‌شوندوبراىبسطشخصيتخودمجالىنمى‌يابند. چنينمعلماني،معمولاًبهفرديتشاگردانتوجهنمى‌کنندوبهروشتدريسهماعتنايىندارند،امابهعلتآرمان‌گرايىخاصوشخصيتبارزونافذىکهدارند،شاگردانرامجذوبخودمى‌کنند،بطورىکهشاگرداننهتنهاآنانرابراحتىمى‌پذيرند،بلکهالگوىزندگىخودنيزقرارمى‌دهند. اگرچهتأثيرىکهاينگروهازمعلماندرشاگردانمى‌گذارند،ممکناستتامدت‌هادوامداشتهباشد،احتمالداردکهآنانبدونتوجهبهتوانايى‌هاوقابليت‌هاىخود،تمامرفتاروعقايدمعلمانخودراموبهمواجراکنندوهيچ‌گونهابتکارونو‌آورىازخودنشانندهند.

ويژگى‌هاىشخصيتىوعلمىمعلم(۲)

تأثيرشخصيتورفتارمعلمدرفرآيندتدريس

درفرايندتدريس،رفتاروکردارمعلمازاهميتخاصىبرخورداراست. براىشاگردان،عملورفتارمعلممعيارمناسبىاستبراىارزش‌يابىمطالب،گفته‌ها،وصاياورهنمودهاىاو. بنابراين،معلمبايددررفتارواعمالشآنقدربزرگوارباشدکهنمونهوالگوىشاگردانشقرارگيرد. شاگردانشراآزادهباربياوردوبهآنانبياموزدکهانسانيتقابلتحققاستوخودنيزنمونهٔتحققيافتهانسانيتباشد. (وزارتآموزشوپرورش؛معلموخانواده.)

شهيدثانىدرکتابمُنْيةُالْمُريدفىآدابِالمفيدوالمستفيد،دربارهٔويژگى‌هاىمعلمچنينمى‌گويد:

- معلمبايدداراىخلوصنيتباشدودرجهتهدف‌هاىالهىوانسانىگامبردارد،ازدرونوبيرونمتوجهخداباشدودرتمامشئونزندگانىخودبهاومتکىگردد. داراىحسن‌خلق،علوهمتوعفت‌نفسباشد. بااهلدنياومستکبران،پيوندىبرقرارنسازدتابتواندحرمتوارزشدانشرانگهبانىکند. معلمبرفرضآنکهداراىعذرموجهىباشد،نبايدميانکرداروگفتارشدوگانگىوتفاوتوجودداشتهباشد. اونمى‌تواندعملىراتحريمکندکهخودمرتکبآنشود،وياانجامعملىراواجبوحتمى‌الاجرامعرفىکندوخودپايبندآننباشد. (شهيدثاني،زين‌الدين‌ بنعلي- ۱۳۶۲.)

- معلمنبايداينحقرابهخودشبدهدکهشاگردرا - بهدليلاينکهيکنسلازاوديرتربهدنياآمدهاستياچندسالازاوکوچک‌تراست - پذيرندهٔهمهٔحرف‌هايشبداند. معلمبايدهنگامتدريسبههمهٔشاگردانتوجهکند. اغلبشاگردان،مخصوصاًدردورهٔراهنمايىوسال‌هاىاولدبيرستان،باتوجهبهاقتضاىسنىخود،بهتوجهبيشترمعلمنيازدارندودوستدارندکهبهاظهارنظرهاىآنانتوجهشودوطرفمشورتقرارگيرند. اگرمعلمبهاينمسألهاساسىتوجهنکندوشاگردانشرادرتصميم‌گيرى‌هادخالتندهدياهميشهازتعدادخاصىنظرخواهىکند،شاگردانشبراىجلب‌توجهاوواثباتوجودخود،دستبهکارهايىخواهندزدکهنظمکلاسدرهمبريزدوتدريسدچارشکستشود.

- معلمنبايددربرخوردباشاگردانعدالترافراموشکند. اونبايدبينشاگردانتفاوتوتمايزقائلشود. اگرشاگرداناحساسکنندکهمعلمبينآنهاتبعيضقائلشدهاست،بهاوتوجهواعتمادنخواهندکرد. نگاهمحبت‌آميزمعلم،همانندصداىاو،بايدبه‌طوريکسانشاملحالهمهٔشاگردانشود؛زيراتمامرفتارمعلمبراىشاگردانقابلتعبيروتفسيراست،حتىمسيرآمدوشداوبينخانهومدرسه. اينمسألهبويژهدرشهرهاىکوچکودرمدارسمناطقروستايىبسيارحائزاهميتاست.

- معلمبايدوقت‌شناسباشد. معلمخوبکسىاستکهزودترازشاگردانواردکلاسشودوديرترازآنانازکلاسخارجشودتابتواندبراىشاگردانالگوىنظموترتيبباشد. وضعظاهرىوسخنگفتنمعلمازعواملىهستندکهدرتدريساواثرمى‌گذارند. معلمىکهبالباسکثيفونامرتبوبطورکلي،سرووضعىنامناسبواردکلاسمى‌شود،نمى‌تواندالگوىمناسبىبراىشاگردانباشد. اوبايدساده‌پوشىوتميزپوشىراهموارهرعايتکند،بالحنمهربانوصميمىصحبتکندوازتکيهکلام‌هاىبى‌مورداجتنابورزد،آهستهصحبتنکندوبهگونه‌اىصحبتکندکههمهٔشاگردانبراحتىصداىاورابشنوند.

تأثيرشخصيتعلمىمعلمبرفرايندتدريس

معلمهراندازهداراىرفتارانسانىمطلوبىباشد،ولىازنظرعلمىضعيفوناتوانتلقىشود،موردقبولشاگردانواقعنخواهدشد. شخصيتمتعادلهمراهباتسلطعلمىمعلم،اوراازنظرشاگردانباارزشواعتبارمى‌سازد. معلمىازنظرعلمىقوىاستکهبهروش‌هاىارائهمحتواوچگونگىبرقرارىارتباط،آگاهوبرآنهامسلطباشد. معلمبايدازنظريه‌هاىجديدارتباطي،ازدانش‌هاىجديدروانشناسىوعلومرفتاري،بويژهروانشناسىتدريسويادگيري،آگاهىکافىداشتهباشد.آگاهىازعلوماجتماعي،بويژهروانشناسىاجتماعىنيزاورايارىخواهدکردتافرهنگوويژگى‌هاىخاصطبقاتاجتماعىشاگردانراتاحدودىبشناسدوباشناختخصوصياتفردىواجتماعىآنان،بهبرنامه‌ريزىفعاليت‌هاىآموزشىبپردازد.

روشتدريسبايدمتناسببااصولآموزشوپرورشوخصوصياتشاگردانانتخابشود؛زيراوظيفهٔاساسىمعلمفقطدرسدادنوپسگرفتندرسنيست،بلکهمهم‌ترينوظيفهٔاوهمکارىوراهنمايىيکايکشاگردانبراىرسيدنبههدف‌هاىمطلوبتعليموتربيتاست.

تسلطبرمحتواوموضوعدرس،ازمهمترينويژگى‌هاىمعلماست. باوجوداينکهدامنهٔعلومحتىدريکرشتهٔخاص،بسياروسيعوگستردهشدهاستوکمترکسىمى‌تواندبههمهٔآنهادستيابد،لازماستکهمعلمحداقلبرمطالبىکهتدريسمى‌کندمسلطباشد. اوبراىتحققچنينمنظورىبايدمطالعهمستمرودائمداشتهباشد. اگرمعلمىدرمسائلعلمىضعيفباشدونتواندبهپرسش‌هاىشاگردانپاسخدهد،مسلماًدرکارخودشکستخواهدخورد. معلمبايدهميشهبرآگاهى‌هاىخودبيفزايد. اوبايددرزمينهٔکارخودبايافته‌هاىجديددرارتباطدائمباشد. اگرمعلمىازاينامرغافلشود،درامرتدريسناچارازتکرارمکرراتخواهدبود. مطالعهٔدائمبراىمعلمبيشازهرکسديگرىلازموضرورىاست.

نقشديگرمعلمايجادرابطهوپيوندبينجامعهومدرسهاست. شايدچنينتصورشودکهوظيفهٔمعلمفقطانتقالدانشواطلاعاتاستواوکارىبهجامعهندارد،درحالىکهواقعيتدرستبرخلافايناست؛زيراشاگردانمى‌آموزندتابهترزندگىکنند. اگرآموزشرسمىبازندگىاجتماعىوحقيقىآنانارتباطنداشتهباشد،چنداناهميتواعتبارىنخواهدداشت. بيشتراوقاتِشاگرداندرخارجازمحيطمدرسهمى‌گذرد،پسمعلمبايددرزندگىاجتماعىنيزراهنماىشاگردانباشد. راهنمايىمعلمانسببمى‌شودکهزندگىواقعىدرنظرشاگردانمعنىپيداکند.

آموزشوپرورشهرجامعهباتوجهبهتاريخوفرهنگآنجامعهشکلخاصىبهخودمى‌گيرد. معلمآگاهومسلطبايدباتأکيدبرآنفرهنگخاصوباتوجهبهشرايطتاريخىجامعه،کوششکندتاشاگردانرابهارزش‌هاىوالاىجامعهٔپيشرفتهوانسانىآشناکند. ازآنجاکهجامعهٔپيچيدهوپويابهانسان‌هاىانديشمندوباريک‌بيننيازدارد،معلمبايدسعىکندذهنشاگردانراازحالترکودوثباتبيرونآوردوآنانراباآرمان‌هاىارزشمندانسانىآشناسازد. معلمآگاهبهمدددانشواطلاعاتىکهکسبمى‌کند،تلاشمى‌کندتادرتحرکوپويايىجامعهخودبهسوىپيشرفت،سهمىمؤثرداشتهباشد.

معلمعلاوهبرداشتنمحتواىغنىعلمي،بايدازفنونومهارت‌هاىآموزشىآگاهباشد. اوبايدهدف‌هاىآموزشوپرورشرابشناسدوبااينشناخت،بهفعاليت‌هاىآموزشىخودجهتدهد. اوبايدقادربهتحليلفرايندآموزشىباشدوبااستفادهازامکاناتوتجهيزاتموجود،روشتدريسخودراانتخابکند. اوبايدازالگوهاىآموزشى‌اىکهمربيانتربيتىباتحقيقبهآنهادستيافته‌اند،آگاهىداشتهباشدومزاياومعايبهرکدامرابشناسدوباروش‌هاىصحيحتدريسوفنونکلاس‌داري،کاملاًآشناباشدتابتواندشرايطمطلوبيادگيرىرافراهمکند. معلمىکهبرمحتوامسلطاستولىباروش‌هاىتدريسناآشنااست،ممکناستقادربهفراهم‌کردنموقعيتمناسبيادگيرىنشود. معلم،بايدعلاوهبرداشتنمحتواىغنىعلمىوآشنايىباروش‌هاىتدريس،بابرنامه‌ريزىوطراحىآموزشىآشناباشد. اوبايدقبلازشروعتدريس،قادرباشدهدف‌هاىتدريسخودرابطورصريحوروشنمعينکندتابتواندتدرسهدف‌دارىداشتهباشد.

ويژگى‌هاىشاگردانوتأثيرآندرفرايندتدريس

آگاهىازفرايندهاىشناختىشاگرداندرسنينمختلفازضرورى‌ترينوظايفمعلماست؛زيرافرايندشاگرد،علايق،ميزانانگيزش،بلوغعاطفي،سوابقاجتماعىوتجاربگذشتهازعواملىهستندکههموارهدرروشکارمعلمدرکلاساثرمى‌گذارند. شاگردانصفاتزيادىمانندراست‌گويي،دروغ‌گويي،شهامت،ترس،اضطراب،پرخاشگري،تلاشوبسيارىازصفاتمطلوبونامطلوبراباخودازخانوادهبهدرونمدرسهمى‌آورند. اگرمعلمىتصورکندبدونشناختشاگردانوبدونآگاهىازفرايندرشدذهني،عاطفىواجتماعىآنانوحتىبدونهمکارىوالدينمى‌توانددراداىوظايفآموزشىموفقباشد،سختدراشتباهاست.

معلمنمى‌تواندبدونتوجهبهويژگى‌هاىشاگردان،آنانرابهکارکردنواداردوبهعبارتديگر،کاررابرآنانتحميلکند؛زيرافعاليت‌هاىعقلي،اخلاقىواجتماعىشاگردتابعارادهٔمعلمنيست. تدريسمعلمبايدبراساسنياز،علاقهوتوانايى‌هاىذهنىشاگردانتنظيمشود. البتهاينبدانمعنانيستکهشاگردانهرچهدلشانخواستمى‌توانندانجامبدهند،بلکهبهاينمعناستکهفعاليتوکارمدرسهبايدموردعلاقهودلخواهشاگردانباشد. آنانبايدخودشخصاًعاملباشند،نهاينکهاعمالووظايفازطرفمعلمبرآنانتحميلشود. قانونعلاقهيارغبتکهبرکارکردفکرىبزرگسالانحاکماست،بهطريقاوليٰدربارهٔکودکانوشاگردانمدارسنيزصادقاست،بويژهاينکهعلايقکودکانهنوزازانتظامواتحادلازمبرخوردارنيست.

ساختذهني،هوشوتجربه‌هاىعلمىشاگردموضوعديگرىاستکهدرروشتدريسبايدبهآنتوجهشود. ساختذهنىکودکانباساختذهنىبزرگسالانمتفاوتاست؛بنابراين،معلمبايدبرنامهوموادآموزشىرامطابقسطحدرکوفهمشاگردانعرضهکندتابراىآنانقابلجذبباشد؛يعنىبرنامهٔدرسىونوعومقدارتکليفبايدبراساسمراحلرشدذهنىوتوانايى‌هاىمختلفشاگردانپى‌ريزىشود؛زيراهرغذاىفکرى(برنامهدرسي)براىهمهٔسنينبهيکاندازهمناسبنيست. معلمبايدتوجهداشتهباشدکهسيرتکوينىمراحلرشد،ازلحاظسنومحتواىتفکر،يک‌‌باربراىهميشهوبطورثابتتعييننشدهاست؛بنابراين،اومى‌تواندبهمددروش‌هاىسالم،بازدهکارشاگردانراافزايشدهد،وحتىرشدمعنوىآنانرابى‌آنکهبهاستحکامآنلطمه‌اىبزند،تسريعکند. (پياژه،ژان- ۱۳۶۷.)

معلمبايدبهشاگردانفرصتدهدتادانشخودراخودشانبسازند. کودکانبيشترازآنکهبهآموزشمستقيمنيازمندباشند،بهفرصت‌هاىيادگيرىمستقيممحتاجند؛بنابراين،بهتراستکهمعلمانتاحدامکانازآموزشوانتقالمستقيممفاهيمبکاهندوبهفراهمآوردنفرصت‌هاىيادگيرىوترتيبدادنموادآموزشىبراىايجادموقعيتمطلوبيادگيرىاقدامکنند.

موقعيتاجتماعىشاگردازعواملديگرىاستکهبرتدريسمعلممؤثراست. شاگرداندرفراينداجتماعىشدن،نيازمندالگوىسالمهستندتابتوانندساختمطلوبشدنرادرخودبيافرينند. والدينومعلماننخستينالگوهاىمؤثردرتشکيلشخصيتشاگردانبهشمارمى‌روند؛زيرادرآغازجريانرشداجتماعي،افرادبالغهميشهسرمشقهرگونهصفاتاجتماعىواخلاقى‌ هستند،امااينوضعچندانبى‌خطرنيست؛مثلاًوجهه‌اىکهمعلمدرنظرشاگرددارد،سببمى‌شودکهشاگرداظهاراتوىرابپذيردواينپذيرشاوراازتفکربازمى‌دارد. اينعمل،ايمانمبتنىبراقتدارديگرانراجانشيناعتقادفردىشاگردمى‌سازدواجازهنمى‌دهدکهدرراهتفکروگفتوشنودکهموجدعقلاست - گامبردارد. درفرايندآموزش،همکارىمتقابلشاگردانبهاندازهٔعملبزرگسالاناهميتدارد. اينهمکاري،ازلحاظعقلي،بهترازهرامرديگرىمى‌تواندمبادلهٔواقعىانديشهراتسهيلکندوشاگردانىباذهن‌هاىنقادوتفکرمنطقىپرورشدهد.

درزمينهٔاخلاقىنيزهمينامرصادقاست؛بهاينمعنىکهکودک،بدوخوبراصرفاًآنچيزىتلقىمى‌کندکهباقاعده‌اىکهبزرگسالانوضعکرده‌اند،مطابقباشد. ايناخلاق،يعنىاخلاقاتکالىيااطاعتازديگران،شاگردانرابهانواعکج‌رفتارى‌هاسوقخواهدداد. اين‌گونهاخلاققادرنيستکودکرابهاستقلالوجدانفردي،يعنىاخلاقمبتنىبرخير- درمقابلاخلاقمبتنىبرتکليف - سوقدهد. درنتيجه،کودکبراىدرکارزش‌هاىاساسىجامعهدچارشکستمى‌شود. شناختمسائليادشدهمى‌تواندبهمعلمدرفرايندآموزشىواتخاذروشمناسبتدريسکمککند.

تأثيربرنامهوساختنظامآموزشىدرفرايندتدريس

ساختنظامآموزشىهرجامعه،اعمازنگرش‌ها،باورها،برنامه‌هاوآييننامه‌ها،مى‌تواندروشتدريسمعلمراتحت‌تأثيرقراردهد. آئين‌نامه‌هاىخشکوانعطاف‌پذير،تصميم‌گيرى‌هاىغيرتخصصىدرپشتدرهاىبسته،گزينشمعلم،توجهياعدمتوجهنظامآموزشىبهنيازهاىشاگردانوجامعه،اصالتدادننظامبهمحتواوبرنامه‌هابهجاىرشدوتحولهمه‌جانبه،عدمنظارتوکنترلسالموارزشيابى‌هاىاصولىوغيراصولي،همهوهمهمى‌توانندفعاليتمدرسه،ازجملهتدريسمعلمراتحت‌تأثيرقراردهند. دربررسىساختارنظامآموزشي،ازنظربرنامهوچگونگياجرا،دونظامکاملاًمتمايزمى‌توانتشخيصداد.

برنامهمتکىبراصالتمواددرسى

برنامهٔمتکىبراصالتمواددرسي،داراىويژگى‌هاىزيراست:

۱. هدفآموزشوپرورشانتقالمحتواىبرنامهٔدرسىازيکنسلبهنسلديگراست.

۲. يکبرنامهٔثابتبراىهمهٔکشوراجرامى‌شود.

۳. محتواىبرنامهمقيدبهمتنتنظيمشدهاست.

۴. هردرسبطورمستقلوجداوبدونارتباطباموادديگرتدريسمى‌شود.

۵. رعايتانضباطيکنواختدرآموزشمواددرسىبراىهمهٔمعلمانالزامىاست.

۶. نتيجهٔفعاليتآموزشي،ازنظرمعلموشاگرد،بيشتربهحافظهسپردنوگذراندنامتحانوگرفتننمرهاست.

۷. اجراىبرنامه‌هاىآموزشىبيشتربهسمتنگهدارىوارائهيکنظامثابتآموزشىسوقدادهمى‌شود.

درچنيننظامي،معلمآزادىعملوابتکارچندانىندارد. اوبدونتوجهبهتفاوت‌هاىفردي،محتوايىيکسانراباروشىثابت،بههمهٔشاگردانارائهمى‌دهدوباتوسلبهشيوه‌هاىدرستونادرست،سعىمى‌کندبرتعدادقبولىشاگردانکلاسبيفزايد. برنامه‌هاىدرسىبراىشاگردانخستهکنندهاستوآنانازمحيطمدرسهوکلاسچندانرضايتىندارد.

برنامهمتکىبررشدهمه‌جانبهشاگرد

برنامهٔمتکىبررشدهمه‌جانبهٔشاگردداراىويژگى‌هاىزيراست:

۱. هدفآموزشوپرورشرفعنيازهاىآنىوآتىشاگردوجامعهاست.

۲. برنامهبرحسبمقتضياتمنطقهونوعمدرسهوتوانايىشاگردانتنظيممى‌شود.

۳. محتواىبرنامهبهفعاليت‌هاىفردىوگروهىشاگردانبستگىداردومعلمهموارهنقشراهنمارابعهدهدارد.

۴. يادگيرىمواددرسىپيوستهوهمراهباکشفوحلمسألهاست.

۵. معلماندراجراىبرنامهوانتخابمواددرسىآزادىعملواختياراتبيشترىدارند.

۶. نتيجهٔفعاليت‌هاىآموزشي،بصورتارضاىحسنيازبهيادگيرىوکمکبهرشدمتعادلشخصيتشاگردان،موردبررسىقرارمى‌گيرد.

۷. تنظيموپيشرفتبرنامه‌هاىآموزشىامرىمداوموپيگيراست.

درچنيننظامي،علايق،توانايى‌هاونيازهاىشاگردانمحورفعاليت‌هاىآموزشىقرارمى‌گيردومعلمابتکاروخلاقيتبيشترىدرامرتدريسازخودنشانمى‌‌دهد. يادگيرىبهمحفوظاتختمنمى‌شود،بلکهپرورشتفکرورشدهمه‌جانبهٔشاگردموردتوجهواقعمى‌شود. مدرسهبازندگىواقعىشاگردانارتباطنزديکداردوشاگردانازبودندرمدرسهوفعاليت‌هاىآناحساسلذتمى‌کنند.

درچنيننظامي،برنامهبهمجموعهکوشش‌هاىآموزشى - طبقنقشهوطرحىکهشاگردخودرادرتنظيمآنسهيمبوده- وموقعيت‌هايىکهبراىهمکارىشاگردانبايکديگرايجادشدهاست،اطلاقمى‌شود؛بنابراين،فرقآنبابرنامه‌هاىعادىنوعاولايناستکهدربرنامه‌هاىعادي،درسجنبهٔنظرىداردويادگرفتنآننوعىتحميلتلقىمى‌شودوحاصلآندريافتنمرهٔخوباست،درحالىکهدربرنامهٔمتکىبررشدهمه‌جانبه،شاگردانگروه‌هاىکارىتشکيلمى‌دهندوعملاًروشتقسيممسؤوليتوشيوهٔهمکارىدرزندگىرايادمى‌گيرند.

تأثيرفضاوتجهيزاتآموزشىدرفرايندتدريس

معلمخوبدرشرايطمحدودنيزمى‌تواندمؤثرواقعشود. اماشکىنيستکهفضاوتجهيزاتآموزشىمناسبدرکيفيتتدريسمعلمبسيارمؤثراست. کثرتشاگردان،نداشتنميزونيمکت،کيفيتنامطلوبتختهگچي،عدمنورکافي،کلاس‌هاىسردوتاريکباپنجره‌هاىمشرفبهخيابان،غيربهداشتىبودنکلاسونداشتنزمينبازي،کتابخانه،نمازخانه،آزمايشگاهوصدهاامکاناتديگرمى‌توانندروشتدريسمعلمراتحت‌تأثيرقراردهند.

دومدرسهراتصورکنيد: اولىداراىفضاىآموزشىمناسب،کلاس‌هاىوسيع،نيمکت‌هاىسالموراحت،وسايلآموزشىمرتب،سالناجتماعات،کتابخانه،نمازخانه،زمينورزشوفضاىبازورزشي،ودومىبعکس،داراىکلاس‌هاىتنگوتاريککهاصولاًبراىفعاليت‌هاىآموزشىساختهنشدهاست،نيمکت‌هاىکهنهوناکافي،فاقدتجهيزاتآموزشي،فاقدزمينورزش،کتابخانهونمازخانه. آيافعاليت‌هاىآموزشي،بويژهتدريسويادگيري،درايندومحيطبطوريکسانصورتخواهدگرفت؟آيامعلموشاگرددردومحيطنامبردهبهيکاندازهمى‌توانندبهتلاشآموزشىوپرورشىبپردازند؟درکلاسىکهبراىنشستنشاگردانجاىکافىوجودندارد،معلمهرگزنمى‌تواندبافکرىآسودهبهتدريسبپردازد. حتىفضاىبازموجودمدرسهوچشم‌اندازآننيزمى‌توانددرروحيهشاگردومعلمتأثيربگذاردوکيفيتتدريسويادگيرىراافزايشدهد. شاگرداننيازمندتلاشوجنبوجوشندومعمولاًچنينامکانىدرزندگىشخصىآنانوجودنداردومدرسهبايداينامکانرابراىآنانفراهمکند. اگرمدرسهفاقدنمازخانهياکتابخانهباشد،چگونهمى‌توانانتظارداشتکهشاگرداندرمراسمنمازشرکتکردهيابهمطالعهٔکتابعادتکنند؟يااگرمدرسه‌اىفاقدتجهيزاتآموزشىباشد،چگونهمى‌توانازمعلمانتظارتدريسباکيفيتمطلوبوازشاگردانانتظاريادگيرىمطلوبداشت. فعاليتآموزشىمدرسهبايددرفضايىمناسب،باروشوامکاناتمطلوبوبراساسنيازها،علايقوزمينه‌هاىعلمىشاگردانتهيهشودوانجامپذيردتامعلمدرتدريسوشاگرداندريادگيري،احساسرغبتوانگيزهکنندوازفعاليتخوداحساسلذتورضايتنمايند.

طرحيکنظريهتدريس (theory of teaching) هماهنگ

ابعادمختلفنظريهٔتدريسهماهنگرامى‌توانازطريقيکجدولدوبعدىتوصيفکردکهيکبعدآننشان‌دهندهٔنوعمطالعاتعلمىبهکاررفتهاستوبهسهدستهتحقيقاتتوصيفى (descriptive)،تجويزى (prescriptive) ومعيارى (normative) تقسيممى‌شودوبعددومآنمربوطبهاهدافتدريسوشيوه‌هاىتدريساستومى‌توانآنرابهدوپرسشچهوچگونهتقسيمکرد.

روانشناسىتربيتىومطالعاتتجربي- تحليلىدرزمينهٔتدريس،نمونه‌‌هايىازنوعتحقيقاتتوصيفى‌ هستند. مطالعاتىکههدفشاستقراروتحققهدف‌هاىنهايىومعيارهاىاخلاقى (ethical standards) باشد،تحقيقاتمعيارينامدارد. بررسىموضوعاتمعياري،خارجازحوزهوقلمروتحقيقاتتجربي- تحليلىقراردارد،ولىدرهدايتتعليموتربيتبهسوىارزش‌هاىعالىلازموضرورىاست؛مانندمطالعاتفلسفهٔتعليموتربيتکهمسائلمعيارىوارزش‌هاراموردرسيدگىومطالعهقرارمى‌دهد. تحقيقاتىکهبينمطالعاتمعيارىومطالعاتتوصيفىبمنظورحلمسائلمهموعملىارتباطبرقرارمى‌کند،تحقيقاتتجويزينامدارد؛ماننددانشکاربردى (applied science)،فن‌آورى (technology) ودانشطراحى (science of design) کهازمقوله‌هاىمطالعاتتجويزىهستند. درمورداهميتونقشمطالعاتتجويزىدرفرايندتعليموتربيتبيناکثرمحققاتعلومتربيتىتوافقکلىوجوددارد. طرحزیريکنظريهٔتدريسهماهنگرابخوبىنشانمى‌دهد.

جدوليکنظريهتدريسهماهنگ

نوعپرشسونوعمطالعات

توصیفی

تجویزی

معیاری

"چه"

(الف)

هدفها-محتوایدرسدرکلاس

(ب)

برنامهدرسی

(ج)

نتایجنهایی

نظریههدفهایتدریس

"چگونه"

(د)

تاثیرمتقابلمعلموفراگیر

(ه)

شیوههایتدریس

(و)

معیارهایحرفهای

نظریهروشهایتدریس

روانشناسیتربیتیپژوهشدرزمینهتدریس

فنآوریآموزشییادانشطراحی

فلسفهتعلیموتربیت

قسمتالفبهوسيلهيکتحقيقتجربىدرزمينهٔهدف‌هاىرفتارىفرايندتدريسبهدستمى‌آيد. براساسهدف‌هاىمعينشده،محتواىآموزشىموردلزوممشخصوتنظيممى‌شودوازاينرو،آنچهبايدمعيارتعيينهدفومحتواىآموزشىقرارگيرد،اصولوقواعدىاستکهازطريقپژوهش‌هاىتوصيفىحاصلشدهاست.

قسمتبمربوطبهبرنامهٔدرسىاست. ايننظريهبهپرسشچهتدريسمى‌شود؟پاسخمى‌دهد؛مشروطبراينکههدف‌هاىنهايىازپيشتعيينشدهباشد. تصميم‌گيرىدربارهٔنتايجنهايىازطريقتحقيقاتمعيارىقسمتجانجاممى‌گيرد. قسمت‌هاى ‌دوهـبسيارحايزاهميتهستند. مطالعاتتوصيفىاطلاعاتبسيارمفيدىرادرزمينهٔتعاملميانمعلموشاگرد،نهتنهاازطريقروش‌هاىمشاهده‌اي،بلکهازطريقتحقيقاتتجربىدراختيارمربيانقرارخواهدداد. درزمينهٔروش‌هاىتدريسنيزتحقيقاتفراوانىانجامگرفتهاست. سرانجام،قسمتوشامليکنظريهٔمعيارىاستکهبهمعيارهاىحرفه‌اي- اخلاقىمربيانومعلمانمربوطمى‌شود.

تعدادزيادىازنظريه‌هاىتدريسبهمطالعاتتجويزىتعلقدارند. چنيننظريه‌هايىمى‌توانندبراىتربيتمعلممفيدواقعشوند. بدينسبب،درقسمتبعد،يکىازنظريه‌هاىتجويزىتدريسراموردبحثقرارخواهيمداد. ايننظريهمبتنىبريکفراينداطلاعاتىاستودرابتدابهنوعتدريسىکههدف‌هاىشناختىراموردتوجهقرارمى‌دهد،منحصرومحدودمى‌شود.

محتواىدرس

محتواىدرسمفاهيمىاستکهتدريسمى‌شود. درواقع،محتواىدرسبراساستفاوتحاصلازهدف‌هاىنهايىتدريسوحالتموجود(موقعيتاوليه)شاگردتعيينمى‌شود. محتواىدرس،شاملتکاليفىاستکهشاگردانجاممى‌دهد. محتواىدرساساساًبهشاگردوابستهاستوبرنامهٔدرسىمبتنىبرمحتواىدرسنيزبايدبهشاگردوابستهباشد. بعلاوه،محتواىدرسدربرگيرندهٔنيازهاىمعينوخاصىازشاگرداناستکهمعلمبايدهنگامطراحىبرنامهٔدرسىوانتخابروشتدريس،درنظرداشتهباشد.

کنش‌هاىمهمتدريس (function of teaching)

درعملتدريس،باتوجهبهويژگى‌هاىفراگيران،کنش‌هاىمعينىوجوددارد؛بدينمعنىکهتدريسبرجرياناتىکهدرفراگيرانرخمى‌دهد،اثربگذارد. اينکنش‌هارامى‌توانازطريقتحقيقوبررسىکشفوتعيينکرد.

انگيزش (motivation)

يکىازنکاتبسيارمهمدرجريانيادگيري،وجودمحرکبراىيادگيرىاست. اگرشاگردانگيزه‌اىبراىيادگيرىنداشتهباشد،بندرتيادخواهدگرفت. گاهىتوصيهشاگردبهاينکهپايهٔدانشوآگاهىوىياالگوىفکرى‌ايشانياتدابيراوبراىحلمسائلناقصوناکافىاست،ممکناستانگيزهٔيادگيرىرادراوتقويتکند.

اطلاعات (information)

يکىازهدف‌هاىتدريسواداشتنشاگردانبهکسباطلاعاتاست. اطلاعاتممکناستبهاشکالمختلفعنوانشود؛ماننددانشوآگاهىدرموردموضوعاتمختلف،اعمالوفرايندها،تدابيرعملىوسرانجامحلمسأله. کسباطلاعاتممکناستازطريقگوشکردن،خواندنيااکتشاف(دريافتن)انجامپذيرد. شاگردبراىدريافتاطلاعاتبايدآمادگىلازمراداراباشد. دقتوتوجهشاگردبايدبراطلاعاتجديدمتمرکزباشدوساختفکرىوىدراينبارهبکارگرفتهشود. اطلاعاتکسبشدهبايدبراىمدتىطولانىدرحافظهٔاواندوختهشودونظموترتيبجرياناطلاعاتوارتباطمياناطلاعاتقبلىواطلاعاتجديددرقالبىنومنظورشود.

بهجريانانداختناطلاعات (information processing)

بهمنظوراطمينانيافتنازاينکهفراگيردرقسمت‌هاىمختلف،اطلاعاتلازمرادرککردهاست،بايداطلاعاتبدستآمدهدرسهمسيرجريانپيداکند:

اولاينکهتماماطلاعاتبهدستآمدهبايدروشنوآشکارباشد،يعنىپيش‌نيازهاىذهنى(فرضيه‌ها)،پيامدهاوتأثيراتاحتمالىياموردنياز،روابطوپيوستگىدرونىميانآنهابايدآشکارومشخصباشد؛

دوماينکهشاگردبايدقادربهتجزيهٔاطلاعاتجديدبهقسمت‌هاىکوچک‌تر؛ترکيباينقسمت‌هابايکديگرونيزبازسازىاطلاعاتاصلىواوليهباشد؛

سوماينکهشاگردبايدازطريقمقايسهٔقسمت‌هاىکوچک‌ترباهم،نسبتبهساختوترکيباطلاعاتجديدبينشوشناختپيداکند؛بهاينمعنىکهازراهکشفودرکبرخىجنبه‌هاآنهاراتقسيمکرده،وميانآنهاتفاوتقائلشودتاازاطلاعات،يکساختکلىواساسىدريافتوکشفکند.

ذخيره‌سازى (storing) واصلاحمجدد

برخىازاطلاعاتذخيرهشدهممکناستبراىاستفادهٔمجددموردارزيابىقرارگيرد. ساختجديدحاصلازاطلاعات،معمولاًازطريقتمرينوتکراربدستنمى‌آيد،بلکهازبههمپيوستنوترکيباطلاعاتذخيرهشدهٔپيشينبااطلاعاتجديدحاصلمى‌شود. شاگردسعىمى‌کندتجديدساختذهنى‌اشرابهوسيلهٔمقايسهاطلاعاتجديدبااطلاعاتقبلىانجامدهد؛يعنىازطريقکشفمشابهت‌هاوتفاوت‌هاويک‌پارچگىوبههمپيوستناطلاعاتجديدوقديم،ساختىجديدبهوجودمى‌آيدياساختقبلىاصلاحوگسترشمى‌يابد.

انتقالاطلاعات (transfer of information)

شاگردانبايدقادرباشندآنچهراآموخته‌اند،بهمواردومسائلجديدانتقالدهند. انتقالبهدوصورتمثبتومنفىصورتمى‌گيرد،امادراينجامنظورازانتقال،انتقالمثبتاست. درانتقالمثبتنيزدونوعانتقالرامى‌توانمشخصکرد: يکىمربوطبهکاربردقانوناصلياقاعدهدرفرايندفعاليتجديداستونوعديگربهمقايسهٔمياناطلاعاتوبيانآنهادرمواردخاصمربوطمى‌شود.

کنترل (monitoring) وهدايت (directiong)

براىکنترلفعاليت‌هاىفوق،نيازبهکنترلودرصورتلزومرهبرىوهدايتعملکردشاگرداناست. کنترلوهدايترامى‌توانازکنش‌هاىمهمتدريسبهحسابآورد. درتدريس،بايدشاگردانرابهگونه‌اىمطلوبراهنمايىوهدايتکرد.

تفاوتبينتدريسويادگيرى

يادگيرىتغييرىاستکهبراثرتعاملشاگردبامحيطحاصلمى‌شود. تدريسراکنشمتقابلمعلموشاگردتوصيفکرديم. دراينتعامل،معلمبابرنامه‌ريزىتلاشمى‌کندشرايطمطلوبرابراىتغييربوجودآورد؛بنابراين،تدريسويادگيرىدوفرايندجداهستندوهرکدامبايدنظريهٔخاصخودراداشتهباشند. يادگيرىدرهمهجاوهميشهوحتىبدونتدريسصورتخواهدگرفت. ازطرفديگر،هرتدريسىنيزهميشهمنجربهيادگيرىنخواهدشد؛يعنىشکستشاگرداندريادگيرىبدينمعنىنيستکهتدريسانجامنشدهاستوايننيزبدانمعنىنيستکهتدريسويادگيرىهيچ‌گونهارتباطىباهمندارند. مى‌توانباعملتدريسکميتوکيفيتوسرعتيادگيرىراافزايشدادوياشرايطرابراىيادگيرىامورىکهدرشرايطمعمولىامکان‌پذيرنيستفراهمنمود.

نظريه‌هاىيادگيري،صرفاًبهپديده‌هاىيادگيرىتوجهداردوهميشهمعطوفبهشاگرداست؛بهعبارتديگر،نظريه‌هاىيادگيرىتبيين‌کنندهٔچگونگىيادگيرىوتوصيف‌کنندهٔشرايطىاستکهباحصولآنهايادگيرىصورتمى‌گيرد،درحالىکهنظريه‌هاىتدريسبايدبيانکننده،پيش‌بينىکنندهوکنترل‌کنندهٔموقعيتىباشدکهدرآن،رفتارمعلمموجبتغييررفتارشاگردمى‌شود. نظريه‌هاىيادگيرىراه‌هاىيادگيرىشاگردرابيانمى‌کند،درصورتىکهنظريه‌هاىتدريستوصيف‌کنندهٔروش‌هايىاستکهبدانوسيلهيکفرد(معلم)فردديگرى(شاگرد)راتحت‌تأثيرقرارمى‌دهدوسببمى‌شودکهاويادبگيرد. برونردربحثدربارهتفاوتنظريه‌هاىتدريسويادگيري،نظريه‌هاىيادگيرىراتوصيفىونظريه‌هاىتدريسراتجويزىمى‌خواند. براىتفکيکنظريه‌هاىتوصيفىوتجويزىمى‌توانبهقوانينتوصيفىوتجويزىاشارهکرد. قوانينتوصيفىقوانينىاستکهبيان‌کنندهٔروابطبينمتغيرهااستوجنبهٔوضعىندارد،يعنىکسىآنهاراوضعنمى‌کند. درحالىکهقوانينتجويزي،مانندقوانيناجتماعي،جنبهٔوضعىوقراردادىدارد؛بهعبارتديگر،قوانينونظريه‌هاىيادگيرىبراثرتحقيقاتکشفشدهاستوتوصيف‌کنندهٔروابطمتغيرهاىمختلفيادگيرىاست،درحالىکهقوانينونظريه‌هاىتدريس،همچونقوانيناجتماعي،بهوسيلهعلماىتعليموتربيتوضعمى‌شود.

شناختنظريه‌هاىيادگيرىدرفرايندفعاليت‌هاىآموزشىبراىمعلملازماست،اماکافىنيست. قوانينىکهدرتحقيقاتآزمايشگاهىتوسطعلماىروانشناسىکشفشدهاست،دراکثرمواقعممکناستعيناًدرکلاسدرسکاربردنداشتهباشد. بهقولمعروف،هيچ‌گونهشباهتىبينطرزتلقىيکمربىويکروانشناسآزمايشگاهىوجودندارد. بهاعتقادهيلگارد،اگرکسىبراىحلمسائلتربيتىبهروانشناسرجوعکند،معمولاًمأيوسبازمى‌گردد؛(Hilgard E.R and G.H. Bower- 1975)لذادرکنارنظريه‌هاىيادگيري،احتياجمبرمبهنظريه‌هاىتدريسوجوددارد؛زيرادردنياىامروز،بيشترينوصحيح‌تريننوعيادگيرىدرمدرسهحاصلمى‌شودوروشىکهمعلماندراينزمينهبکارمى‌گيرند،بخشىازکاربردنظريه‌هاىتدريساست. متأسفانه،درزمينهتدريس،برخلافيادگيري،تحقيقاتوسيعىصورتنگرفتهاست. اکثرمعلماندرروندفعاليت‌هاىآموزشىمتوسلبهنظريه‌هاىيادگيرىمى‌شوند. دانستنايننکتهکهيادگيرىچگونهصورتمى‌گيردلازماست،اماکافىنيست. پزشکان،تنهابادانستناينکهبدنانسانچگونهکارمى‌کند،نمى‌توانندطبابتکنند؛آنانبهبيشازايناطلاعاتنيازمندند. معلماننيزبهاطلاعاتىبيشازاينکهشاگردانچگونهيادمى‌گيرند،نيازدارند.

بعلاوه،برخىازمعلماناصطلاحتدريسوياددادنرايکىتصورمى‌کنندوبهيکمعنىمى‌گيرند،درحالىکههرتدريسىمنجربهياددادننمى‌شود. وقتىکهتدريسمى‌کنيم،فعاليت‌هايىراانجاممى‌دهيم،مثلاًصحبتمى‌کنيم،روىتختهگچىمى‌نويسيم،نمودارمى‌کشيم،نمايشمى‌دهيم،مى‌پرسيموتمرينحلمى‌کنيم؛اماوقتىيادمى‌دهيم(مى‌آموزيم)علاوهبراينفعاليت‌ها،کارهاىمهم‌ترديگرىنيزانجاممى‌دهيم. ماشاگردانرابهانجامدادنفعاليت‌هايىوادارمى‌کنيم. ياددادنعبارتاستازواداشتنديگرانبهتوجهومشاهده،ايجادارتباط،بهيادآوردنوسرانجاماستدلالکردن. براىدرسدادن،کوششکمترىنسبتبهياددادنصرفمى‌شود؛چنانکهصحبتکردنبامردمآسان‌ترازعلاقه‌مندکردنآنانبهصحبت‌هاىمااست،بهنمايشدرآوردنيکمهارت،ساده‌ترازتزريقآندرافکارديگراناست. تمريندادنکمترزحمتداردتاکمککردنبهديگرانبراىاينکهبفهمندچهچيزىرامى‌خواهنديادبگيرند. اگربخواهيمآنچهدرسمى‌دهيميادبدهيم،بايدقادرباشيمشاگردانرادرککنيموازآنچهدررفتارآناناثرمى‌گذاردآگاهىيابيم. نتيجهاينکهاگرفعاليتىمنجربهيادگيرىنشودتدريسنيست،اگرچهدراصطلاحعاميانهبهآنتدريسبگويند. نکتهديگراينکهمعلمهرگزيادنمى‌دهد،بلکهشرايطيادگيرىرافراهممى‌کند. شاگرداستکهيادمى‌گيرد. اگرموقعيتمطلوبفراهمشود،يادگيرىشاگردحتمىاست.