تحقیق درباره گزارش مربوط به زمين شناسي منطقه قم (كوه هاي دو برادر-گنبدهاي نمكي)

موقعيت جغرافيايي

ناحية مورد بررسي در مختصات جغرافيايي   تا  طول شرقي و   تا  عرض شمالي واقع شده است . آب و هواي قم به نسبت گرم وخشك است بيشترين درجه حرارت در تابستان بالاي صفر و كمترين آن در زمستان  زير صفر است ميزان بارش ساليانه قم نزديك به MM122 است راه آسفالته وراه آهن قم- تهران، قم – كاشان ، قم – اراك و راه آسفالته قم – كازرون  ونيز جاده هاي درجه 2 و3 از راههاي  ارتباطي محدودة مورد مطالعه هستند از ديدگاه ريخت شناسي قسمت شمال شرقي ناحيه را بخشي از درياچه حوض سلطان پديد آورده اين درياچه به طور كلي    KM  120 گستره دارد و پست ترين محل ان نزديك به  750 m  از سطح دريا بلندي دارد.

از رشته كوههاي جنوب غربي ناحيه مي توان به كوه يزدان با بلنداي m   1630 از سطح دريا اشاره كرد . شهر قم   920 m از سطح دريا ارتفاع دارد و در جنوب شرقي ورقه جاي گرفته است در غرب اتوبان قم راستاي ارتفاعات دو چاه ، كمر كوه و تپه‌هاي زبرون در جنوب غربي ناحيه شرقي – غربي است . ولي بلنديهاي جنوب شرقي ناحيه از جمله كوه سفيد،‌نرداقي ،‌خضر و كلاه قاضي و نيز بلنديها و تپه هاي ماهورهاي شمال ناحيه راستايي نزديك به شمال غربي – جنوب شرقي دارند . اين ناهمواريها توسط دشتي گسترده كه مسير رودخانه هاي قم رود و قره چاي است از هم جدا شده اند.

        ·زمين ريخت شناسي:

سنگهاي آتشفشاني و سنگ آهك هاي اليگو- سيوسن و كنگومراي پليوسن،‌تپه ماهورها و كوههاي نيمه شمالي ناحيه را با راستاي شمال غربي – جنوب شرقي پديدآورده است. نيمه جنوبي ناحيه قم از يك سري ناوديس ها و تاقديس هاي با دامنه هايي با شيب ملايم تا تند پديد آمده است مناطق برجسته را سازند قرمز بالايي در كوه يزدان پديد آورده است و سنگ آهك هاي ستيغ ساز، سازندقم از نظر بلندي پس از آن به شمار مي رود رديف هاي و لكانيك موجود در ينمة شمالي ناحيه در مجموع بلنديهاي متوسطي را پديد آورده اند . سنگهاي رسوبي و آذرآواري ائوسن بلنديهاي كم و شيب توپوگرافي ملايمي دارند و بخش هاي b,e,d  از سازندقم و نيز بخش هاي ماري سازند قرمز بالايي و زيرين دره ساز و زود فرساي هستند كوه نمك قم يكي از گنبدهاي نمكي است كه بيش از 1200 متر از سطح دريا بلندي دارد. اين گنبد بر روي محور تاقديس واقع شده است و بر روي كناره هاي جنوبي آن گدازه آندزيشي جاي دارد. و احتمالاً در اثر وزن خود، انحلال نمك و حركت گنبد نمكي به صورت چندين بلوك جدا از هم (در ابعاد متغيير) شكسته شده است.

 ·موقعيت ناحيه قم در زمين شناسي ايران:

منطقه مورد نظر از ديدگاه زمين شناختي درزون ايران مركزي و بخشي از مواد آتشفشاني اروميه دختر جاي گرفته است. در اين محدوده سنگهاي رسوبي،‌آذرين و آذرآواري سنوزوييك برون زد دارند و كهنترين سنگهاي پديد آمده در اين منطقه مربوط به فعاليتهاي آتشفشاني دورة ائوسن پسين است.

رديف هاي لكانيك و آذرآواري ائوسن پسين به طور عمده در نيمة شمالي منطقه و با راستاي شمال غربي – جنوب شرقي جاي دارند و از شمال غربي تا كوههاي آرارات در تركيه ادامه دادند و از جنوب شرقي قسمتهايي از زون ايران مركزي را در بر مي گيرد.

        ·چينه شناسي :

- ائوسن پسين (( Eu :  

در بر گيرندة سنگ هاي آتشفشاني بازيك تا اميد همراه با سنگهاي آذرآواري ،‌مارن ، ماسه سنگ و شيل است. حجم و وسعت بخش آتشفشاني به مراتب بيشتر از بخشهاي رسوبي است ريفهاي آتشفشاني – رسوبي ائوسن پسين نزديك به 282 كيلومتر مربع از بخشهاي شمالي در برمي گيرد.

ارتباط حد زيرين آن با واحدهاي قديمي تر پوشيده و بر روي مرز بالايي آن (كوه گلستان) با نا پيوستگي فرسايشي سازندقرمز زرين جاي دارد. از آنجاييكه در شمال منطقه براي تعيين جايگاه سني اين واحد كوشش فراوان به عمل آمده ولي فسيل شاخصي شناسايي نشد. در مطالعه مقاطع نازك نمونه هاي سنگي واحد  Eu اغلب آندزيت ها به شدت اكسيدشده و اسيد آهن 20 تا 25 درصد آنرا فرا گرفته است.

دگرساي بسيار پيشرفته اي دارد ( سريسيت، كاني هاي رسي، كربنات و كمي كلريت) و گاهي در برخي نمونه ها بافت به سوي ميكروگراندلار گرايش مي يابد ولي بافت پورفيرتيك در آن پيشرفته است بر پايه دياگرامهاي ارائه شده توسط آرديس و باراگار 1971 متوسط تا بازيك به ترتيب درمحدودة كالكوآلكالن وتعداد كمتري درمنطقه توله ايتي(دياگرام      AFM) و گروهي از آنها در محدودة ساب آلكالن و بخشي در محدوده آلكالن جاي گرفته اند.

-    در جنوب باختري محدوده ورقه در منطقه كوه گلستان ، واحد  Eu رخنمون دارد و در اصل سنگهاي آتشفشاني با تركيب آندزيتي بصورت جريان گدازه اي، دايكهاي تغذيه كننده و سيل با بافت كم و بيش پورفيري و سنگهاي آذرآواري هستند داراي ساخت لايه اي قابل تشخيص و رنگ عمومي آنها خاكستري تا خاكستري متمايل به سبز و در برخي نقاط كرم رنگ است حد زيري اين سنگها مشخص نيست ولي بر روي حد بالايي آن با ناپيوستگي فرسايشي سازند قرمز زيرين جاي گرفته است.

-         زير واحد  :

در كوه گلستان و بسوي بخشهاي بالائي رديف آتشفشاني (Eu)،لايه هاي آذرآواري با دانه بندي تا درشت به رنگهاي سبز،‌خاكستري و قرمز با ميانلايه هاي آهكي نوموليت دار جاي دارند. اين سنگ ها آهك ها ضـخيم لايه، فسيل دار. برنگ قهوه ه اي روشن همراه با ميانلايه هايي از مارن هستند كه به شكل عدسي در داخل سنگهاي آتشفشاني ائوسن جاي دارند . از نمونه آهكي اين واحد ميكروفسيلهاي زير توسط (ع.كيهاني) مطالعه شده است. كه نشانگر سن ائوسن پسين است .

-         زير واحد :

در باختروجنوب باختري روستاي چشمه پلنگي ونيز جنوب درياچه حوض سلطان رخنمون دارد و بطور كلي از گدازه هاي بازالتي تا آندزيتي به رنگ خاكستري تيره پديد آمده است .

-         زير واحد :

در نيمه شمالي قم و در امتداد رديف هاي آتشفشاني ائوسن پسين گسترده شده اند و از گسترش شايان توجه برخوردارند.

اين واحد سنگي، بطور كلي، از توف ايگنمبريتي و كريسال توف شيشه اي، با تركيب ريوليتي تا داسيتي، و توف برش جوش خورده جرياني و در برخي نقاط برش هاي آتشفشاني پديد آمده است اين مجموعه داراي ساخت لايه اي و رنگ همگاني قرمز آجري تا خاكستري روشن متمايل به سفيد است.  

-         زير واحد :

اين زير واحد بطور عمده از توف ايگنمبريتي با تركيب داسيتي تا آندزيتي و توف ولكانيك با تركيب آندزيتي پديد امده است.

اين رديف هاي آشفشاني نسبت به واحد  بازيك تر است و از ارتفاع بيشتري برخوردار است، در مطالعه مقطع نازك يك نمونه از توف ايگنمريتي،‌بافت سنگ كريستالوكلاستيك و شيشه اي جرياني است . كريستالهاي سنگ بطور كلي پلاژيوكلاز است و تركيب آن آندزين مي باشد. سنگ فاقد كواتز است و كاني هاي مافيك به شدت به اكسيد آهن و كربنات تجزيه شده اند. زمينه سنگ شديداً شيشه اي است و تا انـدازه اي حالت روانه اي را نشان مي دهد. در زمينه سنگ، اكسيد آهن درصدبالائي را نشان مي دهد. اكسيدآهن، كربنات و كانيهاي رسي از كانيهاي ثانويه سنگ هستند و كاني كدر از كانيهاي فرعي آن بشمار مي رود.

-         زير واحد  :

-    در خاور روستاي امين آباد و پادگان منظريه برونزد دارد و پستي و بلنديهاي بسيار ملايمي دارد. اين زير واحد شامل كريستال توف شيشه اي به رنگ سبز روشن، مارن توفي و مارن گچ دار است، مرز زيرين آن بطور پيوسته و هم شيب بر روي زير واحد  جاي دارد و مرز بالايي آن توسط انباشته هاي كواترنري پوشيده است، به نظر مي رسد اين سنگها بطور جانبي به زير واحد  تبديل مي شوند.

-         زير واحد  :

درجنوب درياچه حوض سلطان ودر امتداد گسل كوشك نصرت رخنمون دارد و در برگيرنده مارن گچ دار سبز تا كرم رنگ و مارن ماسه اي قرمز رنگ است. زير واحد EE  نزديك به 50 مترستبرا داردوبصورت عدسي كشيده اي در واحد    Eu  رخنمون يافته است. 

-           زير واحد E :

در جنوب درياچه حوض سلطان و در راستاي گسل كوشك نصرت رخنمون دارد و از گسترشي به نسبت زياد برخوردار است. اين سنـگها داراي ساخت لايه اي هستند و از روانه هاي گدازه اي با تركيب آندزيتي تا بازالتي به رنگ قهوه اي ارغواني و سبز خاكستري پديد آمده اند،‌اغلب دگرسان شده، حفره دارو حفرات توسط آناليسم و كربنات پرشده است. ارتباط حد زيرين اين سنگها با زير واحد      E پيوسته و هم شيب بوده و روي هم رفته معادل بخش هاي بالايي واحد Eu  هستند.

 ·اليگوسن‌

-         واحد كار ( سازند قرمز زيرين ) :

اين واحد در حوالي روستاي خورآباد، كوه دو برادر،‌كمر كوه و قشلاق دو چاه رخنمون دارد و بـا نگرش به ليتـولوژي هـر برونزد خاص،‌زير واحدهاي كوچكتري در آن تفكيك شده اند،‌ آن چنان كه در كمر كوه، سازند قرمز زيرين در آغاز از مارنهايي با رنگهاي قرمز، سبز،‌سبز متمايل به كرم با دانه هاي با ابعاد سيلت تا ماسه و رگه ها با افق فراواني از گچ و نمك پديدارشده است ودرادامه شامل تناوبي از شيل هاي قرمز و آبي رنگ حاوي رگه هاي از ژيپس،‌مارن هاي كرم متمايل به سفيد با ميانلايه هاي از شيل هاي سيلتي خاكستري رنگ به همراه مارن ماسه اي قرمز رنگ و افق هايي از ماسه سنگ هاي خيلي ضخيم است. بر طبق گزارش زمين شناسان شركت ملي نفت، چاه شماره 7 تاقديس البرز نزديك به 517 متر از سازند قرمز زيرين را قطع كرده است،‌بدون آنكه به قاعده اين سازند برسد.

اليگوميوسن‌

واحد OM( سازند قم ) :

اين واحد در نيمه جنوبي ورقه قم از گسترشي زياد برخوردار است و دربرگيرنده سنگ آهك، مارن،‌ ماسه سنگ، شيل و گچ و در برخي نقاط سنگهاي آتشفشاني است. سازند قم دربردارنده پوسته هاي دوكفه اي، مرجان ها، خارپوست و شكم پايان است و بيشترين ستبراي آن،‌ در نزديـكي هاي روسـتاي خـورآباد و قشلاق دو چـاه،‌1300  متر بـرآورده مي شود. مرز زيرين سازند قم با ناپيوستگي بر روي انباشته هاي سازند قرمز زيرين جاي دارد و خود بگونه پيوسته و هم شيب توسط سازند قرمز بالايي پوشيده شده است.

بخش  a:

نزديك به 30 تا 80 متر، و در برگيرنده سنگ آهك ماسه اي زيست آواري توده اي تا ضخيم لايه با سطح فرسايشي قهوه اي رنگ،‌با افق هايي از ماسه سنگي ضخيم لايه، است.

بخشb   :

در برگيرنده مارن ماسه اي با ميان لايه هايي از ماسه سنگ هاي نازك تا ضخيم لايه است. مرز حد زيرين آن با بخش ( a ) پيوسته و تدريجي است و ستبراي آن 150 تا 300 متر برآورد مي شود. در مطالعه ميكروسكوپي يك نمونه مارني،‌ميكروفسيلهاي زير به سن آكيتانين (Aquitanian ) يافت مي شود.

بخش  c  :

دربرگيرنده تناوب سنگ آهك تخريبي ارگانيك ضخيم لايه تا توده اي،‌ به رنگ كرم متمايل به زرد و مارن، است. اين سنگ آهكها در برخي مناطق به گونه ميان انگشتي، تبديل به مارن شده و منظره ديوارهاي آهكي ناپيوسته اي را در طول راستاي خود پديد مي آورند. گاهي اين ديوارهاي آهكـي بهـم مي پيـوندنـد و يـك تـوده واحد و ضخيم (كـوه دو برادر) پـديد مي آورند،‌بيشترين ستبراي بخش(c  ) حدود 300 متراست و مرز زيرين آن با بخش (  b) بگونه پيوسته و هم شيب است.

وجود فسيلهاي آبهاي لب شور مانند  Elphidium sp  و  Ammonia beccarir در بالاترين قسمت c  نشان دهنده آغاز پسروي دريا است.

بخش  c  :

دربرگيرنده شيل هاي رسي كرم متمايل به سفيد، شيلهاي سيلتي سرخ و خاكستري رنگ با ميانلايه هايي از ماسه سنگ هاي نازك تا متوسط لايه و مارن ماسه اي گچ دار و در برخي مناطق ( حوالي روستاي خورآباد) و در قسمت هاي بالايي،‌ميانلايه هايي از سنگ آهكهاي ضخيم تا خيلي ضخيم لايه و عدسي هاي كشيده اي از گچ و طبقات پيروكلاستيك و گدازه آندزيتي تا داسيتي (OM ) است.

مرز زيرين اين نهشته ها به گونه پيوسته و هم شيب بر روي بخش   (c    ) جاي دارد و بيشترين ستبراي آن 150 متر است كه در برخي نقاط تا 300 متر نيز مي رسد.

در بخش (c ) انواع فسيل آب لب شور تا شيرين،‌نظير اسراكودها در شيلها،‌ديده مي شود افزون برآنها، رخساره به تقريب قاره اي تا كولابي نشان دهنده پسروي دريا است. بنابراين پسروي دريا كه در پاياني ترين بخش (c  ) آغاز شده، در بخش (c ) به پيشينه خود مي رسد و نخستين  چرخه رسوبي در اين بخش پايان مي يابد. 

بخش   c :

در برگيرنده سنگ آهك بريوزوادار با سطح فرسايش زرد رنگ است كه در قاعده االيتي است. سنگ آهك ها در قاعده خيلي ضخيم لايه اند و در برخي مناطق (حوالي روستاي خورآباد) در قاعده كنگلومراتيك با قلوه هايي از جنس سنگهاي ولكانيم و آذرآواري است كه به طرف بالا،‌متوسط تا ضخيم لايه و سرانجام ستيغ ساز است. مرز زيرين بخش (c ) بگونه پيوسته و هم شيب بر روي بخش (c ) جاي دارد و چرخه رسوبي جديدي رانشان مي دهد.

بخش هاي  c :

در بر گيرنده سنگ آهن و مارن همراه با ميانلايه هايي از گچ و مارن گچ دار است .

بخش  d :

يك افق نشانه و راهنما در سازند قم است كه دربيشتر نقاط نيمه جنوبي محدوده ورقه رخنمون دارد. اين افق از 20 تا 40 متر گچ به همراه مقدار كمي مازن گچ دار خاكستري متمايل به سبز پديد آمده است. بخش(d  ) نشان دهندة پايان دومين چرخه رسوبي در محدوده ورقه است.

بخش  e :

از مارن هاي سبز رنگ با عدسي هايي از گچ در مناطق كوه خضر،‌شاه جمال،‌كوه سفيد و نبيل همراه با ميانلايه هايي از سنگ آهكهاي رسي نازك تا متوسط لايه پديد آمده است. بخش (e ) با گذر پيوسته و هم شيب بر روي بخش (d   ) جاي دارد و ستبراي تهشته هاي اين بخش 300 تا 450 متر است،‌اين بخش نمايانگر پيشروي دريا و آغاز سومين چرخه رسوبي در سازند قم است.

بخش  f :

سنگ آهكهاي بالايي سازند قم است و در حقيقت تغيير جانبي قسمتهاي بالايي مارن‌هاي بخش ( e ) است. بطور معمول اين سنگ آهكها در آغاز دانه ريز به رنگ سفيد تا سفيد خاكستري بوده و در رخدادهاي زمين به شكل ديواره هايي نمايان مي شود. در برخي نقاط (كوه نرداقي) بر روي اين سنگ آهكها، يك سنگ آهك ضخيم تا خيلي ضخيم لايه باسطح فرسايش زرد رنگ جاي مي گيرد. ستبراي اين بخش 100 تا 300 متر است و مرز برخورد قسمت بالايي آن با سازند قرمز بالايي پيوسته و تدريجي است.

ميوسن (سازند قرمز بالايي) :

اين سازند در نيمه جنوبي محدوده ورقه قم رخنمون يافته و از گسترش زيادي برخوردار است،‌ ستبراي آن در شمال كوه يزدان نزديك به 2800 متر،‌حوالي قشلاق دو چاه در حدود 2700 متر و نيز در تاقديس البرز و سراجه توسط زمين شناسان شركت ملي نفت 3500 تا 3200 متر تعيين شده است با گرش به موقعيت چينه نگاري اين سازند كه به گونة پيوسته و هم شيب بر روي لايه هاي رسوبي دريايي سازند قم جاي گرفته و خود توسط نهشته هاي پليوسن پوشيده شده اند، سن پس از بورديگالين براي اين سازند پيشنهاد مي شود،‌همچنين در تاقديس خاوري البرز ازقسمتهاي بالايي اين سازند ميكروفسيلهاي به سن ميوسن بالايي مطالعه شده است.

واحد M:

اين واحد پيرامون قشلاق دو چـاه بـا تـناوب گچ و مـارن هاي سيلتي،‌ماسه اي قرمز رنگ گچ دار آغاز مي شود كه در قاعده با يك افقي از گچ به ستبراي 4 تا 10 متر ،بگونه پيوسته و هم شيب بر روي بخش( e ) سازند قم جاي مي گيرد.

پس از آن تناوبي از مارن قرمز رنگ و ماسه سنگ خاكستري تا قهوه اي رنگ و گاه شيل وجود دارد،‌و بدنبال آن مارن سيلتي تا ماسه اي با ميانلايه هايي از ماسه سنگ با چندين افق گچ دار جاي گرفته است. اين واحد به رنگ قرمز آجري و حدود 86 متر ستبرا دارد.

واحد M:

اين واحد در كوه يزدان در برگيرنده متناوب ماسه سنگهاي به ستبراي 10 تا 50 متر به همراه ماسه سنگهاي متوسط تا ضخيم لايه و شيل به ستبراي 6 تا5 متر است.

در ماسه سنگهاي چهره ساز افق هايي از كنگلومرا با ضخامتهاي 20 سانتي متر تا 2 متر ديده مي شود . ستبراي     M نزديك به 1400 متر و رنگ عمومي آن قرمز تيره تا قهوه اي است.در نزديكي هاي قشلاق دو چاه وروستاي البرز همبستگي دانه هاي ماسه سنگي اين واحد كمتـر شـده و ماسـه سنـگها در امتداد سطوح لامينه ورقه ورقه و خرد شده اند. افزون بر آن بطور جانبي بر ميزان شيل،‌مارن و گچ افزوده مي شود. مرز زيرين اين واحد گونه پيوسته و هم شيب بر روي واحد     M جاي مي گيرد و ستبراي آن در نزديكي هاي قشلاق دوچاه،‌بيش از 1200 متر و در تاقديس البرز 2200 متر است.

واحد M:

در كوه يزدان ،‌اين واحد از مارن به رنگ زرد متمايل به سفيد،‌مارن ماسه اي و شيل همراه با ميانلايه هايي از ماسه سنگ آهكي كاوكدار خاكستري تا سبز رنگ با رگه هاي از گچ به ستبراي نزديك به 550 متر پديد آمده است. اين واحد بگونه پيوسته و هم شيب بر روي واحد M جاي دارد.

واحد M:

در شمال كوه يزدان رخنمون دارد واز مارن با لايه هاي بسيار نازكي از گچ به رگ قرمز متمايل به خاكستري و ميانلايه هايي از ماسه سنگ توفي دانه ريز پديد آمده است. ستبراي اين واحد نزديك به 500 متر است مرز زيرين آن گونه پيوسته و هم شيب بر روي واحد M جاي دارد.

4-5- پليوسن :

واحد  ‍ Pl :

اين واحد دربرگيرنده كنگومرا با ميا لايه هايي از ماسه سنگ و رس است كه هم ارز سازند هزار دره است. ستبراي اين واحد متغير است و در جنوب،‌مركز،‌خاور و باختر محدوده ورقه قم رخنمون يافته است. بطور كلي،‌از نوع پلي ژنيك با زمينه ماسه اي و رسي است و درجه سخت شدگي آن متوسط تا ضعيف است واحد P l   با ناپيوستگي هم شيب و با دگر شيبي زاويه دار سازنده هاي قديمي تر را مي پوشاند و در نقشه با نشانه واحدهاي فرعي   Pl ،  Pl ،  Pl جدا شده است.

 Pl :

در كوه زرد كمر، جنوب كوه نرداقي و شمال روستاي انجيلاوند بالا از گسترش زيادي برخوردار است. و در برگيرنده كنگلومراي خاكستري تيره تا گراينده به قرمز، بگونه اساسي از قلوه هاي آتشفشاني بويژه سنگهاي ائوسن در يك زمينه رسي،‌ماسه اي و توفي پديد آمده است، اين كنگلومرا هم ارز قسمت هاي زيرين واحد P  l است و با ناپيوستگي زاويه دار سازند قرمز بالايي و سازندهاي قديمي تر را مي پوشاند.

4-6-واحد كواترنري

شامل انباشته هاي آبرفتي است كه بصورت لايه هاي چين نخورده بگونه دگر شيب بر روي سازندهاي قديمي تر رخنمون يافته است و مي توان آنرا بصورت واحدهاي زير درنقشه نمايش داد.

واحد Q :

آبرفت هاي پادگانه اي جوان كه نسبت به آبرفتهاي پادگانه اي كهن تر دشت هاي پست تري از محدوده ورقه را مي پوشاند.

واحد Q :

مخروط افكنه هاي پست كه از كنگلومراي بي سيمان تشكيل يافته اند و هم ارز رسوبات آبرفتي جوان هستند.

واحد  Q:

در برگيرنده فه هاي رسي(عمدتاً رس و سيلت ) به رنگ كرم متمايل به سفيد است كه مناطق مرزي از فرورفتگي محدوده ورقه را با گسترش شمال باختري به جنوب خاوري فرا گرفته است . مي توان آن را تا اندازه اي معادل و هم ارز انباشته هاي آبرفتي جوان دانست.

واحد Q :

انباشته هاي رودخانه اي عهد حاضر.

واحد Q :

واريزه هاي دامنه اي بلنديها است.

واحد Q :

تپه هاي شني است كه در جنوب روستاي حسين آباد پل رخنمون دارد.

-    ته نشستهاي حوضه هاي تبخيري جوان در بخشهاي پست و فرورفتگي هاي كواترنري را مي توان بصورت واحدهاي زير در نقشه نمايش داد.

واحد  Q:

شامل كفه نمكي (نمك و آب شور)است كه آب شور درياچه حوض سلطان را فراگرفته و در شمال خاوري محدوده ورقه واقع است.

واحد  Q:

در برگيرنده كفه گل نمكي (نمك و رس سيلتي)است كه در پيرامون درياچه حوض سلطان و كوه نمك قم رخنمون يافته است.

        ·گنبد نمكي كوه نمك قم :

در شمال غربي قشلاق دو چاه و در ري محور تاقديس البرز جاي دارد. منشاء نمك بطور عمده از ائوسن بالايي – اليگوسن و حتي اليگو – ميوسن (در مسير صعود مواد تبخيري) است. از آنجائيكه گنبد نمكي فم سازند قرمزبالايي را قطع نموده است و هم اكنون نيز فعال است پس سن جايگيري آن جوانتر از دوره ميوسن است. همچنين در جنوب قشلاق دو چاه( معدن نمك يزدان ) گنبد نمكي كوچكي نيزديده مي شود كه مي توان سن جايگيري و مكانيسم بالا آمدن آن را با گنبد نمكي كوه نمك قم قابل مقايسه دانست.

        ·توده هاي نفوذي :

- واحد d   (نئوژن)

 در شمال كوه گنداب چند توده بسيار كوچك آندزيتي بصورت دايك يا گنبد بخش   e  سازند قم را قطع كرده است،‌كه به احتمال مربوط به فعاليت ماگمايي اواخر نئوژن است.

        ·زمين شناسي ساختماني و تكتونيك :

-         تاريخ زمين ساختي ورقه قم:‌

كهن ترين سنگ هاي رخنمون يافته در ناحيه قم، وابسته به دوره ائوسن است. از اين رو تاريخ زمين ساختي آن نيز وابسته به پس از اين زمان و فازهاي زمين ساختي پس از ائوسن خواهد بود.

گمان مي رود فعاليت هاي خشكي زائي هم ارز فاز پيرنه ئن منجر به پيدايش سيستم هاي هورست وگرابني و گسترش و جايگيري سنگهاي آتشفشاني ائوسن پسين، در شكستگي ها و گسل هايي كه گاه سن گسلش آنها مربوط به فازهاي زمين ساختي كهن تر است،‌ انجاميده باشد. در حقيقت فعاليت اي سيستم ها است كه سبب كنترل شرايط رسوبگذاري در منطقه شده است بنظر هـ. امامي (1370 ) در ائوسن فعاليت آتشفشاني سرشت اساساً آلكالن دارد. حركات خشكي زائي ( هم ارز فاز پيرنه ئن) با پسروي دريا همراه بوده و در نتيجه آن در اوايل اوليگوسن رخساره كولابي – قاره اي سازند قرمز زيرين،‌بدون هيچگونه دگر شيبي چشمگيري، بر روي سنگهاي آتشفشاني ائوسن پسين جاي مي گيرد (منطقه كوه گلستان).در انباشته هاي سازند قرمز زيرين افزون بر تظاهر سنگهاي آتشفشاني كه بر اثر جنبش هاي كششي رخنمون يافته اند، نهشته هاي تبخيري از گسترش شايان توجهي برخوردارند . در اوليگوميوسن حركات خشكي زائي (هم ارز فازهاي ساوين و استبرين ) باعث پيشروي دريا در ايران مركزي شده و در محدوده ورقه قم، رخساره دريايي سازند قم را با بيشترين گسترش (مخصوصاً در جنوب ورقه) بر جاي گذاشته است. در ضمن وجود لايه هاي ژيپس به ضخامتهاي متناوب نمايانگر عدم ناپايداري كف حوضه رسوبي بوده و بطور كلي، سه سيكل رسوبي را در اين سازند مشخص كرده است. در ميوسن مياني (اوار بورديگالين) بر روي سازد قم لايه هاي قرمز رنگ سازند قرمز بالايي بطور پيوسته و هم شيب جاي دارند. و همان طور كه از نوع رخساره پيداست. فعاليت هاي خشكي زائي باعث پسروي دريا و نوسانات حوضه رسوبي شده است آن چنان كه در جنوب كوه نرداقي سازند قرمز بالايي را با قاعده كنگلومرايي، در شمال كوه يزدان با قاعده اين از سيلتسون ، مارن و ماسه سنگ و در پيرامون قشلاق دو چاه با قاعده اي از تناوب گچ و مارن پديد آورده است. در اواخر ميوسن سازگاري ناهمسان داشته و طي آن انباشته هاي اساساً آوراي – قاره اي پليوسن بگونه نا پيوسته هم شيب و يا زاويه دار بر روي رخساره هاي قاره اي كولابي سازند قرمز بالايي و يا واحدهاي قديمي تر جاي مي گيرد. سرانجام رخنمون هاي يادشده بواسطه سازوكار فازهاي والاچين يا پاسادانين بشدت چين خورده  وموجب دگر شيبي كلي در پي انباشته هاي كواترنري در سراسر منطقه شده است. 

        ·موقعيت ورقه قم در زمين شناسي ايران :

در تقسيم بندي ايران به زونهاي ساختاي گوناگون ، ورقه قم در زون ايران مركزي و نوار آتشفشاني اروميه – دختر گرفته است كه توسط گسل كوشك نصرت از هم جدا شده اند.    

-ناحيه ساختماني اروميه – دختر:

اين ناحيه پاياني ترين منطقه شمالي محدوده را در برمي گيرد و با راستاي شمال غربي – جنوب شرقي، از جنوب به گسل كوشك نصرت پايان مي پذيرد. شكستگيها و گسل هاي اين ناحيه (zone ) در پيدايش سيستم هاي هورست و گرابني، جايگيري سنگهاي آتشفشاني ائوسن پسين، كنترل پارينه جغرافيا و رسوبگذاري نقش اساسي داشته و فعاليت دوبارة اين گسلها و يا گسله هاي مربوط به جنبش هاي آلپين پاياني باعث پديدآمد گسله هاي نرمال و معكوس بزرگ زاويه شده است .

-         ناحيه ساختماني ايران مركزي:

 اين ناحيه از جنوب تا گسل كوشك نصرت گسترش دارد. راستاي عناصر ساختماني آن شمال غربي – جنوب شرقي و شرقي- غربي است كه به گمان، بواسطه عملكرد جنبش هاي فشارشي بر شي فاز آلبين پاياني است. به نظر امامي (1370)جنبش بر شي راستگرد در جهت همگاني شمال غربي – جنوب شرقي گسترش مي يابد. در فاز ميوپليوسن مي تواند در پيوند با گشوده شد درياي سرخ (ميوسن) و چرخش پهنه عربستان به سمت شمال خاوري در نظر گرفته شود و نيز مطابق پيشنهاد نوگل(1364) شكل گيري ساختاري كنوني نهشته هاي حوضه قم نتيجه سازواره حركت برشي راستگرد همراه با فشردگي بوده است. امتداد شمال غربي – جنوب شرقي محدوده حوضه،‌همان جهت جابجايي برشي يا مماسي است بواسطه تمايل امتداد جابجايي بلوكهاي دو طرف، نسبت به محدوده گسسته حوضه،‌فشردگي بيشتري را نسبت به يك تغيير شكل برشي ساده تحمل كرده و ساختار كنوني را بخود گرفته اند. از مهم ترين عناصر ساختاري اين ناحيه چين ها و گسله ها هستند كه در زير به آنها اشاره مي شود.

        ·چين ها:

-         تاقديس البرز:‌

اين تاقديس در شمال شهر قم و در شرق كوه نمك گسترش دارد و از دو تاقديس شرقي و غربي پديد آمده است تاقديس خاوري داراي پلانچ دوگانه است وشيب يال شمالي آن از 45 تا 90 تغيير مي كند ولي شيب يال جنوبي بين 10 تا 35 درجه تغيير مي كند،‌ بنظر مي رسند يال شمالي گسل معكوس با شيب جنوبي بريده شده باشد.                           

تاقديس باختري داراي پلاچ به سوي خاور است و نفوذ گنبد نمكي در هسته تاقديس و حركت آن به طرف بالا باعث شده است تا لايه هاي آن در محل تماس با گنبد،‌ قطع و در برخي موارد برگشته ديده مي شود بنظر مي رسد يال جنوبي تاقديس باختري توسط نيروهاي فشارشي و برشي (ترانسپرسيونال) بريده شده باشد. به گمان قوي،‌تاقديس شرقي و غربي توسط گسل امتداد لغز چپ گرد جابجا شده است.

تاقديس دو چاه: اين تاقديس در شرق قم و جنوب كوه نمك رخنمون دارد. محور آن شرقي  - غربي است و به مت شمال تحدب دارد. يال شمالي آن قائم تا برگشته و شيب آن به سوي جنوب است. اين تاقديس داراي پلانچ دوگانه است كه دماغه باختري آن در كوه ميل بگونه يك پلي كلينال (قارچي) است كه يال دو طرف آن برگشته است . دماغه خاوري آن گسله است. يال جنوبي تاقديس توسط گسل طولي دو چاه قطع شده است، آن چنان كه بقاياي خرد شده آن در طول گسل رخنمون يافته اند.

تاقديس خضر: اين تاقديس در جنوب قم گسترش دارد. تاقديسي است برگشته با شيب سطح محوري به سمت جنوب و به نظر دوگل(1364) امتداد آن    N125-130   است. يال برگشته شمالي آن در امتداد گسل طولي خضر خرد شد است و بقاياي آن بصورت فلسهاي تكتونيكي در درازاي چند كيلومتر رخنمون دارد. يال جنوبي آن شيب    70  تا 90  درجه به سمت جنوب دارد كه بتدريج به سوي كوه نرداقي به لايه هاي برگشته با شيب بسيار تند تبديل مي شود.

تاقديس كمركوه :‌اين تاقديس با جهت محوري شرقي – غربي و پلانچ دوگانه است كه دماغه خاوري آن گسليده و شيب يال جنوبي آن قائم و يا كمي برگشته به سمت شمال است، شواهد و وضع طبقات نشان مي دهد كه در هسته ساختمان يادشده گسلي از نوع معكوسي عمل كرده باشد، هر چند كه در روي زمين اثري از آن مشاهده نمي شود. به نظر نوگل (1364) چين از نوع استوانه اي (سيلندري) است و تها در خاور كوه كلنگي كه چين بسيار فشرده است. بطور محلي، تمايل به چين مخروطي با محور k  افقي پيدا مي كند،‌در تخت سنم بر (در شرق تاقديس) يك چين كوچك فرعي بصورت ناوديس ديده مي شود كه بر روي يك سطح لغزش سريده و محور چين را مي پوشاند.

تاقديس اوقون:‌ تاقديسي نامتقارن با محور محدب به سمت شمال، شيب يال شمالي آن از 20 تا 46 تغيير مي كند و يال جنوبي آن شيب بيشتر از 60 توسط گسل طولي به موازات محور تاقديس بريده شده است.

تاقديس لنگرود:‌ اين تاقديس در جنوب اوديس قيز قلعه گسترش دارد و بخش بزرگتر يال شمالي آن توسط گسل امتداد لغز راست گرد بريده شده است. به گمان نوگل(1364). اين چين استوانه اي محور آن كمي خميدگي دارد و زاويه ميل دماغه غربي آن 27 به سمت غرب است.  

ناوديس يزدان : اين ناوديس در شمال تاقديس كمر كوه جاي دارد. محور آن پيچشي است و به سمت شمال و جنوب تحدب دارد،‌ داراي راستاي شرقي- غربي است و در جنوب دو چاه و خاور كوه ميل توسط گسل قطع مي شود. يال جنوبي ناوديس دو چاه حدود 55 شيب به سمت شمال دارد و يال شمالي آن به سوي گسل دو چاه با شيب تند تا برگشته تغيير مي كند.

ناوديس قيز قلعه:‌ ناوديس قيز قلعه با راستاي شرقي – غربي در جنوب تاقديس خضر و بموازات آن گسترش دارد، يال شمالي آن توسط چين جناغي دو برادر فشرده شده و تغيير شكل حال نموده است و يال جنوبي آن توسط گسل امتداد لغز راست گرد بريده شده است .

        ·گسل ها:‌

-    گسل دوچاه :‌ اين گسل طولي راستاي خاوري – باختري دارد و تحدب آن به سمت شمال است ،‌شيب گسل در نقاط اندازه گيري شده 55 تا 80 به سمت شمال است و طول آن km 17 است كه توسط آن سازند قم بر روي سازند قرمز بالايي رانده شده است.

-    گسل يزدان :‌ اين گسل از نوع امتداد لغز راست گرد است و توسط آن سطح محوري ناوديس يزدان در جنوب قشلاق دوچاه جابجا شده است. گمان مي رود، توان جابجايي اين گسل به سمت غرب بتدريج كاهش يابد و به صفر برسد.

-    گسل كمركوه :‌ اين گسل طولي از نوع معكوس است و راستاي آن شرقي – غربي است،‌شيب گسل 50 تا 60 به سمت شمال مي باشد و توسط آن آهك پاياني سازند قم بر روي سازند قرمز بالايي رانده شده است.

-    گسل گنداب: يك گسل رانده كه نزديك به m  5/4 طول دارد، راستاي آن به تقريب شرقي – غربي است و بخش خاوري آن به گسل شادگلي و بخش باختري آن به گسل ايداقچي محدود مي شود. توسط اين گسل تاقديس كمركوه بر روي ناوديس ايداقچي رانده شده است .

-    گسل اوقون :  اين گسل طولي از نوعي معكوس است و  45شيب به سوي شمال دارد. راستاي آن به تقريب شرقي – غربي است و طول آن Km  3 است پي آمد سازوكار اين گسل،‌ يال شمالي تاقديس اوقون بر روي يال جنوبي خود رانده شده و بخش خاوري و باختري آن به ترتيب توسط گسل شادگلي و گسل ايداقچي مرزبندي شده است.

-         گسل ايداقچي: اين گسل امتداد لغز راست گرد است . ميانگين شيب و جهت شيب آن  60/ 214 است .

برروي آينه گسلي سه اثرجابجايي با شيب و جهت شيب  10/ 111 ، 50/ 145 و
 78/ 192  قابل تشخيص است. بواسطه حركت اين گسل بخش خاوري تاقديس كمركوه به سمت جنوب خاوري جابجا شده است.

-    گسل شادگلي:‌  اين گسل بموازات گسل ايداقچي و از نوع ترانسپرسيوال با حركت برشي راستگرد است و در حقيقت دنباله گسل خضر و در باختر شهر قم است.

-    گسل خضر:‌ گسلي است معكوس با حركت برشي راستگرد( ترانسپرسيونال) با امتداد مياگين N126  و با شيب به سمت جنوب كه در طول تاقديس خضر ادامه داشته و موجب خردشدن يال شمالي بصورت فلسهاي تكتونيكي شده است.

-    گسل قيزقلعه: اين گسل امتداد لغز راستگرد با راستاي تقريبي خاوري – باختري است. شيب آن 67 به سمت جنوب بوده و چنين مي نمايد كه مانند گسل خضر از نوع معكوس با حركت مايل نيز باشد . جابجايي امتداد اين گسل حدود Km  1 است.

-    گسل البرز: اين گسل ازنوع معكوس (شايد همراه با مولفة بر شي راست گرد) با راستاي شمال باختري – جنوب خاوري است كه يال شمالي تاقديس خاوري البرز را قطع كرده است. گسل يادشده در جنوب روستاي البرز گسترش داشته و با نوجه به اهميت آن در شكل گيري ساختاري منطقه توسط زمين شاسان شركت ملي نفت راندگي البرز نام گرفته است.

-    گسل زرد كمر: اين گسل از نوع معكوس با راستاي شمال غربي- جنوب شرقي است، شيب گسل حدود 55 به سمت جنوب باختري است كه بواسطه سازوكار آن سازند قم بر روي سازند قرمز بالايي رانده شده است ادامه اين گسل در شمال باختري وارد ورقه تفرش شده و بطرف جنوب خاوري توسط نهشته هاي پليوسن پوشيده شده است.

-    گسلهاي فرعي: اين گسلها، در بيشتر جاها، از نوع امتداد لغز راست گرد و يا چپ گردند و بطور معمول عمود تا نزديك به عمود نسبت به محور چين خوردگي اصلي ديده مي شوند، به نظر نوگل(1364) گسلهاي عرضي در نزديكي هاي قشلاق دو چاه نتيجه تكامل و جابجايي ثانوي درزه هاي عرضي است كه داراي حركت چرخشي عمود بر سطح گسلها است و گسترش و عمقي ندارد. در تاقديس غربي البرز يك سري گسل هاي امتداد لغز چپ گرد و بندرت راست گرد وجود دارند كه ممكن است باعث چرخش گنبد نمكي كوه نمك در هنگام بالا آمدن آن باشد.

        ·جغرافيايي گذشته :

فعاليت آتشفشاني ائوسن پسين گاهي زير دريايي و در برخي موارد قاره اي ( مانند ايگنمبريت ها) تا كولابي است. همچنين در پيوند با آن آميزش ماگمايي (دو ماگماي اسيدي و بازيك) ديده مي شود كه در پايان سبب پيدايش برخي سنگها با تركيب ميانه شده است. در اوايل اليگوسن دريا پسروي كرده و در محدوده قم با ناپيوستگي فرسايشي سبب ايجاد حوضه هاي قاره اي- كولابي و تكاپوي آتشفشاني شده است. با پسروي دريا زمينهاي ائوسن پسين از آب خارج شده و پس از فرسايش و ويراني، بخش عمده اي از اباشته هاي آواري بستر رودخانه قره چاي ، انباشته هاي دوره پليوسن( نواحي كوه گلستان و شمال روستاي انجيلاوند بالا) و مخروط افكنه هاي پست را پديد آورده است. تغييرات رخساره كه بطور كلي محلي و جانبي در ائوسن پسين، اليگوسن و حتي ميوسن و پليوسن رؤيت مي شود تا اندازه اي مربوط به تغييرات توپوگرافي كهن محدوده قم است.

در زمانهاي اليگوسن فوقاني – ميوسن مياني، دريا پيشروي كرده و لايه هاي رسوبي دريايي سازندقم را با ناپيوستگي فرسايشي بر روي سرزمين هايي كه پيش از اين فرسايش يافته بودند. جاي داده است. اين سازند معرف سه چرخه رسوبي است و شرايط آب و هوايي گرم آن زمان محيطي شايسته و بايسته را براي زندگي مرجانها و آلگها پديد اورده است. در نواحي كم ژرفاتر دريا، سنگ آهك زيست آواري بخش زيرين سازندقم،‌نهشته شده اند. در حاليكه بر بخش هاي مياني بدليل تبخير شديد و ناپايداري كفه حوضه رسوبي ميانلايه هايي از رخسارهاي كولابي قاره اي در ميان ته نشستهاي دريايي سازند قم نهشته شده اند.

در ميوسن مياني،‌ پس از بورديگالين، شرايط قاره اي- كولابي بگونه اي گسترده در محدوده ورقه قم گسترش يافته و سبب گرديد، نهشته هاي سازند قرمز بالايي بگونه پيوسته و هم شيب بر روي نهشته هاي دريائي سازند قم جاي گيرند، در اين زمان تكاپوهاي آتشفشاني نسبت به ائوسن پسين بسيار كمتر شده ولي همچنان ادامه داشته است.

نهشته هاي سازند قرمز بالايي در پيوند با ناپايداري كف حوضه رسوبي، تا اين زمان دنباله داشته و در انباشته هاي كولابي تا قاره اي در نوسان بوده است. نهشته هاي اساساً آواري قاره اي پليوسن با ناپيوستگي بر روي حوضه هاي كولابي – قاره اي سازند قرمز بالايي و يا نهشته هاي كهن تر جاي گرفته اند. به تقريب، شرايط رسوبگذاري انباشته هاي پليوسن همسان نهشته گذاري سازند قرمز بالايي بوده و افزون بر آن فرسايش شده گرفته است.

اين انباشته ها بطور عمده از كنگلومرا،ماسه سنگ ورس تشكيل شده اند داراي قطعاتي با ليتولوژي گوناگون هستند كه نشانگر تنوع مناطق فرسايش يافته و نيز خاستگاه آنها است. سرانجام نهشته هاي پليوسن به شدت چين خورده و موجب پيدايش يك دگر شيبي كلي در پي ته نشستهاي كواترنري گرديده است،‌در محدوده قم رسوبات كواترنري با چهره هاي گوناگون آبرفتي نظير مخروط افكنه،‌رودخانه اي، واريزه اي، رسوبهاي بادي، ترانسهاي آبرفتي،‌كفه هاي رسي، گل نمكي و در بخشهاي پست تر فرورفتگي هاي ( درياچه حوض سلطان) كواترنر مواد رسوبي- تبخيري (بويژه نمك) ديده مي شود.

        ·زمين شناسي اقتصادي( Economic geology) :

ورقه قم از نظر پتانـسيل مواد مـعدني به دو بخش فلزي و غير فلزي به شرح زير تقسيم مي گردد.

-         بخش فلزي :‌

كانه هاي مس: اين كاني سازي به 35 كيلومتري باختر قم در رديف سنگهاي آندزيتي پورفيري و سنگهاي آذرآنراواري و توفي ائوسن بالا است.

-         بخش غير فلزي:

باريت: در امتداد گسل كوشك نصرت رگه هاي خردشده پرشماري از باريت بصورت ترانشه هاي متروكه رخنمون يافته است.

گچ‌: نهشته هاي گچ دار بصورت ژيپس يا شايد انيدريت در سازند قم و نيز بخش زيرين سازند قرمز بالايي در غرب محدوده ورقه و بصورت گنبد گونه اي در جنوب قشلاق دو چاه در بخش زيرين سازند قرمز زيرين رخنمون يافته اند كه در بيشتر جاها قابل استخراج هستند.

نمك: در پيكرگنبد گونه اي در جنوب قشلاق دو چاه( معدن نمك يزدان) و كوه نمك قم رخنمون يافته اند.

زئوليت :‌زئوليت ها كه از سيليكاتهاي آبدار نوع داربستي شمرده مي شوند.

آهك: در جنوب كمركوه و باختر كوه نرداقي از سنگ آهكهاي بخش   f  سازند قم به منظور تهيه آهك زنده، پودر سنگ و سنگ لاشه استفاده مي شود.

شن و ماسه :‌ته نشستهاي دوره پليوسن در جنوب نرداقي و يال جنوبي تاقديس غربي البرز از لحاظ ذخيره شن و ماسه در خور توجه است.

رس : درشمال شهر قم(امتداد رودخانه قم رود) ونيز حوالي جمكران بشي از كفه‌هاي رسي بصورت نهشته هاي ريزدانه رس دار است. كه از آنها براي آجرپزي بهره‌برداري مي شود.

كانيهاي زينتي : در جنوب درياچه حوض سلطان، در آندزيتهاي شيشه اي،‌كوارتز بصورت بلوري و بي شكل رشد كرده و از انواع آن بعنوان كاني هاي زينتي بهره برداري مي شود.

نفت و گاز طبيعي : در حوالي محور تاقديس شرقي البرز،‌در حفاريهايي كه در سال 1335 توسط شركت ملي نفت بعمل آمد و فوران نفت و پي آمد آن استخراج گاز در منطقه سراچه گرديد.