سدها نیز مانندسایر سازه های بزرگ برای اهداف خاصی ساخته میشوند.در گذشته های دور، سدها برای ذخیره ی آب و آبیاری استفاده می شدند،اما امروزه با پیشرفت تمدن ها و نیاز به آب بیشتر جهت شرب،بهداشت، آبیاری زمین های کشاورزی، استفاده در صنعت، کنترل سیلاب ، کشتیرانی، بهبود کیفیت آب، کنترل رسوب رودخانه ها و تولید برق،سد ها احداث میشوند.

گاهی اوقات هدف از احداث سدها میتواند برای تامین منافع عمومی جامعه از قبیل ایجاد مکان های تفریحی نیز باشد.سدهای چند منظوره،طرح های مهمی در راستای توسعه کشورها هستند، چرا که مردم از طریق احداث سدها از منافع ملی و اقتصادی زیادی بهره مند می گردند.

سد چیست؟

مفهوم سد در معنای خاص آن عبارت است از ساختمانی که بخشی را از بخشی دیگر جدا می کندو غالبا" به مفهوم دیواریا سازه ای است که از حرکت آب جلوگیری می کند تا آب ذخیره و یا انحراف یابد. همچنین در تعریفی دیگر، سد دیواری محکم است که برای جلوگیری از حرکت آب رودخانه می سازند تا آب در پشت آن ذخیره گردد و پس از ذخیره شدن آب، برای کارهای مختلف از آن استفاده می شود.

تاریخچه سدسازی در دنیا

تاریخچه سدسازی در گروه کهن ترین و زیر بنایی ترین فعالیت های مهندسی انسان قرار دارد و به دوران قبل از تاریخ مدون باز می گردد،به طوری که می توان سد را یکی از دستاوردهای کهن سازه ای انسان دانست.

پیدایش سدسازی در زمان های قدیم را می توان در نیاز انسان به آب بیشتر عنوان کرد. انسان های قدیم تا قبل از یادگیری کشاورزی ، از آب فقط برای آشامیدن و بهداشت استفاده می کردند. با زیاد شدن جمعیت روی کره زمین و بعد از این که انسان کشاورزی را یاد گرفت، او مجبور شد آب و غذای بیشتری مصرف نماید.

در ابتدا انسان بیشتر از زمین های کنار رودخانه ها برای کشاورزی استفاده می کرد. با افزایش جمعیت در نقاط مختلف کره زمین و با توجه به نیاز انسان به زمین های بیشتر برای کشاورزی از زمین های دورتر از کنار رودخانه ها نیز استفاده می کرد. اما استفاده از زمین های دورتر، مشکلات زیادی را برای انسان ایجاد می کرد.

همچنین بدست آوردن آب بیشتر برای آشامیدن و کشاورزی و داشتن آب در هر زمان که نیاز باشد، باعث شد که مردم آن زمان ، برای برطرف کردن این مشکلات به فکر چاره ای باشند.

آنها فهمیدند با ساختن سد می توانند آب رودخانه ها را "کنترل" و "ذخیره" نمایند و سپس با انتقال آب از محل سد به محل های دورتری که می خواستند آن را مصرف کنند، خواهند توانست در بیشتر ایام سال و در فصل هایی که بارندگی کم و یا انجام نمی شود مانند فصل تابستان، آب کافی داشته باشند. برای همین، انسان شروع به سدسازی کرد.

از دیگر اهداف سد سازی در زمان های قدیم، میتوان از افزایش سطح آب رودخانه ها و یا تغییر مسیر آب ، برای انجام کارهایی مانند کشتیرانی نام برد.علاوه بر موارد ذکر شده، از سدسازی در زمان های گذشته برای استفاده در آسیاب های آبی ، خشکاندن باتلاق ها ، تقسیم دقیق آب، کنترل جریان آب رودخانه ها و همچنین برای امور نظامی، استفاده می شده است.

از اولین سدهای قدیمی ساخته شده در دنیا می توان از سدی در کشور مصر نام برد. در حدود 4900 سال پیش، فرمانروای آن زمان به نام ((منس)) (Menes) برای این که بتواند پایتخت خود به نام ((ممفیس)) را در 20 کیلومتری رودخانه ی نیل بسازد، در محلی به نام ((کشیش)) (Koshish) سدی بر روی رودخانه نیل احداث کرد. این سد حدود 15 متر ارتفاع و 450 متر طول داشت که با سنگ درست شده بود.

یکی دیگر از سدهای قدیمی شناخته شده، ((سد الکفارا)) (sad el kafara) در ناحیه ای به نام ((وادی الغراوی)) در 25 کیلومتری جنوب شهر قاهره پایتخت کشور مصر می باشد.

با توجه به بررسی های انجام شده این سد حدود 4600 سال قبل، هم زمان با ((اهرام ثلاثه مصر)) ساخته شده است. این سد 14 متر ارتفاع و 113 متر طول داشته و دو روی سد با 17 هزار قطعه سنگ مکعب شکل که هر کدام از قطعه سنگ ها، حدود 300 کیلو گرم وزن داشته پوشانده شده بود.

از دیگر سدهای قدیمی، سد خاکی ((Marib)) است که حدود 750 سال قبل از میلاد در کشور یمن برای تامین آب یک طرح آبیاری بزرگ با ارتفاع 20 متر احداث شده بود.اولین سد ساخته شده با سنگ و ملات با ارتفاعی در حدود 10 متر سد ((Kesis Golu)) در کشور ترکیه می باشد که مربوط به حدود 800 قبل از میلاد می باشد.

نعداد زیادی سد در کشورهای حاشیه ی دریای مدیترانه بعدها توسط رومی ها ساخته شد، که بعضی از این سدها هنوز در دست بهره برداری است. سد قوسی((Baume)) در کشور فرانسه با ارتفاع 12 متر و طول 18 متر توسط رومی ها در قرن دوم بعد از میلاد ساخته شده است. در سال های بعد فعالیت های سدسازی به قاره اروپا رسید و سد خاکی ((Alresford)) در کشور انگلستان (1200 میلادی) ، سد خاکی ((Mittlerer)) در کشور آلمان (1298 میلادی) ، سد خاکی ((Dvoriste)) در کشور چک و اسلواکی (1367 میلادی) ساخته شد.در اسپانیا سدسازان قرن شانزدهم میلادی پیشرفت قابل ملاحظه ای در فنون سدهای بنایی به وجود آوردند. به عنوان مثال سد زیبای ((Tibi)) به ارتفاع 42 متر در سال 1594 میلادی در کشور اسپانیا احداث شد.

با توسعه امپراطوری اسپانیا، فنون سد سازی مهندسان اسپانیایی به آمریکای مکزی وجنوبی صادر شد.

در سال های 1700 تا 1800 میلادی، دانش سد سازی در دنیا پیشرفت آرامی داشت و از سال 1780 میلادی به بعد و با شروع اولین انقلاب صنعتی، تعداد و اندازه ی سدها یکی بعد از دیگری به طور دائم رشد می کرد.

در قرن نوزدهم میلادی مهندسان انگلیسی در توسعه و پیشرفت اصول طراحی خاکریزها و موفقیت زیادی کسب کردند. احداث هفت سد در دره ((Longdendale)) طی سال های 1854 تا 1877 میلادی نتیجه همین پیشرفت های علمی بود.

مراحل ساخت یک سد

ساخت یک سد شامل مجموعه ای از عملیات مطالعاتی و اجرایی می باشد که مستلزم وجود مقادیر زیادی از منابع مالی ، مصالح ، تجهیزات و نیروهای انسانی است.

الف- مراحل مطالعاتی ساخت یک سد

از نظر فنی ، قبل از ساخت یک سد می بایست مراحل مطالعاتی مختلفی انجام شود تا در صورت مثبت بودن نتایج مطالعات ، عملیات سد سازی آغاز گردد، هرکدام از این مراحل مطالعاتی را یک ((فاز)) (مرحله) می نامند که عبارتند از:

فاز صفر:در اولین مرحله ی مطالعاتی این سوال مطرح می گردد که آیا ساختن سد مورد نظر با در گرفتن شرایط اجمالی انکان پذیر می باشد یا خیر؟

فاز یک: در صورت مثبت بودن جواب مطالعات فاز صفر، سد مورد نظر با توجه به شرایط جغرافیایی و اقتصادی منطقه مورد مطالعه ، می بایست به طور دقیق مورد بررسی قرار گرفته و میزان ذخیره آب ، هزینه های اجرا و توجیه فنی و اقتصادی آن برای ساخت یا عدم ساخت مشخص گردد.

فاز دو: پس از ارزیابی مطالعات فاز یک و در صورت مثبت بودن نتایج آن ، طراحی سد، تهیه ی نقشه های اجرایی و تهیه اسناد مناقصه برای انتخاب پیمانکار ساخت سد در فاز دو انجام می شود.

فاز سه ک اجرای سد

انجام مطالعات برای احداث یک سد توسط گروههای کارشناسی مختلفی صورت می گیرد که می توان به گروه های زیراشاره نمود:

گروه هیدرولیک وسازه

گروه هیدرولوژی

گروه زیست محیطی

گروه آب های زیر زمینی

گروه نقشه برداری

گروه اقتصادی و اجتماعی

گروه کشاورزی

گروه زمین شناسی

ب- انتخاب محل یک سد برای احداث

در برنامه مطالعاتی برای احداث یک سد، نکاتی باید مورد توجه قرار گیرد. در ابتدای امر مکان یابی و امکان سنجی منطقه ی مورد مطالعه می باشد.د راین مرحله کارشناسان با استفاده از عکس های هوایی منطقه مورد مطالعه و پیمایش مسیر تنگه های مختلف در یک رشته کوه، بر اساس نوع زمین منطقه و مشخصات حوضه ی آبریز، دو یا سه منطقه را جهت مطالعه بر می گزینند.

سپس عملیات حفاری به صورت آزمایشی در چندین نقطه ی مکانی انتخاب شده، به منظور اطلاع از خواص فیزیکی و مکانیکی خاک ها و سنگ های مناطق مورد مطالعه صورت می پذیرد. در برخی موارد نیز آزمایشات پمپاژ آب به منظور ارزیابی میزان نشت بالقوه صورت می گیرد.

در مرحله بعد، محاسبات اولیه انجام و مسائل زیست محیطی ، کیفیت آب، اکوسیستم و اطلاعات فرهنگی و بومی منطقه، برای فرآیند انتخاب محل سد به وسیله گروه های کارشناسی مورد بررسی قرار می گیرد. سپس گروههای کارشناسی ، طرح های مطالعاتی خود را برای محل های برگزیده شده ارائه و در نهایت یکی از مکان ها که نسبت به سایر نقاط دارای میزان بهره وری بالاتر و در عین حال هزینه های اجرایی کمتر می باشد و از نظر تمامی گروه های کارشناسی مطلوب تر ارزیابی گردیده، مورد انتخاب قرار می گیرد.

ج-انتخاب نوع سد

انتخاب نوع سد برای یک مکان معین ، به اطلاعات فنی واقتصادی همراه باملاحظات زیست محیطی و میراث فرهنگی نیازمند می باشد. همچنین جغرافیای منطقه، توپوگرافی، زمین شناسی، شرایط پی سد، هیدرولوژی، میزان زلزله خیزی منطقه و شدت آن و میزان دسترسی به مصالح مورد نیاز از دیگر عوامل موثر برانتخاب نوع سد هستند.

به عنوان مثال در صورتی که پی مورد نظر برای احداث سد، سنگی و در یک دره ی باریک واقع شده باشد ، سد پیشنهادی برای این منطقه ، سد بتونی و هنگامی که دره پهن با اعماق متفاوتی از سنگ بستر باشد، منطقه مناسب برای ساخت سد خاکی است.سدهای خاکی عمومی ترین سدهایی هستند که تطابق خوبی با انواع مصالح ناشی از حفاری های مورد نیاز دارند.

بعد از اتمام مطالعات و تصویب طرح، سازمان و یا شرکتی که وظیفه ی ساخت سد را برعهده دارد، طرح را در نوبت گرفتن بودجه (منابع مالی) قرار می دهد. در این فاصله سازمان و یا شرکت مربوطه ، سایر نهادها و سازمان هایی را که در احداث این سد ذیربط هستند، رسما" آگاه می سازد. به عنوان مثال شرکت آب منطقه ای جهت احداث سدها، سازمان (محیط زیست) ، سازمان (میراث فرهنگی) و سایر سازمان های مرتبط را در جریان کار قرار داده تا آنها نیز نظرهای کارشناسی خود را اعلام تا در صورت لزوم در احداث سد، مد نظر قرار گیرد.

د- مراحل اجرایی ساخت یک سد

پس از تصویب اعتبار اجرایی احداث سد و ابلاغ آن به کارفرما، به استناد مطالعات و نقشه های اجرایی تصویب شده و اسناد مناقصه که در فاز دو مطالعات تهیه شده است، مناقصه انتخاب پیمانکار برگزار می گردد.پس از ارزیابی پیمانکاران شرکت کننده در مناقصه ، بر اساس امتیاز فنی کسب شده و مقایسه قیمت های پیشنهادی آنان، پیمانکار برنده ی مناقصه اعلام و متعاقبا" پس از طی تشریفات قانونی مناقصه و امضا قراردادتوسط کارفرما و پیمانکار، زمین و محدوده ی اجرای سد از طرف کارفرما به پیمانکار تحویل شده و پس از این مرحله ، پیمانکار نسبت به تجهیز کارگاه و شروع عملیات اجرایی سد اقدام می کند.

معمولا" ساخت یک سد بین 3 تا5 سال به طول می انجامد و گاهی اوقات برای ساخت سدهای بزرگ چند منظوره ، 7 تا10 سال زمان مورد نیاز است. پس از آن که راه دسترسی به محل طرح ، خطوط برق و تلفن از کف دره تا بالای سد یا نقطه ی دیگری که مد نظر می باشد ایجاد شد، ساخت سد آغاز می گردد. اولین قدم آماده سازی محل کارگاه و پاکسازی منطقه از پوشش گیاهی ، درختان یا ابنیه می باشد. به دنبال این عملیات ، آب رودخانه برای حفاری های پی سد، عملیات بتن ریزی و خاکریزی، از مسیر اصلی خود منحرف می شود. به منظور انحراف آب رودخانه از منطقه عملیاتی طرح، در برخی اوقات نیمی از کف رودخانه گودبرداری می شود و از نیمه ی دیگر آن برای عبور جریان آب اسفاده می گردد. در بعضی از مواقع حفر تونل از میان دیواره دره ی مجاور، مقرون به صرفه تر و سریع تر می باشد. این تونل ممکن است موقت بوده و یا در آینده به عنوان بخشی از تاسیسات خروجی آب سد مورد استفاده قرار گیرد.

تونل در طول مدت ساخت سد، جریان آب رودخانه را از اطراف کاراگاه عبور میدهد. یک فراز بند (Coffer dam) (سد انحرافی موقت که در مسیر جریان آب ساخته می شود) در بالادست محل اجرای سد برای انحراف آب به تونل احداث می گردد.

پس از آن که سد تا ارتفاع کافی و مطمئن ساخته شد، دریچه های تونل نصب می گردند. بعد از تکمیل سد اصلی ، جریان آب توسط یک فراز بند دیگر به تاسیسات خروجی هدایت می شود. این فراز بند برای جلوگیری از روگذری اب در طول مدت ساخت سد به نیمه ی دیگر بستر رودخانه احداث می شود. ممکن است برای خشک نگهداشتن محل کارگاه به یک بند موقت در پایین دست محل اجرای سد نیز نیاز باشد که به آن (نشیب بند) می گویند. در مرحله پایانی عملیات ساخت سد، سد تا ارتفاع نهایی پیش بینی شده ساخته می شود.

مشکلات و موانع سد سازی در ایران

آنچه که امروز ذهن جهانیان را به خود مشغول ساخته است، بحران کم آبی است؛ افزایش جمعیت از یک سو و استفاده بی رویه از منابع آب از سوی دیگر جوامع بین المللی را از لحاظ تامین منابع آبی در فشاری مضاعف قرار داده است. در حال حاضر، بسیاری از کشورهای جهان خشکسالی های کم سابقه ای را به واسطه تغییرات گسترده اقلیمی و همچنین از بین رفتن سفره های آب زیر زمینی به دلیل استفاده شتاب زده تجربه می کنند.

شوربختانه امروز نزدیک به 800 میلیون نفر در جهان از آب آشامیدنی سالم محروم اند و بسیاری از کشورهای در حال توسعه نیز به آب آشامیدنی مطمئن دسترسی نداشته و به همین دلیل چالش های فراوانی در اکوسیستم های طبیعی زمین به وجود آمده که از یک سو سلامتی انسان نسل حاضر و آتی را به خطر انداخته و از سوی دیگر غنای زیستی زمین را به بحرانی عمیق نزدیک کرده است.

این در حالی است که ایران نیز در سالیان اخیر با مشکلات آبی فراوانی دست به گریبان بوده که در کنار سنجش شرایط خاص اقلیمی که متوسط بارندگی حدود 250 میلی متر در سال یعنی تقریبا کمتر از یک سوم بارندگی کل زمین را شامل می شود باید به مواردی همچون استفاده بی رویه از منابع آبی، برنامه ریزی ناصحیح در مدیریت منابع و هدر رفت بخش عمده ای از داشته های آبی کشور در بخش هایی همچون کشاورزی، صنعت و شرب اشاره کرد.

سد سازی در ایران؛ چالش ها و راهبرد ها

در چند دهه اخیر و با توجه به شرایط موجود و تامین منابع آب کشور احداث سد بر روی رودخانه ها به یکی از برنامه های اصلی کشورمان تبدیل شده که با احداث سد های ذخیره ای بزرگ و کوچک قسمت اعظمی از جریان های آبی را مهار کرده که پیشتر با هدف گسترش امر کشاورزی و تامین آب شرب از آنها استفاده می شود.

هر چند سد سازی در ایران مخالفان و موافقان بسیاری داشته و در سالهای اخیر به دلایل اقلیمی و اقتصادی بر مخالفان آن بیشتر افزوده شده اما امروز می توانیم با نگاهی صحیح و راهبردی از بروز مشکلات خاص اقلیمی و پیامدهای اجتماعی و اقتصادی جلوگیری کرده و طرح های عمرانی کلان را به کمترین خسارت به بهره برداری برسانیم؛ تنها شرط این موضوع نگاه اصولی و پایدار به توان اکولوژیک منطقه است.

ایران کشوری است با سد های کوچک و بزرگ که از صد ها سال پیش هر کدام با هدف تأمین آب بر رودخانه ای احداث شده اند؛ این در حالی است که در سالهای اخیر مشکلات جانبی این سدها در مواردی به اوج خود رسیده و اسباب از بین رفتن پایداری زیستی منطقه، آسیب های اقتصادی و مهاجرت جوامع بومی را به همراه داشته است.

اگر بر آثار و نتایج احداث بسیاری از سدها در نقاط مختلف دنیا نگاه کنیم در بسیاری از موارد به این نتیجه خواهیم رسید که هنگام بهره برداری پاره ای از سد ها، اهداف اولیه بدست نیامده و یا اثرات سوء پاره ای از این سدها به حدی زیان آور بوده که سرمایه گذاری در چنین طرح هایی را بیهوده کرده است؛ لذا استفاده از پتانسیل آبی یک ناحیه نمی تواند به تنهایی توجه پذیری یک طرح سازه آبی را موجه کند، بلکه اگر بناست سدی در منطقه ای ساخته شود باید علاوه بر دستیابی بر اهداف از پیش تعریف و تعیین شده از جهت اثرات متقابل آن بر محیط زیست طبیعی و همچنین اثرات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی نیز مورد ارزیابی کامل قرار گیرد.

این در حالی است که هنگامی برای بررسی اثرات چنین طرح های عظیمی به سراغ ارزیابی های محیط زیستی رایج می رویم که در کانون های بزرگ اقتصادی تصمیمات نهایی گرفته شده است و این خود یکی از بزرگترین مشکلات پیش روی سد سازی در کشور ماست.

سد سازی در ایران؛ چالش ها و راهبرد ها

از سوی دیگر معمولا نگاه مثبتی که در قالب ارزیابی های کل نگر برای احداث سدها در نظر گرفته می شود بر اساس تامین منابع آب با هدف کمک به بخش کشاورزی، صنعت و شرب تنظیم می شود اما در کنار این نگاه موارد دیگری همچون کمک به رفع کمبود برق، کنترل سیلاب، کمک به اقتصاد جوامع محلی با عناوینی همچون اشتغال زایی و کمک به اقتصاد جوامع محلی در نظر گرفته می شود.

این در حالی است که شرایط محیط زیست کشور به دلایلی همچون تحلیل رفتن برخی از شاخص های زیستی بسیار شکننده شده و طرح های عظیم سد سازی اگر بر اساس معیارهای حقیقی و ارزیابی های کاملا جامع صورت نگیرد، بدون شک شاهد بروز مخاطرات بسیار جدی در اکوسیستم پیرامونی آن طرح خواهیم بود.

با توجه به تمامی گفته هاي بالا بايد با بررسی همه جانبه، اثرات محیط زیستی یک سازه آبی را قبل از اجرا مورد مطالعه قرار داده و همچنین باید از تجاوز به حریم رودخانه ها جلوگیری به عمل بیاید. بدین منظور رها سازی سیل به صورت متناوب از اقداماتي است که باید مورد توجه قرار بگیرد تا از ایجاد محیط امن برای ایجاد منازل، اراضی کشاورزی، صنایع و برداشت شن و ماسه در مسیل رودخانه توسط مردم جلوگیری شود. احداث راه هايي در جهت عبور ماهی ها به روی سازه های آبی رودخانه های منتهی به آب های داخلی ضروری است. آشنا کردن کارشناسان آب با مسائل محیط زیستی و آموزش به روستاییان و ساکنین منطقه احداث سد نیز الزامي است.

در سدهای ایران مشکلاتی نظیر بیابان زایی در پایین دست به وفور دیده می شود که حاصل ارزیابی غلط از شرایط اقلیمی منطقه است؛ به عنوان مثال سد کرج که برای تامین آب تهران اختصاص دارد، آب حوزه آبریز کرج را به محل دیگری انتقال می دهد، لذا اثرات ناگوار آن به صورت افت سطح آب زیرزمینی، ک:.7-هش کیفیت آب زیرزمینی و هجوم آب شور به دشت پایین دست کرج خطر نابودی سفره آبی را در پیش دارد. سدسازی در شمال ایران نیز با مشکلات خاص خود همراه است زیرا در این نواحی مشکلات جابجایی مردم و عدم مشارکت عمومی در ساخت و ساز و تملک اراضی و خرد مالکی مشکلات بسیاری را به وجود آورده است. در جنوب کشور نیز سدها اسباب بروز مخاطرات بسیاری برای اهالی منطقه شده و همچنین در نواحی جنگلی زاگرس نیز احداث سد سبب از بین رفتن هزاران درخت بلوط شده است.

با نگاهي به موضوع سدسازي در ايران مي توان به يك نكته مشترك دست يافت که در بین تمامی سدهايي كه در دهه های اخیر ساخته شده اند، متاسفانه مطالعات محیط زیستی در اولویت نخست نبوده و اين در حالي است حجم عظيمي از سرمايه گذاري هاي كشور در امر سدسازي به كار گرفته شده و متاسفانه بدون در نظر گرفتن نگاه پايدار مراحل ساخت و بهره برداري سدها به پيش رفته است.

به دیگر سخن، بررسي اقليمي و محیط زیستی هر سد نه تنها موجب حفظ سرمايه هاي ملي و منابع تجدید شونده مي شود، بلکه تامين آب در جهت توسعه و بهبود شرايط زندگي مردم نيز موثر واقع خواهد شد. به هر روی اگر حفظ سرمایه های اقتصادی و اجتماعی برایمان مهم است باید توجه به حفظ پارامتر های زیستی و اقلیمی سرزمینمان را همواره پیش از طراحی سد های بزرگ و کوچک در نظر داشته باشیم تا بتوانیم به پایداری توسعه دست پیدا کنیم.

سد سازی و بحران‌های اقلیمی

آنچه که امروز ذهن جهانیان را به خود مشغول ساخته است، بحران کم آبی است؛ افزایش جمعیت از یک سو و استفاده بی رویه از منابع آب از سوی دیگر جوامع بینالمللی را از لحاظ تامین منابع آبی در فشاری مضاعف قرار داده است. در حال حاضر، بسیاری از کشورهای جهان خشکسالیهای کمسابقهای را به واسطه تغییرات گسترده اقلیمی و همچنین از بین رفتن سفرههای آب زیر زمینی تجربه میکنند.

بر بنیاد آمارهای منتشر شده، امروز نزدیک به 800 میلیون نفر در جهان از آب آشامیدنی سالم محروم‌اند و بسیاری از کشورهای در حال توسعه نیز به آب آشامیدنی مطمئن دسترسی ندارند؛ این در حالی است که ایران نیز در سالیان اخیر با مشکلات آبی فراوانی دست به گریبان بوده که در کنار سنجش شرایط خاص اقلیمی که متوسط بارندگی حدود 250 میلی‌متر در سال یعنی تقریبا یک سوم بارندگی کل زمین را شامل می‌شود باید به مواردی همچون استفاده بی‌رویه از منابع آبی، برنامه‌ریزی ناصحیح در مدیریت منابع و هدر رفت بخش عمده‌ای از داشته‌های آبی کشور در بخش‌هایی همچون کشاورزی، صنعت و شرب اشاره کرد.

در چند دهه اخیر و با توجه به شرایط موجود و تامین منابع آب کشور احداث سد بر روی رودخانه‌ها به یکی از برنامه‌های اصلی کشورمان تبدیل شده که با احداث سدهای ذخیره‌ای بزرگ و کوچک قسمت اعظمی از جریان‌های آبی را مهار کرده که پیشتر با هدف گسترش امر کشاورزی و تامین آب شرب از آنها استفاده می‌شود.

با نگاهي به موضوع سدسازي در ايران مي‌توان به يك نكته مشترك دست يافت که در بین تمامی سدهايي كه در دهه‌های اخیر ساخته شده‌اند، متاسفانه مطالعات محیط زیستی در اولویت نخست نبوده و اين در حالي است که حجم عظيمي از سرمايه‌گذاري‌هاي كشور در امر سدسازي به خدمت گرفته شده و متاسفانه بدون در نظر گرفتن نگاهی پايدار مراحل ساخت و بهره‌برداري سدها به پيش رفته است.

سد سازی در ایران مخالفان و موافقان بسیاری داشته و در سال‌های اخیر به دلایل اقلیمی و اقتصادی بیشتر بر مخالفان آن افزوده شده اما امروز می‌توانیم با نگاهی صحیح و راهبردی از بروز مشکلات خاص اقلیمی و پیامدهای اجتماعی و اقتصادی جلوگیری کرده و طرح‌های عمرانی کلان را با کمترین خسارت به بهره‌برداری برسانیم؛ تنها شرط این موضوع نگاه اصولی و پایدار به توان اکولوژیک مناطق است.

با نگاهی بر آثار و نتایج احداث سد در نقاط مختلف دنیا در بسیاری از موارد به این نتیجه خواهیم رسید که هنگام بهره‌برداری پاره‌ای از این سازه‌های آبی نه تنها اهداف اولیه به دست نیامده بلکه اثرات سوء پاره‌ای از این سدها به حدی زیان‌آور بوده که سرمایه گذاری در چنین طرح‌هایی را بیهوده کرده است. لذا استفاده از پتانسیل آبی یک ناحیه نمی‌تواند به تنهایی یک سازه آبی را موجه کند، بلکه اگر بناست سدی در منطقه‌ای ساخته شود باید علاوه بر دستیابی بر اهداف از پیش تعریف و تعیین شده از جهت اثرات متقابل آن بر محیط زیست طبیعی و همچنین اثرات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی نیز مورد ارزیابی کامل قرار گیرد.

این در حالی است که هنگامی برای بررسی اثرات چنین طرح‌های عظیمی به سراغ ارزیابی‌های محیط زیستی رایج می‌رویم که در کانون‌های بزرگ اقتصادی تصمیمات نهایی گرفته شده و این خود یکی از بزرگترین مشکلات پیش روی سدسازی در کشور ماست. در حقیقت فعالیت عمرانی برای ساخت سازه‌های آبی زمانی می‌تواند برای یک جامعه موثر واقع شود که اسباب دگرگونی‌های اقلیمی را فراهم نکرده باشد.

این در حالی است که شرایط محیط زیست کشور به دلایلی همچون تحلیل رفتن برخی از شاخص‌های مهم زیستی بسیار شکننده شده و طرح‌های عظیم سدسازی اگر بر اساس معیارهای حقیقی و ارزیابی‌های کاملا جامع صورت نگیرد، بدون شک شاهد بروز مخاطرات بسیار جدی در اکوسیستم پیرامونی آن طرح خواهیم بود.

این در حالی است که در سدهای ایران مشکلاتی نظیر بیابان‌زایی در پایین دست به وفور دیده می‌شود که حاصل ارزیابی غلط از شرایط اقلیمی منطقه است، لذا اثرات ناگوار آن به صورت افت سطح آب زیرزمینی و کاهش کیفیت آن در کنار هجوم آب شور به دشت پایین دست شرایط را برای بروز بحران‌های اقلیمی مهیا می‌سازد.

سدسازی در شمال و غرب کشور نیز همواره مخاطرات طبیعی بسیاری را در پی داشته زیرا در این نواحی مشکلات جابجایی مردم و عدم مشارکت عمومی در ساخت و ساز و تملک اراضی و خرد مالکی مشکلات بسیاری را به وجود آورده که به عنوان مثال چنین طرح‌هایی در مناطق جنگلی زاگرس همواره اسباب از بین رفتن بلوط‌های ارزشمند این ناحیه را فراهم کرده که اهمیت حفاظت از آنها چه از لحاظ جذب منابع آبی و چه از لحاظ جذب ریزگردها همواره از سوی کارشناسان گوشزد شده است. به دیگر سخن بررسي شرایط اقليمي و توان محیط زیستی برای هر سد نه تنها موجب حفظ سرمايه‌هاي ملي و منابع تجدید شونده مي‌شود، بلکه تامين آب در جهت توسعه و بهبود شرايط زندگي مردم نيز موثر واقع خواهد شد.

در هر سرزمینی، حفظ سرمایه‌های اقتصادی و اجتماعی از اولویت‌های نخست بوده و در این راستا باید توجه به حفظ پارامترهای زیستی و اقلیمی را همواره در دستور کار داشته باشیم زیرا حاصل چنین نگاهی در نهایت به پایداری توسعه منجر خواهد شد.