گفت ‌و گو‌ : اسفنديار معتمدى

آقاى معتمدى، لطفاً در ابتدا از تاريخچه تدوين و تاليفكتاب هاى درسى در ايران بگوييد.

براى بررسى تاريخچه كتاب هاى درسى بايد از دارالفنون آغازكرد. دارالفنون به همت ميرزا تقى خان اميركبير در سال ۱۲۶۸ ه.ق (۱۲۳۰ ه.ش) آغاز بهكار كرد كه هدفش آموزش علوم و فنون جديد از جمله فنون نظامى، پزشكى و مهندسى بهجوانان بود تا بتوانند بهداشت و صنعت ما را اداره كنند. به همين دليل به دستوراميركبير تعدادى از معلمان خارجى به ايران دعوت شدند.

از آن جا كه قرار بر اين بود كه مسائل فرهنگى تحت تاثير مسائلسياسى نباشد و چون انگليس و فرانسه و روسيه در ايران اعمال نفوذ مى كردند، تصميمگرفتند از معلمان اتريشى دعوت به عمل آورند. حدود هفت نفر معلم به ايران آمدند كهبه استادان نمساوى معروف شدند (در آن زمان اتريش به نمسه معروف بود).

البته هنگام افتتاح دارالفنون ۱۳ روز از درگذشت اميركبير مى گذشت. اميدواريم كه از اين پس پاداش افراد خدمتگزار جامعه اين گونه نباشد. استادانى كه بهايران آمده بودند زبان فارسى نمى دانستند، دانش آموزان هم با زبان خارجى آشنايىنداشتند، زيرا دانش آموزان اغلب از شاهزادگانى بودند كه با آموزش معلمان سرخانهخواندن و نوشتن را آموخته بودند. معلمان ايرانى هم نه آشنايى چندانى با زبان خارجىداشتند و نه علوم جديد را به خوبى مى دانستند. طبق قرارداد، هر معلم مى بايست هرسال حداقل يك جلد كتاب بنويسد و در چاپخانه اى كه در خود دارالفنون تاسيس شده بود،به چاپ برساند.

اولين كتاب فيزيك در سال ۱۲۷۲ به چاپ رسيد كه توسط يك اتريشىتاليف شده بود. اين كتاب كه، به كتاب فيزيك نمساوى مشهور شد، پس از سال ها، توسطمرحوم شريف زاده و خانم مهرناز طلوع شمس و خانم زرسازى تصحيح و توسط مركز نشردانشگاهى منتشر شد.

استادان خارجى كه به ايران آمده بودند اهل عمل بودند. استادان طب،آبله كوبى و عمل جراحى را آغاز كردند و ضمن آن كتاب هم تاليف مى كردند. دارالفنوندر سال هاى اول تاسيس كارهاى جالبى انجام داد. پس از هفت سال ۴۲ نفر ازفارغ التحصيلان دارالفنون براى ادامه تحصيل به اروپا رفتند. از ميان آنان بعضى هاكارهاى مهمى انجام دادند. از جمله ميرزا محمودخان، سياركى را كشف كرد كه به نامسياره محمودى نام گرفت. بسيارى از آنها هم پزشكان حاذقى شدند، اما اغلب پس ازبازگشت به كارهاى سياسى و پيشخدمتى شاه پرداختند و مردم از تخصص افراد تحصيلكردهفايده چندانى نبردند.

در سال ۱۳۰۵ يعنى حدود ۳۷ سال پس از تاسيس دارالفنون، نخستيندبستان به سبك جديد در تبريز و پس از آن در سال ۱۳۱۱ در تهران به وسيلهميرزاحسن خان رشديه تاسيس شد. در سال ۱۳۱۵ اولين دبيرستان با نام دبيرستان علميهتاسيس شد.
در آن زمان كتاب هاى درسى مدونى وجود نداشت و ناچار بودند از برنامهمدارس كشورهاى ديگر استفاده كنند. در سال ۱۳۲۶ ذكا ءالملك فروغى (همان كه كلياتسعدى را تصحيح و سير حكمت در اروپا را تاليف كرد و بعدها نخست وزير ايران شد) به عنوان معلم فيزيك فعاليت مى كرد و سه دوره به تدريس پرداخت. وى در مقدمه كتابخود آورده است: «... هشت نه سال قبل اين بنده در مدرسه علميه كه از مدارس متوسط شهرتهران محسوب مى شود، سمت معلمى علم فيزيك داشتم و سه دوره اين علم را براى سه طبقهاز طبقات معلمين آن مدرسه تدريس كردم، دوره اول به مقتضاى استعداد، بالنسبه مفصلگفتم، دوره دوم و سوم را چون كم قوه تر بودند، مختصر كردم و از آن جا كه كتابى دراين علم مناسب تدريس طبقات مزبور موجود نبود، مطالب را از خارج براى شاگردان تقريرمى كردم و مى نوشتند. تقريراتى را كه براى طبقات دوم و سوم كرده بودم، چون جمع وتدوين شد، به صورت كتابى درآمد. اين اوقات بعضى از دوستان آن را ديدند و پسنديدند وچون احتياج مدارس به يك دوره مختصر از علم فيزيك را مى دانستند، بنده را محرك شدندكه بعضى تصاوير در كتاب ملحق كرده و آن را به طبع برسانم...»

پس مى بينيم كه كتاب هاى درسى ما بدون آن كه با يك برنامه ريزىقبلى نوشته شده باشد، به صورت جزوه هايى در كلاس ارائه مى شد و بعدها به صورت كتابدرمى آمد. البته بايد از وي تقدير كرد، چرا كه آخرين مسائلى را كه در دنياى علوم وفنون در رشته فيزيك مطرح بوده است در گردآورده است، از جمله تلگراف، بى سيم، اشعهايكس (كه دو سه سالى بيشتر از كشف آن نگذشته بود). كتاب هاى درسى در اين دوره فاقدفعاليت مربوط به دانش آموز است و بيشتر شامل مجموعه اى از مفاهيم علمى است كه اززبان معلم ارائه مى شود.

بعد از مشروطيت وضعيت مدارس متحول شد و پس از 1298 ه.ش با تصويبقانون معارف سازمان فرهنگ كشور انسجام پيدا كرد. در ابتداى اين دوره قرار بر آن شدكه آموزش علوم از سال اول دبستان آغاز شود. كه البته به دليل مشكلات فراوان انجامنشد تا آنكه در سال ۱۳۴۵ آموزش علوم از دبستان عملاً آغاز شد. از سال ۱۳۰۰ ومخصوصاً با تاسيس دانشسراى عالى (كه آن زمان با عنوان دارالمعلمين مركزى شناخته شد) و ساير دارالمعلمين ها، گروهى معلم براى دبستان ها و دبيرستان ها تربيت شدند كه اثرمهمى بر كيفيت آموزش و پرورش و از جمله تدوين كتاب هاى درسى داشتند.

از جمله افراد بزرگوارى كه شايسته است ذكرى از آنان به ميان آيد،مى توان از مرحوم احمد آرام نام برد. ايشان علاوه بر آن كه يك دوره كتاب هاى فيزيكو شيمى تاليف كرد، به كتاب هاى كمك درسى هم توجه ويژه اى دارند. يك كتاب كمك درسىاز ايشان در اختيار من است كه در سال ۱۳۰۴ تاليف شده است و در آن بيان كرده اند كهاگر قرار است علوم جديد در ايران آموزش داده شود، اين كار بايد از طريق آزمايش وتجربه انجام شود. ايشان دراين كتاب با ابزارهاى ساده اى كه روش ساختن آن را هم شرحداده بودند، ۱۰۶ آزمايش مختلف را در كتاب آورده است. اين كتاب، نخستين كتاب كمكآموزشى ما محسوب مى شود كه براى مطالعه دانش آموزان در منزل و انجام آزمايش تدوينشده بود.

در سال ۱۳۱۷ دولت تصميم گرفت كه تاليف كتاب هاى دبيرستانى بهوسيله وزارت فرهنگ انجام شود. (البته تاليف كتاب هاى درسى ابتدايى از سال ۱۳۱۰ آغازشده بود) كه بعدها با عنوان كتاب هاى وزارتى معروف شدند. براى تاليف هر كتاب يكى دواستاد و دو سه دبير (در مجموع پنج نفر) معرفى شدند كه از بين علاقه مندترين ومطلع ترين ها انتخاب شده بودند. بعد از شهريور ۲۰ و وقوع حوادث ناخوشايند در كشور،بى نظمى هايى ايجاد مى شود و تحت عنوان آزادى تاليف قرار بر اين مى شود كه گروه هاىمختلف كار نگارش كتاب را انجام دهند. البته آزادى نگارش به رغمى كه باعث معرفىنويسندگان خوب شد، دسته بندى هاى سياسى را هم در پى داشت. در نتيجه مثلاً براى درسجغرافيا ۲۷ گروه مختلف به نگارش كتاب اقدام كردند. كار به جايى مى رسد كه جلالآل احمد مقاله اى با عنوان بلبشوى كتاب هاى درسى مى نويسد و در آن به بررسى بى نظمىكتاب هاى درسى (از لحاظ نامناسب بودن براى دانش آموزان، نارسايى در ارائه مفاهيمو...) مى پردازد.

در سال ۱۳۴۲ در زمان وزارت دكتر خانلرى تصميم مى گيرند براى هرماده درسى در هر پايه فقط يك كتاب انتخاب شود و آن كتاب با قيمتى مناسب به دستدانش آموز برسد. در سال ۱۳۴۵ نظام آموزش و پرورش ما دچار يك تغيير اساسى مى شود. تاآن هنگام تحصيل در مدرسه ۱۲ سال طول مى كشيد كه شامل دو مقطع ۶ ساله ابتدايى ودبيرستان بود. در سال ۱۳۴۵ با توجه به تغييراتى كه در دنيا در مقاطع و روش هاىآموزشى صورت گرفته بود، فعاليت هايى براى بهبود وضعيت آموزشى صورت مى گيرد و مقاطعآموزشى به شكل ابتدايى، راهنمايى و دبيرستان درآمد و قرار بر اين شد كه براى هرماده درسى در هر كلاس يك كتاب مشخص نوشته شود و براى هر كتاب هم يك كتاب راهنماىمعلم تدوين شود. يعنى هر درسى يك كتاب دانش آموز و يك كتاب معلم داشته باشد. در اينقسمت كار بسيار گسترده شد، مخصوصاً در قسمت آموزش علوم. به ويژه آن كه آموزش علوماز سطح دبستان ها آغاز شد. در نگارش اين كتاب ها هم هماهنگى هايى وجود داشت. البتهدر آن زمان مشكل معلم و ابزار آموزشى هم وجود داشت. هر چند كه اين مشكلات در سطحدبستان چندان محسوس نبود، اما در دوره راهنمايى با توجه به مفاهيم جديدى كه بهكتاب ها راه يافته بود (مخصوصاً كتاب هاى علوم و رياضى) مشكلات آغاز شد.

در دوره دبيرستان مشكلات به حدى رسيد كه امكان نداشت براساس همانجريانى كه آغاز شده بود، كار را ادامه داد. بعدها مشكلات ديگرى هم به وجود آمد (ازجمله تغييرات مرتب دوره هاى تحصيلى در مقطع متوسطه) كه كار تدوين و تاليف كتاب درسىرا با مشكلات عديده اى مواجه ساخت، كه در اغلب موارد راه حل هاى ارائه شده براى حلاين مشكلات چون از پشتوانه تحقيق كافى برخوردار نبود، خود به ايجاد مشكلات ديگرمنجر مى شد. به اين ترتيب تهيه كتاب هاى سال چهارم دبيرستان مصادف با سال ۵۶ شد كهجريان انقلاب پيش آمد. براي اطلاعات بيشتر به مقالهكتاب هاي درسي در ايران مراجعه كنيد ...

به نظر شما، در تدوين كتاب هاى درسى در بعد از انقلاب،آيا از طرح و برنامه مشخصى پيروى شد يا آن كه باز هم برنامه قبلى ادامه پيدا كرد؟

بعد از انقلاب تغييرات مهمى صورت گرفت. البته پس از انقلابمشكل چندانى در ارتباط با كتاب ها پيش نيامد زيرا با مبانى انقلاب ضديت نداشت و بههمين دليل بدون تغيير ماند. در حقيقت مشكل كتاب هاى درسى تغيير نكردن آنها بود. يعنى نتوانستيم همگام با زمان جلو برويم. البته لازم بود كه در كتاب هاى علومانسانى تغييراتى صورت گيرد. اما چه كسانى مى بايست اين تغييرات را اعمال كنند؟آناني كه مسائل تربيتى و مشكلات جامعه را مى شناختند، مورد قبول تازه واردها وانقلابى ها نبودند. بسيارى از كسانى كه از تجربه هاى فراوانى برخوردار بودند و نسبتبه اين كشور و انقلاب دلسوز بودند كنار گذاشته شدند. همان طور كه عرض كردم كتاب هاىعلوم دچار تغيير چندانى نشد و سال هاى متمادى كتاب ها بدون تغيير ماندند. همينمسئله باعث شد كه بعدها تغييرات سريعى را اعمال كنيم كه خود منشأ مشكلات بسيارى شد. حتماً خودتان هم مى دانيد كه در موضوع آموزشى نمى توانيم انقلابى عمل كنيم، بلكهبايد تغييرات را آرام آرام اعمال كرد تا به نقطه مطلوب برسيم.

در كتاب هاى علوم انسانى لازم بود كه از تخصص كسانى استفاده كنيمكه با تغييرات انجام شده در جامعه آشنا باشند. ولى كسانى كه مولف بودند، با مسائلآموزشى آشنايى نداشتند، جامعه ايران و جامعه جهانى را مى شناختند مورد قبولانقلابى ها نبودند به همين دليل آنان را كنار گذاشتند. همزمان افرادى آمدند كهبعضى ها هنوز دانشجو بودند و حتى يك ساعت هم تدريس نكرده بودند. شايد آنان افرادىبودند كه با حسن نيت آمده بودند و ليكن آمادگى لازم براى تاليف كتاب هاى درسى رانداشتند.

اصولاً در آن زمان آموزش و پرورش ما كمى جنبه سياسى پيدا كرد. يعنى بعضى مواقع به جاى آن كه روند منظمى پيدا كند، تحت تاثير گفته ها و نوشته هاىافراد قرار گرفتيم، يعنى به جاى توجه به سازمان، به گفته ها و نظرات افراد توجهكرديم. از آن جا كه بسيارى از اين نظرات كمتر جنبه تحقيقى و پژوهشى داشت، ناچارشديم هر سال با تغيير افراد، كتاب هاى درسى را تغيير دهيم و اين تغييرات مداوم هماز لحاظ اقتصادى و هم از لحاظ تربيتى با مشكلاتى مواجه شد.

در سال هاى بعد از انقلاب يا آن قدر كتاب هاى درسى را تغييرنداديم كه نتوانستيم همپياى تغييرات جهانى حركت كنيم يا بسيار سريع تغيير كرديم وعامل آن به جاى آن كه جنبه هاى عمومى باشد، جنبه شخصى داشت كه مشكلاتى را به وجودآورد. ضمن آن كه در اين دوره يك باره با افزايش تعداد دانش آموزان مواجه شديم. ازطرف ديگر مجموعه اى از دبيران را داشتيم كه با كتا ب ها آشنا بودند ولى كنار گذاشتهشدند، به جاى مديران كار آزموده قبلى هم عده اى جوان آمدند كه هر چند حسن نيتداشتند، ولى كارآزموده نبودند. اين مشكلات حتى پس از جنگ هم ادامه داشت.

كمبود كاغذ و مواردى از اين دست هم وجود داشت. به خاطر دارم براىآنكه كتاب در زمان مقدر چاپ شده و به دست دانش آموزان برسد، برق قسمتى از شهر راقطع مى كردند تا برق مصرفى چاپخانه ها را تامين كنند. بعضى وقت ها با توجه به سرعتعمل اشتباه ها و غلط هايى را داشتيم. از طرف ديگر با توجه به كم بودن ارتباط باجهان خارج از روش هاى جديد ارائه شده در مورد تدوين كتاب هاى درسى و مواد آموزشىآشنايى نداشتيم. يعنى هم از تجربه هاى جهان بيرون استفاده نكرديم و هم آن كهتجربه هاى گذشته خود را به فراموشى سپرديم، در عين حال آن قدر هم زمان سپرى نشدهبود كه خودمان تجربه هاى جديدى كسب كنيم.

در زمان جنگ و پس از آن مشكلات زيادى در قسمت آموزش داشتيم، امااز آن جاي كه مسائل جنگ فوق همه مسائل بود، مسائل آموزشى خيلى نمود نداشت. نكتهديگر آن كه تغييراتى كه در سازمان آموزش و پرورش به وجود آمده بود، مجموعه ارزش هاىسابق را در هم ريخته بود، ولى ارزش هاى جديدى هم جاى ارزش هاى سابق را نگرفته بود. كلاس هاى درس هم كلاس هاى آرامى براى دانش آموزان نبود، پس از جنگ لازم بود كههمگام با كل كشور تغييراتى در آموزش و پرورش صورت گيرد و بازنگرى هايى انجام شود. اما مسائل جديدي  مطرح شده بود از جمله آن كه در آموزش جديد صرفاً بر كتاب تكيهنمى شود. نمى توانيم جهان سه بعدى پيرامون خود را به صفحه دوبعدى كتاب منتقل كنيم. فرهنگ ما فرهنگ كتابخوانى بود، در حالى كه در آموزش علوم امروز صرف كتاب خواندن علمآموزى محسوب نمى شود. يادگيرى زمانى به طور كامل صورت مى گيرد كه دانش آموزفعاليت هايى را به طور مستقل انجام دهد.

زمانى كه ما تازه شروع كرديم به كتاب هاى درسى نظم بدهيم،تغييراتى در نظام هاى آموزشى جهانى به وجود آمد و بسته هاى آموزشى (حاوى كتاب،تجهيزات سمعى و بصرى و تجربه هاى كارگاهى) ارائه شد. براى تهيه بسته هاى آموزشى بهمتخصصان برنامه ريز نياز داريم كه ما فاقد آن هستيم. همچنين فاقد برنامه ريزانآموزشى بوديم. ما در ۲۵ سال اخير نتوانستيم كارشناسان كل نگر تربيت كنيم. ما مدتىدروازه هاى كشور را به روى مفاهيم جديد آموزشى بستيم. هر چند كه در كشور ما افرادىبا علاقه مندى بسيار مشغول فعاليت هستند اما اين فعاليت ها با تعداد زياددانش آموزان كشور و تحولات جهانى در زمينه آموزش و پرورش متناسب نيست.

به نظر مى رسد يكى از دلايل ناكارآمدى كتاب هاى درسىفقدان كارشناس برنامه ريزى آموزشى باشد. نظر شما در اين مورد چيست؟

قسمتى از منابع تعليم و تربيت ما از دين و سنت هاى ما سرچشمهمى گيرد بخشى هم از روش هاى تعليم و تربيت جديد كه در جهان مطرح است، اخذ مى شود. متاسفانه به رغم تلاش هاى بسيارى كه انجام گرفته است، نتوانستيم بين اين دو هماهنگىبه وجود آوريم. در اين قسمت وحدت نظر وجود ندارد. بعضى ها مى خواهند ما انسان هاىالهى تربيت كنيم، بعضى ها هم دوست دارند انسان هاى زمينى موفقى تحويل اجتماع دهيم. بسته به قدرت افراد، گاهى جامعه به اين سو و گاهى به آن سو كشيده مى شود. ايندوسويه بودن در كل نظام آموزشى ما مشخص است.

گويا پيش از انقلاب دفترى وجود داشت كه به بررسى نظام هاىآموزشى جهان مى پرداخت. اما پس از انقلاب تعطيل شد و ما سال ها از تحولات نظام هاىآموزشى دنيا بى خبر بوديم. آيا پس از انقلاب براى تدوين استانداردهاى آموزشى ويژهخود تلاشى داشته ايم؟

متاسفانه برنامه ريزهاى آموزشى ما چندان كل نگر نبوده اند و ازآينده نگرى برخوردار نيستند. متاسفانه چشم انداز آينده را در نظر نمى گيريم تادريابيم كه به كجا مى رويم. شرايط اجتماعى فعلي ايجاب مى كند تا به فكر آن باشيم كهامروزمان را سپرى كنيم! سابقاً سنتى در آموزش و پرورش بود كه اگر در اقصى نقاط كشورصاحب نظرى وجود داشت وى را به نحو شايسته اى دعوت مي كردند و از ايده هاى وى دربرنامه ريزى آموزشى بهره مي بردند. آن شخص كه صاحب نظر مسائل آموزشى بود، سابقهتدريس زيادي داشت و از لحاظ استخدامى نيز وضعيت مشخصى داشت. اما پس از انقلابملاك هاى سابق براى برنامه ريزى و تاليف كتاب هاى درسى را در نظر نگرفتند. لازمنبود شخصى كه در سازمان برنامه ريزى يعنى مغز متفكر سازمان مشغول كار است، سابقهتدريس داشته باشد. بسيارى از نيروها نيز به صورت قراردادى فعاليت مى كنند؛ يعنىوضعيت استخدامى مشخصى ندارند و در نتيجه نمى توانند خيلى براى سيستم موثر باشند. درگذشته مرحوم دكتر بهشتى و مرحوم دكتر باهنر از كارشناسان سازمان بودند. مانند آنانبسيار داشتيم كه بعضي هم شور و شوق داشتند و هم سابقه نيم قرن فعاليت.

پس از انقلاب اداره كلى در سازمان پژوهش و برنامه ريزى داشتيم كه بهبررسى نظام هاى جهانى آموزش و پرورش مى پرداخت. آقاى كرامت الله مهربان كه مسئولاين اداره بود در ابتداى كار، گروهى از افراد صاحب نظر حوزه و كارشناسان آموزش وپرورش را گردهم آورد و به تدوين آرمان ها و سياست هاى آموزش و پرورش پرداختند تابراساس آن برنامه ريزى آموزشى صورت گيرد كه البته اين كار هم مثل بسيارى از كارها،بين راه رها شد.