فهرست مطالب

مقدمه. 2

نکات کلیدی :2

تنوع زیستی.. 3

ارزش های تنوع زیستی و دلایل حفاظت از آن:4

اهمیت تنوع زیستی.. 5

دلایل کاهش تنوع زیستی در سطح جهان. 7

تنوع زیستی ایران کشور ایران سرزمینی وسیع و کم نظیر با طبیعتی بسیار متنوع است .7

عوامل اصلی تهدید تنوع زیستی در ایران. 8

روش های حفاظت از تنوع زیستی.. 9

نقش سازمان حفاظت محیط زیست در حفاظت از تنوع زیستی:10

1- حفاظت از تنوع زیستی در داخل زیستگاه :11

2- حفاظت از تنوع زیستی در خارج از زیستگاه:11

نتیجه گیری.. 14

منابع :15

مقدمه

روند ترکیب و تکامل گونه های جدید و نیز انقراض گونه هایی که توان سازگاری با تغییرات شرایط محیطی را نداشتند، بیش از چند میلیارد سال به طول انجامید تا سرانجام موسوم به کره زمین به وجود آمد که ارزشمندترین منبع آن تنوع زیستی است . تنوع زیستی ش بکه ای از همه موجودات زنده، اعم از گیاهی و جانوری است و ن ژادهای انسانی، جانوران، گیاهان، قارچها و سایر جانداران تک سلولی را در بر می گیرد. تنوعی که ما امروزه می بینیم شبکه حیاتی است که میوه بیلیونها سال تکامل می باشد و ما جزئی لاینفک از آن هستیم و کاملا به آن وابسته ایم . در حقیقت تنوع زیستی به تنوع حیات بر روی زمین و الگوهای طبیعی آن بر می گردد.

نکات کلیدی :

زیستگاه های ایران – تنوع زیستی – حفاظت از زیست گاه ها

تنوع زیستی

تنوع زیستی بخش حساسی از سرمایه های طبیعی است که خوراک، پوشاک و مسکن و بسیاری از داشته های ما از این سرمایه تامین می شود و روند آن با سرازیر شدن میلیاردها دلار سود به بازارهای اقتصادی جهان، همچنان ادامه دارد. تنوع زیستی علاوه بر آنکه توسعه کشاورزی را ممکن می سازد، امکان سازگاری با شرایط جدید را برای گونه هایی که فاقد چنین امکاناتی هستند، فراهم می آورد. تنوع زیستی علاوه بر آنکه نیازهای ضروری و اولیه انسان ها را نظیر خوراک، پوشاک و مسکن فراهم می آورد، سلامت و شادابی روح و جسم، رونق اقتصادی و پیشرفت روزافزون و همه جانبه ما را نیز تضمین می کند.

در حقیقت تنوع زیستی نوعی بیمه طبیعت در برابر حوادث بد و ناگوار است . با این وجود و به کاری که ما هم اکنون با تنوع زیستی می کنیم، همانند گفته یکی از دانشمندان علوم زیستی ،« سوزاندن شاهکارهای هنری دوره رنسانس برای پختن غذاست. »

تنوع زیستی در سه سطح ژن، گونه و اکوسیستم تعریف می شود. سه مفهوم مرتبط با هم:

1- تنوع ژنتیکی: این تنوع بیانگر تفاوتها و تنوع ژنها در درون یک گونه می باشد و تنوع در سایر سطوح از تنوع ژنتیکی آغاز می شود. تنوع ژنتیکی از جهش های تصادفی که در سطح مولکولها اتفاق می افتد، منشا می گیرد.

2- تنوع گونه ای: این تنوع بیانگر تنوع گونه های مختلف در یک منطقه است.

3- تنوع اکوسیستمی: برآورد تنوع اکوسیستمی نسبت به تنوع گونه ای و ژنتیکی است، زیرا مرزهای میان اکوسیستمها و اجتماعات بسیار گمراه کننده است . تنوع اکوسیستمی به تنوع زیستگاهها، جوامع حیاتی، اکوسیستمها و فرایندهای اکولوژیکی درون آنها گفته می شود .

در هر اکوسیستم مخلوقات زنده بر یکدیگر اثر گذاشته و نیز با آب و هوا و خاک اطرافشان دارای تاثیرات متقابل هستند.

 بر اساس تعریف دبیرخانه کنوانسیون تنوع زیستی، تنوع زیستی به معنای قابلیت تمایز بین ارگانیسم های زنده از هر منبع شامل اکوسیستم های زمینی، دریایی و اکوسیستم های آبزی، همچنین شامل ترکیبات اکولوژی که بخشی از اکوسیستم ها را تشکیل می دهند، می باشد.

در نهایت و در یک جمله تنوع زیستی در واقع گوناگونی حیات و حکمت مجسم خالق بی همتاست.

ارزش های تنوع زیستی و دلایل حفاظت از آن:

1- ارزشهای اخلاقی: این واقعیت که آنها زنده اند،

2- ارزش های زیبا شناختی: زیبایی آنها و پاداشی که از این زیبایی عاید انسان می شود،

3- ارزش های اقتصادی: شیوه های مستقیم و غیر مستقیمی که تنوع زیستی به انسان سود میرساند،

4- ارزش های اکولوژیکی: سهم آنها در سلامت اکوسیستم،

5- ارزش های فرهنگی و فکری: سهم آنها در فرهنگ و دانش بشری،

6- ارزش های احساسی و عاطفی: احساس شگفتی و احترامی که تنوع زیستی در انسان برمی انگیزد،

7- ارزش های مذهبی: از جانب یک ذات و نیروی ماورائ الطبیعه خلق شده اند،

8- ارزش های تفریحی، ورزشی و توریستی: ایجاد سلامت جسمی و روانی در انسان و غیره ....

اهمیت تنوع زیستی

تنوع زیستی پیرامون ما را فرا گرفته است و حتی در شهرها نیز یک بخش جدایی ناپذیر از زندگی محسوب می شود. شاید نتوانیم تنوع زیستی را آنچنان که هست درک کنیم، اما این بخش با اهمیت از زندگی همواره در جهت فراهم آوردن آب آشامیدنی، هوای قابل تنفس، حاصلخیزی خاکها برای رشد محصولات و تمیزی دریاها به ما کمک می کند. در حقیقت، ما در تمام بخش های زندگی به تنوع زیستی اتکا داریم.

تنوع زیستی حافظ سلامت ماست، خوراک و پوشاک ما را فراهم می کند، روح ما را تازه می کند، به هنر ما الهام می بخشد، از فرزندان ما و آینده آنها مراقبت می کند، موجب تقویت و پیشرفت اقتصاد ما می شود و در نهایت سیاره ما زمین را حفظ می کند. برای آگاهی از اهمیت تنوع زیستی باید همواره به یاد داشته باشیم که تخم مرغ و گوشت از جانوران، پیراهن کتان از گیاهان، صندلی چوبی از درخت و گندم از خاک به دست آم ده است وصرفاٌ مصرف کننده ای سهل انگار و بدون اندیشه نباشیم. چالش های موجود امروزه فرایند جهانی شدن از طریق شاهراههای ارتباطی و نظامهای هماهنگ جهانی دنیا را به هم نزدیک نموده است. لیکن وضعیت و روند کنونی محیط زیست جهان، در واقع چالشی نگران کننده در آستانه هزاره سوم است. چالشی میان انسان و طبیعت که به دنبال بهره برداری بیرویه و خطرناک عصر کنونی پدید آمده است. متاسفانه توسعه بیرویه فعا لیتهای اقتصادی انسان از یک سو و اتکای بلاواسطه و وابستگی معیشتی قشر کثیری از جمعیت رو به رشد جهان به طبیعت از سوی دیگر، روز به روز از تنوع طبیعی اکوسیستم ها می کاهد ومحدودیتهای بیشتری برای زندگی و بقای حیات وحش فراهم کرده و همین طور عرصه های زیستی آنها را تنگ تر می کند.

متاسفانه ریشه این روند نگران کننده به نگاه انسان به طبیعت و خلقت باز می گردد. تا زمانی که انسان به جای همراهی با طبیعت، بر آن سلطه و حاکمیت یابد، معضلات زیست محیطی رو به تزاید خواهد داشت. زیرا طبیعت در مسیر خلقت و با حفظ قانونمندیهای خود، واکنشها و عکس العملهای طبیعی خویش را دارد و انسان را گریزی از این واکنشها نیست.

همچنین سلطه دیدگاههای مادی و رشد مصرف گرایی در زندگی ما، منشا گسترش نابسامانیهای اجتماعی، بی عدالتی و فقر در بخشهایی از دنیا شده و با این روند به طور قطع توسعه پایدار امری ناممکن خواهد بود. لذا بشر امروز به نگاهی متعادل نیازمند است، نگاهی که خالی از فلسفه حیات و نقش معنویت نبوده و ضامن رویکردی جدید به جایگاه انسان و طبیعت در عالم خلقت باشد، نگاهی توام با قدردانی و قدرشناسی از مواهب الهی و درک جایگاه حقیقی آنها.

یک میلیون گونه شناسایی شده اند که بیشتر شامل مخلوقات کوچکی نظیر حشرات / تا کنون 75 می باشد. دانشمندان حدس می زنند که در حقیقت حدود 13 میلیون گونه وجود داشته باشد. با آن که سیر تکاملی این موجودات چند میلیون سال طول کشیده است، امروزه به دلیل بد رفتاری انسان با طبیعت پیرامون خود و تخریب زیستگاهها، پراکندن آفتهای گیاهی و جانوری، تخلیه آلاینده ها در هوا، خاک و آب، روند انقراض گونه ها با سرعت بسیار نگران کننده ای افزایش یافته است.

چنانچه روند تخریبی زیستگاه ها بر همین منوال ادامه یابد، امکان دارد در 50 سال آینده بسیاری از گونه های گیاهان و جانوران منقرض شوند. تا به حال گزارشات زیادی درباره ناپدید شدن بسیاری از گونه ها شنیده ایم. به عنوان مثال، گونه بی نظیر و با شکوه ببر مازندران و یا گونه ارزشمند شیر ایرانی را دیگر نخواهیم دید، چون به دست خودمان برای همیشه از طبیعت حذف شده اند.

این واقعیتی انکار ناپذیر است که تخریب طبیعت و بحران محیط زیست زخم کهنه مدرنیت
امروزی است که با هیچ مرهمی جز رجعت احترام آمیز به طبیعت و حفظ میراث گرانبهای آن برای نسلهای آینده، التیام نمی یابد.

دلایل کاهش تنوع زیستی در سطح جهان

1- رشد روز افزون جمعیت

2- عدم آگاهی در مورد گونه ها و اکوسیستم ها

3- عدم باور به اینکه تنوع زیستی لازم است

4- عدم توانایی سیستم های اقتصادی در برآورد ارزشهای اقتصادی تنوع زیستی

5- جدایی حفاظت و توسعه اقتصادی

6-  فروپاشی سیستم های سنتی مدیریت منابع

7- اثر بازارها و سیستم های تجاری بین المللی

8- توزیع نابرابر منابع، قدرت و اطلاعات در سطح جهان

9- فساد موجود در بخی از دستگاههای دولتی و خصوصی در سطح جهان

تنوع زیستی ایران کشور ایران سرزمینی وسیع و کم نظیر با طبیعتی بسیار متنوع است .

کل گیری چهره های متفاوت طبیعت در این مرز و بوم زاییده شرتیط متعددی نظیر وضعیت زمین شناسی، عوامل ادافیکی، اقلیمی، روند تکامل حیات و عوامل زیستی موثر بوده است. ایران در میان تمام کشورهای جنوب غربی آسیا متنوع ترین و پر جاذبه ترین شرایط را از نظر پوشش گیاهی داراست که 20 درصد از گونه های موجود، انحصاراٌ بومی ایران می باشند.

 اجتماعات مختلف گیاهی در توالی هم نه به طور اتفاقی بلکه بس یار طبیعی و قانونمند به یکدیگر متصل شده و طوری این سرزمین را آراسته اند که تنوع حیرت آوری از زیستگاههای مختلف شکل گرفته و شرایط زیست برای سازگاری تنوع وسیعی از حیات وحش فراهم آمده است .
این تنوع زیستی در بخش مهره داران شامل 165 گونه پستاندار، 517 گونه پرند ه، 209 گونه خزنده، 174 گونه ماهی و 22 گونه دوزیست می باشد.

روند انقراض گونه ها در کشور ایران ( حدود گونه ها) گرچه تهدید آمیز است و موجب نگرانی، اما باید با روند انقراض جهانی گونه ها که نسبتی در حدود است مقایسه شود، چرا که کشور ما نمی تواند از این تهدید و مخاطره جهانی کاملا در امان بماند و از این رو است که سعی بر آن دارد به عنوان عضوی از نهاد های بین المللی نظیر کنوانسیون تنوع زیستی، رامسر، سایتس و ... گام هایی هماهنگ با تلاش های جهانی در جهت نیل به هدف حفاظت از تنوع زیستی جهان بردارد.

عوامل اصلی تهدید تنوع زیستی در ایران

علایم خطری که سبب تهدید تنوع می شوند، بیش از آنچه که تصور شود قابل لمس است . تنوع زیستی کشورمان در معرض تهدیدات متعددی قرار دارد که مهمترین آنها عبارتند از:

1- عدم توجه به ارزشهای زیست محیطی و تنوع زیستی و عدم مدیریت صحیح منابع

2- افزایش جمعیت و گسترش فعالیتهای انسانی به ویژه در مناطق حساس اکولوژیکی

3- تغییر کاربری اراضی و تجاوز به عرصه های جنگلی

4- مصرف بیش از حد سموم، کود های شیمیایی و آفت کشها

5- بهره برداری بیش از حد از منابع گیاهی و جانوری

6- آلودگی آب و خاک در اثر فعالیتهای مختلف صنعتی و کشاورزی

7- ضعف قوانین و مقررات و عدم اجرای صحیح قوانین موجود

8- انتقال و معرفی گونه های غیر بومی

9- تجارت غیر قانونی حیوانات و بذرهای گیاهی

10- شکار غیر قانونی

11- وفور سلاح غیر مجاز

12- به کار گیری بدون مطالعه گونه های دستکاری شده ژنتیکی GMO

روش های حفاظت از تنوع زیستی

1- حفاظت در سطح گونه : این روش عبارت از شناسایی گونه ها، برآورد احتمال انقراض،حراست و مدیریت زیستگاههای گونه های مورد نظر، حمایت قانونی، تکثیر گونه ها در اسارت و معرفی مجدد گونه ها به زیستگاههای مطلوب می باشد.

2- تشویق به بهره برداری پایدار از منابع زیستمند : تحقق این روش در آینده نزدیک مورد تردید است.

3- حفاظت از اکوسیستم ها ( بوم سازگان): این روش عملی ترین و بهترین راه برای حفاظت از تنوع زیستی است. وقتی اکوسیستمی را حفاظت می کنیم، تمامی گونه های موجود در آن و حتی گونه های ناشناخته موجود در بطن اکوسیستم، به طور خود به خود حفظ می گردند.

نقش سازمان حفاظت محیط زیست در حفاظت از تنوع زیستی:

علی رغم تهدیدات مختلف وارده به گونه ها از یک سو و موانع و مشکلات و محدودیت های سازمانی از سوی دیگر، مسئولین ذیربط دست بر روی دست نگذاشته و اقدامهای مثبتی در این راه وردهای سازمان حفاظت محیط زیست - انجام گرفته که در ذیل به گوشه ای از تلاشها و دست معاونت محیط طبیعی و تنوع زیستی اشاره می گردد:

آنچه امروز به عنوان شبکه مناطق حفاظت شده تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست در کشور ایران تحت عناوین مختلف شکل گرفته و روز به روز نیز گسترش می یابد، مقابله آگاهانه ای است برای حفاظت از گونه ها در زیستگاههای طبیعی باقیمانده در برابر رئند تهدیدات و تخریب طبیعت. در همین راستا و به منظور حفاظت از گونه ها در زیستگاه، سازمان حفاظت محیط 4 دهه گذشته اقدام به تکمیل و توسعه شبکه مناطق حفاظت شده در سطح کشور - زیست طی 3 نموده است. حاصل این تلاش مستمر، افزایش تعداد مناطق حفاظت شده به 19 پارک ملی، 19 اثر طبیعی ملی، 93 منطقه حفاظت شده و 34 پناهگاه حیات وحش می باشد . همچنین ایران دارای 9 ذخیره گاه زیستکره ثبت شده در لیست ذخیره گاههای جهان تحت برنامه انسان و کره مسکون یونسکو و نیز 22 تالاب دارای اهمیت بین المللی می باشد. مطابق با معیارهای بین المللی و یکی از اهداف کنوانسیون تنوع زیستی تا سال 2010 ، می بایست 10 درصد از کل مساحت هر کشور تا پایان سال 2010 میلادی تحت حفاظت قرار بگیرد، که هم اکنون این نسبت در کشور ما ٢/٧ درصد از کل کشور ( در وسعتی معادل 11859045 میلیون هکتار) است که این آمار نسبت به استانداردهای جهانی قابل قبول می باشد. از آن جاییکه شبکه مناطق تحت مدیریت سازمان بر ای حفاظت از گونه ها، همه تنوع زیستی کشور را پوشش نمیدهد، سازمان حفاظت محیط زیست در خارج از شبکه مناطق حفاظت شده، تنها نقش هشدار دهنده و کنترل تخلفات و آگاه نمودن اذهان عمومی را دارد که این مهم نیز یکی از مسئولیت های خطیری است که با کمک رسانه های عمومی دنبال می گردد.

1- حفاظت از تنوع زیستی در داخل زیستگاه :

برسی گونه های مهم حیات وحش، پایش جمعیت پرندگان درمعرض تهدید کشور، سرشماری گونه های حیات وحش کشور در رده پرندگان مهاجر و پستانداران بزرگ جثه، بررسی گونه های در معرض خطر ( نظیر گیلانشاه خالدار، هوبره آسیایی، گور ایرانی، پرندگان در معرض خطر دریاجه ارومیه، لاک پشتهای دریایی، تمساح تالابی . ماهی قزل آلای خال قرمز )، علامتگذاری جانوران وحشی به منظور تعیین مسیرهای مهاجرت و تعیین مناطق زمستان گذرانی، بررسی و مطالعه بیماریهای گونه هایی از علفخواران و گوشتخواران وحشی و پرندگان مهاجر آبزی، اجرای پروژه هدایت طرحها و پروژه های تمامی استانهای کشور در زمینه محیط طبیعی ( مشتمل بر مطالعه گونه های نادر گیاهی و جانوری در 25 استان، مطالعه در خصوص بهره وری پایدار از مناطق تحت مدیریت در 10 استان، مطالعه لیمنولوژیک و حفظ تعادل اکولوژیک آبهای داخلی در 24 استان، مطالعه و بررسی گونه های آسیب رسان در 2 استان

2- حفاظت از تنوع زیستی در خارج از زیستگاه:

تکثیر در اسارت گونه هایی چون مرال و جبیر، ابقائ حیات گوزن زرد در دشت ناز، ایجاد مرکز تحقیقات هوبره در شهرستان خاتم، تدوین دستورالعملهای مورد نیاز ( پرورش پرندگان و پستانداران وحشی در اسارت، روز آمد کردن ضوابط باغ وحش ها، قرق های اختصاصی)، احداث و ساخت اولین مرکز تحقیقات و موزه دیرینه شناسی ایران در مراغه، معرفی حدود 1026 هکتار از مناطق فسیلی مهره داران مراغه به عنوان اولین اثر طبیعی ملی فسیلی، احداث ساختمان تحقیقات موزه ملی تاریخ طبیعی، ایجاد و راه اندازی موزه تنوع زیستی، ایجاد سیستم اطلاعات مدیریت تنوع زیستی، ارتقائ و به روز نمودن هرباریوم گیاهی، تهیه بانک اطلاعاتی سرشماری نیمه زمستانه پرندگان آبزی، ساماندهی و شناسایی حدود 10000 نمونه از حشرات در موزه تاریخ طبیعی، جمع آوری حداقل 20000 نمونه از گیاهان و جانوران ( زنده و غیر زنده )، تاکسیدرمی حدود 1000 نمونه از گونه های مختلف حیات وحش، تلاش در جهت ایجاد مکانیزم تسهیل تبادل اطلاعات تنوع زیستی کشور، راه اندازی آزمایشگاه بیوتکنولوژی، همکاری با مرکز مهندسی ژنتیک در خصوص بانک ژن و کانون تفکر ایمنی زیستی، مشارکت در تدوین و تصویب سند زیست فناوری، تشکیل کمیته فرعی زیست فناوری محیط زیست، آغاز مطالعه ژنتیکی و کاریولوژیک پستانداران. از دیگر اقدامات معاونت محیط طبیعی و تنوع زیستی در راستای حفا ظت از تنوع زیستی در سه سطح اکوسیستم، گونه و ژن، موارد زیر قابل ذکرند:

تلاشهای مستمر در زمینه پر کردن خلاهای قانونی مانند حفاظت از 10 درصد عرصه های جنگلی کشور، تدوین دستورالعمل نحوه تعیین حقابه تالابها از آب ذخیره شده در سدها، مصوبه هیات وزیران مبنی بر مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست بر منابع آبی در داخل مناطق چهارگانه، تدوین معیارها و شاخصهای صیانت از جنگلها ، تدوین استراتژیها و برنامه عمل ملی حفاظت از تنوع زیستی، قانونگذاری در خصوص مطالعات دیرین شناسی بخصوص فسیلهای مهره دار در سطح کشور، مصوبه هیئت وزیران در خصوص مقررات توسعه گردشگری طبیعی، آئین نامه طرح های مشمول ارزیابی پیامدهای زیست محیطی در سواحل کشور، استقرار نظام مدیریت کیفیت ایزو 9001 و ایزو 14001 مدیریت زیست محیطی، تعیین گونه های جانوری وحشی مشمول مصوبه 170 شورایعالی از لحاظ مطالبه ضرر و زیان ، قانون شکار و صید و طبقه بندی آنها از جمله افزایش ضرر و زیان شکار یوز پلنگ بالغ بر 150.000.000 ریال، تدوین برنامه مدیریت مناطق چهارگانه در فازهای توجیهی و تفصیلی برای 52 منطقه از 165 منطقه، تهیه شناسنامه و تهیه تصویر نقشه مناطق حفاظت شده، اولویت GIS اطلس مناطق چهارگانه، ایجاد و تجهیز بخش بخشی به اکوسیستم های حساس نظیر اکوسیستم های تالابی و اکوسیستم های کوهستانی ( ثبت 22 تالاب با اهمیت بین المللی در کنوانسیون رامسر)، مدیریت اکوسیستمهای حساس، اجرای طرح  مدیریت اکوسیستم های بحرانی ( با اولویت در مدیریت اکوسیستم های کوهستانی و تالابی) ،ارزشگذاری اکوسیستمها، توسعه مطالعات دیرین شناسی.

در کنار فعالیتهای ملی فوق الاشاره، پروژه های بین المللی چندی نیز در معاونت محیط طبیعی وتنوع زیستی برنامه ریزی شده که در حال انجام می باشند و یا با موفقیت به پایان رسیده اند .

نتیجه گیری

تدوین استراتژی و برنامه عمل اقدام ملی حفاظت از تنوع زیستی، حفاظت از تالابها، حفاظت از یوز پلنگ آسیایی و زیست بومهای مرتبط با آن، مدیریت تالاب حرا، حفاظت از تنوع زیستی اکوسیستمهای کوهستانی زاگرس، حفاظت از درنای سیبری، مطالعه تالاب گمیشان، همکاری با جایکا در مورد مطالعات تالاب انزلی، خواهر خواندگی موزه تنوع زیستی با موزه تاریخ طبیعی . IUCN اتریش به مدت 10 سال و تهیه سند همکاری با همچنین سازمان حفاظت محیط زیست به توجه به تعهدات کشورمان در قبال کنوانسیون تنوع زیستی و نیز در راستای وظایف قانونی خود در برنامه چهارم توسعه، موارد زیر را تصریح نموده است:

ماده 58 : دولت موظف است برای تسریع در اجرای برنامه عمل حفاظت و بهره برداری از تنوع زیستی کشور، هماهنگی لازم را بین دستگاههای ذیربط ایجاد نماید. شاخصهای تنوع زیستی کشور می بایست تا پایان برنامه چهارم به سطح استانداردهای جهانی نزدیک شود و وضعیت مناسب یابد.

ماده 67 بند الف: برنامه مدیریت زیست بومی در زیست بومهای حساس، به ویژه دریاچه ارومیه، تهیه و به مرحله اجرا در می آید.

ماده 69 بند ی: بهره برداری از جنگل صرفاٌ بر اساس تعدیل اکولوژیک و ضروریات حفظ جنگل صورت می گیرد.

 توجه. برای حمایت از سایت ما و ایجاد انگیزه برای سایت ما برای گذاشتن بیشتر تحقیقات و جواب سوالات کتاب ها بصورت رایگان برای شما  ، بر روی لینک های زیر هر چند بار خواستید (بعد خواندن مطلب یا قبل از آن ) کلیک کنید :

لیست کلیه اقدام پژوهی ها

لیست کلیه تحقیقات و تجربیات ارتقای شغلی دبیران

لیست کلیه پایان نامه ها

لیست کلیه مقالات و تحقیقات

لیست کلیه پروژه های آماری

لیست کلیه پروژه ها کارآموزی و مالی