جوانى زيباترين، درخشان‏ترين و به يادماندنى‏ترين فراز زندگى است كه همانند آنرا نمى‏توان يافت. وقتى صحبت از جوانى است بايد طراوت، تازگى و احساس كردن را باوركرد. جوانى دوران تجربه و بلوغ نيز هست و آميختگى آن با زيبائى‏هاى دل‏انگيز فطرت،دنياى ديگرى پديد آورده و در ژرفاى آن، نگاهى ديگر و شورى ديگر. و جوان از ميانتمام اين «ديگرها» به يك «خود» خواهد رسيد.

او در اين تجربه نو به دنبال رابطه‏اى تازه است با يك حقيقت گمشده، با يك كششاصيل و يك جاذبه ريشه‏دار و در اين راه، پيوند خويش را با آرام دلها برقرار مى‏كند. با سرود هستى همنوا مى‏شود و مى‏خواند ترانه دل‏انگيز «بودن» را و سرود حماسى «حركت» را. «بودن» يك كشف مهم است. يك نجواى پنهان با «خويشتن» و «حركت» جهتمى‏خواهد و «پرسش»! پرسشى براى رسيدن.

و چه زيباست پرسيدن و رسيدن! دانستن و خواستن!

گوهر ارزشمند جوانى را بايد باز شناخت. اين جام جهان نما ابعاد و زواياىناشناخته‏اى دارد كه بايد در پرتو يك «نيروى درونى» و يك «نور حقيقى» به بالندگىبرسد. ما، «نيروى درونى» را «ايمان» و «نور حقيقى» را «انديشه» ناميده‏ايم.

كانون انديشه جوان با انگيزه «انديشه بيشتر براى شناخت بهتر» تا كنون به تحقيق وتأليف آثار متعددى ويژه نسل نو همت گمارده است.

اين بار نيز، بحث و بررسى پيرامون موضوع «آثار و نتايجانقلاباسلامى» ما را برآن داشت تا با همكارى محقق ارجمند جناب آقاى دكتر محمد باقر حشمت‏زاده اين اثر ازسلسله جوان را تقديم محضرتان نمائيم. شما بايد بتوانيد پس از مطالعه اين دفتر بهسؤالات زير پاسخ گوئيد.

1- مهمترين ملاك‏ها در ارزيابى آثارانقلاباسلامى كداماست؟

2- در مجموع، دستاوردهاىانقلاباسلامى را چگونهارزيابى مى‏كنيم؟

منتظر نظرات خوب شما هستيم.

كانون انديشه جوان

طرح موضوع و مسأله‏

انقلاباسلامىبراى تحقيق و بررسى، يك موضوع كلان است. از لحاظ متدولوژى و روش تحقيق سؤالات ومجهولات اساسى زير در اين رابطه طرح مى‏شود:

1- تاريخچه و مراحلانقلاباسلامى چه بودهاست؟

2- زمينه‏ها، علل و عوامل شكل‏گيرى و پيروزىانقلاباسلامى چهبوده‏اند؟

3- اهداف و شيوه‏هاىانقلاباسلامى چههستند؟

4- در مقايسه با ساير انقلابها ويژگيهاىانقلاباسلامى چههستند؟

5- انقلاباسلامىدر مسير خود با چه آفات و موانعى روبرو بوده است؟

6- پى‏آمدها، آثار و نتايجانقلاباسلامى چههستند؟

در يك پژوهش بنيادى و گروهى بايد پاسخهاى مستند و مستدل به سؤالات فوق ارائهنمود. در آن صورت نسبت بهانقلاباسلامى شناختىوسيع، عميق و دقيق بدست خواهد آمد. سؤال دوم از لحاظ علمى و فلسفى دشوارترين مجهولاست. زيرا پرسش از علت و چرايى پديده‏ها مشكل و سخت است. براى مثال در حاليكه بيشاز دويست سال ازانقلابفرانسه و بيش ازهشتاد سال ازانقلابروسيه مى‏گذرد هنوز هم درباره علل و چرايى آنها نظريه‏پردازى مى‏شود. (1)

اهميت و ضرورت موضوع‏

در بين مجهولات فوق سؤال ششم حساس‏ترين، سياسى‏ترين و كاربردى‏ترين پرسشمى‏باشد. در حاليكه سؤال دوم عمدتاً در آكادمى‏ها، دانشگاهها و پژوهشگاهها مطرحمى‏باشد، سؤال ششم بطور وسيع و عميق در عرصه جامعه و در بين دولت و ملّت، دوست ودشمن و داخل و خارج طرح مى‏شود.

اين مدعا مبتنى بر اين استدلال است كه انسانهاى ذيربط باانقلاباسلامى اعم ازموافق و مخالف، واقعيت آن را پذيرفته‏اند و مى‏گويند به هر دليلى و متأثر از هرعلّتىانقلاباسلامى، دولت شاهنشاهى را براندازى كرده و جمهورى اسلامى را مستقر كرده است. پس مهمآن است كه ببينيم اين پديده كلان چه آثار و نتايجى در عمل ببار آورده است؟ و اينفضاى جديد چه تأثيرى بر زندگى ما داشته است؟ در اين ميان آثار و نتايج اقتصادىانقلابدانسته وندانسته، كم يا زياد، مستقيم و غير مستقيم، بحق يا ناحق، بيشتر مورد توجه و استنادقرار مى‏گيرد.

ملاك اقتصادى‏

براى مثال در بسيارى از محافل كه گفتگوهايى بين توده مردم صورت مى‏گيرد مباحث بهگرانى و تورم كشيده مى‏شود و در اين رابطه قيمت اجناس و كالاهاى اساسى، قبل و بعدازانقلاببا هممقايسه مى‏شود. در اين موارد تبعاً مخالفان، قيمت بالاى كالاها و خدمات در شرايطكنونى را مهم‏ترين دليل براى ناكامى و ناتوانىانقلابمى‏دانند، در مقابلموافقان، ضمن توجه به اين امر، به برخى از تحولات اساسى اقتصادى و صنعتى استشهادمى‏كنند و از خدمات رسانى به روستاها، افزايش توليد برق و گاز، لوله‏كشى، جاده كشىو... سخن مى‏گويند. در اين موارد بعضاً مى‏گويند كه اصولاً ماديات و اقتصاد هدفاصلى و اولىانقلابنبوده و لذا به آثار و دستاوردهاى سياسى و فرهنگىانقلاباشاره مى‏كنند.

در زمينه اهميّت اقتصاد به عنوان ملاك و معيار سنجش نتايجانقلاباسلامى مى‏توان بهتبليغات كشور در ايام بزرگداشت پيروزىانقلابدر دهه‏ى فجر وهمچنين ايام هفته دولت در شهريور ماه اشاره نمود. در اين مقاطع نيز ديده مى‏شود كهدولتمردان و مقامات رسمى نيز بخش عمده‏اى از گفتارشان درباره آثار و نتايج اقتصادىانقلاباسلامى است. در اين مناسبت‏ها عمدتاً آمارهايى از فعاليتهاى عمرانى و اقتصادى كشور ارائه شده وبا قبل ازانقلابمقايسه مى‏شوند.

اين مقدار توجّه به اقتصاد كه به صورت دانسته يا ندانسته مبذول مى‏شود مى‏تواندناشى از چند عامل باشد:

اولاً انسان از بدو تولد، دو دسته نيازهاى مادى و معنوى را بصورت بالقوّه با خوددارد. ابتدا نيازهاى مادى فعليت مى‏يابند، گرچه نيازهاى معنوى از لحاظ ارزشى تقدم واولويت دارند و اينها نيز در وقت خودشان از قوّه به فعل مى‏آيند. به اين ترتيبملاحظه مى‏شود كه نيازهاى مادى از نظر فعليت تقدم دارند و لذا تحريك پذيرى آنهابيشتر است.

ثانياً متأثر از تمدن غرب، جوّ نظام جهانى بشدت اقتصادى و مادى است و صنعت واقتصاد بزرگترين ارزش و دستاورد فرهنگ و تمدن غربى شده است. در چنين شرايطى براىارزش گذارى هر پديده انسانى و اجتماعى، از جملهانقلاب‏ها، چنين القاءمى‏شود كه چه دستاورد مادى و اقتصادى داشته است؟ يعنى عملاً ارزش پديده‏ها تابعنتايج مادى و اقتصادى شده است.

البته اين حد افراط در اقتصاد و امور مادى تنگناهايى در آن تمّدن ايجاد كرده استو خلأهايى در آنجا بوجود آورده است كه اتفاقاًانقلاباسلامى با پيامهاىانسانى و ارزشى خود مى‏تواند براى آنها جالب و جاذب باشد امّا در وضعيّت كنونى بههر حال نتايج مادى و اقتصادى پديده‏ها و ميزان رفاهى كه براى شهروندان دارند درارزيابى و ارزش گذارى آنها نقش اصلى را دارد.

حساس‏ترين مسأله در شناختانقلاباسلامى‏

مجدداً به اين مدعا باز مى‏گرديم كه ششمين سؤال و مسأله در باب شناختانقلاباسلامى، مهم‏ترين وحساس‏ترين و سياسى‏ترين پرسش مى‏باشد و اذهان همگان بطور عمده متوّجه اين قضيه استكه صرفنظر از اينكهانقلاباسلامى تحت تأثيرچه علل و عواملى ايجاد شده و پيروز گرديده است، اين پديده در عمل چه آثار و نتايجىداشته است؟ طبعاً دو دهه پس از پيروزىانقلابو استقرار جمهورىاسلامى همه ما در اطراف خود مسائلى را لمس و تجربه مى‏كنيم كه بعضاً به مذاق‏مانتلخ يا شيرين مى‏نمايد و آنها را نوعاً به حساب پيامدهاىانقلاباسلامىمى‏گذاريم.

اهميت فوق‏العاده اين قضيه آنجاست كه اگر اكثريت مردم به اين نتيجه برسند كه درمجموع،انقلاباسلامى دستاوردهاى مثبتى داشته و مسير نظام به سوى خير و سعادت است، از تداوم وتوسعه آن حمايت مى‏كنند. امّا چنانچه استنتاج و استنباط عامه بر خلاف اين باشد،بايد در انتظار انواع و اقسام بحران‏ها بود كه هزينه‏ها و خسارت آن شايد قابل بررسىو ارزيابى نباشد.

بنابراين جا دارد كه آثار و نتايجانقلاباسلامى بطورعالمانه و منصفانه تحقيق و ارزيابى شده و به صورت شجاعانه و دلسوزانه تبليغ و ترويجشود.

اهميت ملاكها در ارزيابى آثار و نتايجانقلاباسلامى‏

همانطور كه اشاره شد انبوه مردم و شهروندان بطور روزمره با كثيرى از وقايع وحوادث مواجه مى‏شوند كه در وهله اول با آنها برخوردهاى احساسى و عاطفى دارندبطوريكه در يك لحظه ممكن است تصور كنند نظام در وضع مطلوب بوده و به سوى خير وسعادت مى‏رود اما در دقايقى ديگر بعكس بينديشند.

پژوهشگران علوم اجتماعى دنبال شناخت و كشف اين مسأله هستند كه در دراز مدت جمعبندى رأى و نظر يك شهروند چيست؟ و از آن بالاتر جمع بندى افكار عمومى درباره‏ىشناخت و ارزيابى ساختار و كاركرد نظام چيست؟ و از همه مهم‏تر اينكه چطور مى‏توانافكار عمومى را به يك تصور صحيح، وسيع و عميق از واقعيات درباره دولت و نظام رساندتا بتوان حمايت و مشاركت شايسته‏اى از شهروندان كسب نمود. (2)

اينك برخى از اخبار و وقايعى را كه مردم و شهروندان به صورت كوتاه مدت و بلندمدت با آنها مواجهند و به عنوان آثار و نتايجانقلاباسلامى آنها راارزيابى مى‏كنند مورد اشاره قرار مى‏دهيم.

برپايى كنفرانس سران كشورهاى اسلامى، مشاركت‏هاى متعدد و وسيع مردم در انتخابات،راهپيمايى‏ها و نماز جمعه‏ها، انواع آمار جرم و جنايت، گرانى و تورم، انواع آمار ازعمران و خدمات رسانى در شهرها و روستاها، افزايش ظرفيت دانشگاه‏ها، تشديد اختلافدرآمدها در بين اقشار مختلف مردم، رواج ابتذالهاى فرهنگى و اخلاقى در بين نسل جوان،تثبيت موقعيت كشور در منطقه و جهان، توسعه و بسط نماز و روزه در اقشار مختلف مردم وجوانان، تداوم اعتياد و قاچاق مواد مخدر، افزايش حجم و ارزش صادرات غير نفتى،افزايش توليد برخى از اقلام اساسى كشاورزى، افزايش سهم گاز در الگوى مصرف انرژى تاحد 30%، افزايش تعداد ميلياردرها، گرانى نرخ خريد و اجاره مسكن و...

شاهد مثالهاى فراوانى از اين دست مسايل، بصورت خرد و كلان در ابعاد سياسى،اقتصادى و فرهنگى مى‏توان ارائه نمود. هر يك از اين مسايل به نوعى در اذهان وتصورات اقشار مختلف مردم بازتاب مى‏يابد و هر فرد و هر گروهى به نسبتهاى مختلف ازحوادث و جريانهاى فوق متنفع و متضرر مى‏شوند.

سؤال اين است كه مجموعه پديده‏هاى فوق چگونه توسط مجموعه آحاد، افراد و اقشاردريافت و ارزيابى مى‏شود و نهايتاً افكار عمومى مردم آثار و نتايجانقلاباسلامى ايران را اززاويه اين مسايل چگونه مى‏بينند؟ و آنها را با چه ملاك‏هايى بررسى و ارزيابىمى‏كنند؟

مهم‏ترين ملاكها در ارزيابىانقلاباسلامى‏

در اينجا برخى از ملاكها براى بررسى و ارزيابى آثار و نتايجانقلاباسلامى ارائهمى‏شود:

1- مقايسه نتايج و آثار با اهدافانقلاباسلامى‏

2- مقايسه نتايج و آثار با امكانات دولت و كشور

3- سنجش نتايج و آثارانقلاباسلامى با اهداف وامكانات به طور همزمان‏

4- مقايسه وضع موجود نظام جمهورى اسلامى با كشورهاى پيشرفته.

5- مقايسه وضع موجود نظام جمهورى اسلامى با كشورهاى همطراز

6- مقايسه وضع موجود نظام جمهورى اسلامى با قبل ازانقلاب‏

7- مقايسه وضع موجود نظام جمهورى اسلامى با سناريوى فرضى كه اگر تا كنونشاهنشاهى دوام مى‏داشت؟

اهدافانقلاباسلامى بعنوان ملاك ارزيابى‏

انقلاباسلامى درهمه‏ى ابعاد فردى و اجتماعى، داخلى و خارجى، سياسى و اقتصادى و فرهنگى، اهداف بسياربلندى براى مردم و دولت ترسيم نموده است.

اين اهداف عمدتاً مأخوذ از قرآن و سنت بوده كه عمدتاً در كلام امام خمينى (ره) وشعارهاى مردم متجلى شده‏اند.

اين اهداف درمنبع قانون اساسى بصورت رسمى و قانونى به تأييد و تصويب امام و امترسيده‏اند. بطور بسيار عادى و عقلايى و حقانى، اين اهداف يكى از بهترين ملاك‏هابراى سنجش وضعيت كنونى نظام و ارزيابى آثار و نتايجانقلاباسلامى هستند و هركس مى‏تواند بپرسد:

بعد از دو دهه از وقوعانقلابو استقرار نظامجديد، اهداف فوق چقدر محقق شده‏اند؟

و وضع موجود با اهداف فوق چقدر فاصله دارد؟

آيا اصولاً وضع موجودانقلابو نظام در راستاىتحقق اهداف فوق هستند يا خير؟

اهدافانقلابونظام جمهورى اسلامى در اصل سوم قانون اساسى بشرح زير ترسيم شده‏اند و هر خواننده‏اىمى‏تواند با مطالعه‏ى آنها و با اتكاء به اخبار و اطلاعاتى كه شخصاً از وضع موجوددارد نسبت به آثار و نتايجانقلاباسلامى ارزيابى وقضاوت نمايد.

البته حق آن است كه اين سنجش در يك پژوهش گروهى وسيع و عميق متكى به آمار وارقام و اسناد صورت بپذيرد و نتيجه‏ى آن براى همگان تبيين شود.

اصل سوم قانون اساسى‏

«دولت جمهورى اسلامى ايران موظف است براى نيل به اهداف مذكور در اصل دوم همهامكانات خود را براى امور زير بكار برد:

1- ايجاد محيط مساعد براى رشد فضايل اخلاقى بر اساس ايمان و تقوى و مبارزه باكليه مظاهر فساد .

2- بالا بردن سطح آگاهيهاى عمومى در تمام زمينه‏ها با استفاده صحيح از مطبوعات ورسانه‏هاى گروهى و وسايل ديگر.

3- آموزش و پرورش و تربيت بدنى رايگان براى همه در تمام سطوح و تسهيل و تعميمآموزش عالى.

4- تقويت روح بررسى و تتبع و ابتكار در تمام زمينه‏هاى علمى و فنى، فرهنگى واسلامى از طريق تأسيس مراكز تحقيق و تشويق محققان .

5- طرد كامل استعمار و جلوگيرى از نفوذ اجانب.

6- محو هر گونه استبداد و خودكامگى و انحصارطلبى.

7- تأمين آزاديهاى سياسى و اجتماعى در حدود قانون.

8- مشاركت عامه مردم در تعيين سرنوشت سياسى، اقتصادى، اجتماعى و فرهنگىخويش.

9- رفع تبعيضات ناروا و ايجاد امكانات عادلانه براى همه در تمام زمينه‏هاى مادىو معنوى‏

10- ايجاد نظام ادارى صحيح و حذف تشكيلات غير ضرورى‏

11- تقويت كامل بنيه دفاع ملى از طريق آموزش نظامى عمومى براى حفظ استقلال وتماميت ارضى و نظام اسلامى كشور.

12- پى ريزى اقتصاد صحيح و عادلانه بر طبق ضوابط اسلامى جهت ايجاد رفاه و رفعفقر و برطرف ساختن هر نوع محروميت در زمينه‏هاى تغذيه و مسكن و كار و بهداشت وتعميم بيمه.

13- تأمين خودكفايى در علوم و فنون، صنعت و كشاورزى و امور نظامى و ماننداينها.

14- تأمين حقوق همه جانبه افراد از زن و مرد و ايجاد امنيت قضايى عادلانه براىهمه و تساوى عمومى در برابر قانون.

15- توسعه و تحكيم برادرى اسلامى و تعاون عمومى بين همه مردم .

16- تنظيم سياست خارجى كشور بر اساس معيارهاى اسلام، تعهد برادرانه نسبت بههمه‏ى مسلمانان و حمايت بى دريغ از مستضعفان جهان»

همانطور كه ملاحظه مى‏شود قانون اساسى همه‏ى نيازها و اهداف مردم و نظام را ازجنبه‏هاى فردى و اجتماعى، داخلى و خارجى، اقتصادى، سياسى و فرهنگى بصورت وسيع وعميق طرح و ترسيم نموده است.

بطور كلى مبتنى بر تجربيات شخصى مى‏توان اين مدعا و فرضيه را مطرح كرد كه دربرخى از اهداف توفيقات نسبى حاصل شده و در پاره‏اى ديگر عدم توفيق‏هايى ديدهمى‏شود.

براستى اگر همه‏ى شهروندان و امت در حال حاضر فعليت اهداف فوق را بخواهند آيادولت توان پاسخگويى را خواهد داشت؟ در اين مورد اگر فقط بند 12 اصل سوم مورد توجهقرار گيرد وسعت و پيچيدگى و حساسيت مطلب روشن مى‏شود. براستىانقلابو جمهورى اسلامى چهمقدار رفاه را برقرار نموده و فقر را بر طرف كرده است؟ در زمينه‏هاى تغذيه و مسكن وكار و بهداشت و تعميم بيمه چقدر محروميت زدايى شده است؟ بدون يك پژوهش اسنادى وميدانى و صرفاً مبتنى بر تجربيات شخصى و محدود، مى‏توان مدعى شد كه پس از دو دهه ازانقلابهنوز فاصله‏ىزيادى با اهداف فوق داريم.

در مورد بند 3 از اصل سوم نيز مى‏توان پرسش كرد كه آيا آموزش و پرورش و تربيتبدنى رايگان در جامعه محقق شده است؟ پيدايش و رشد مدارس غيرانتفاعى با شهريه‏هاىبالا و اخذ وجه از دانش‏آموزان به عناوين مختلف، مسايل مشهود و ملموسى است كهتقريباً تمامى خانواده‏هاى كشور با آن سرو كار دارند.

اما به اهدافى نيز مى‏توان اشاره كرد كه در راستاى عمل و تحقق قرار دارند مثلاًبندهاى 2 و 4 در زمينه پيشرفتهاى علمى و فرهنگى اهدافى را ترسيم نموده‏اند كهمى‏توان مدعى بود كه محقق شده‏اند. قرائن زيادى موجود است كه حكايت از بالا بودنسطح آگاهيهاى عمومى در تمام زمينه‏ها دارد. همچنين تشكيل و توسعه‏ى ده‏ها مؤسسه‏ىپژوهشى و تحقيقى مى‏تواند قرينه‏اى دال بر تقويت روح بررسى و ابتكار و تتبع در كشورباشد. (3)

در مجموع مدعا اين است كه اگر آثار و نتايجانقلاببا اهداف آن مقايسهشود نمره‏ى بالنسبه پائينى حاصل مى‏شود. زيرا اهداف، فوق‏العاده بلند و عالى ترسيمو تدوين شده است.

امكانات بعنوان ملاك ارزيابى‏

انقلاباسلامىبراى تحقق اهدافش و برآورده كردن خواسته‏ها و نيازهاى مردم چه امكاناتى در اختيارداشته است؟ اين پرسش، عقلايى است و در رشته‏هاى علمى و معرفتى گوناگون بصور مختلفىمتجلى شده است. مثلاً در علم حقوق و فقه مى‏گويند: «تناسب حق و تكليف» يعنى‏(4)اگر كسى تكليفى بعهده داشت بايد متناسب با آن حقوقى داشته باشدتا بتواند آن تكليف را انجام دهد. در علم مديريت از تناسب وظايف و مأموريتها باامكانات و اختيارات سخن مى‏گويند. (5)

اصل سوم قانون اساسى نيز نكته فوق را ملحوظ داشته و چنين آورده كه: «دولت جمهورىاسلامى ايران موظف است براى نيل به اهداف مذكور در اصل دوم، همه امكانات خود رابراى امور زير بكار برد» يعنى مقنن عنايت داشته كه براى تحقق اهداف، قهراً امكاناتىمورد نياز است. با توجه به وسعت و كثرت اهدافانقلاباسلامى كه در اصلسوم بيان شده است، امكانات بسيار عظيمى بايد در اختيار دولت باشد.

همانطور كه مى‏توان اهداف و نيازهاىانقلابو نظام را به دودسته‏ى مادى و معنوى تقسيم نمود، امكانات نيز اعم ا مادى و معنوى است.

امكانات كيفى و معنوى را مى‏توان به اين شرح برشمرد:

1- ايمان و روحيه‏

2- اراده و عزم ملى‏

3- علم و عقل‏

4- زمان‏

امكانات مادى را هم به اين شرح مى‏توان نام برد:

1- منابع طبيعى‏

2- سرمايه‏

3- تكنولوژى(6)

از نظر معنوى مى‏توان ادعا كرد كهانقلاباسلامى امكاناتعظيمى را آزاد و فراهم كرد. بنابر اين براى تحقق اهداف بايد انتظار بالايى از آنداشت. اما چرا اهداف آنچنانكه بايد و شايد حاصل نشده‏اند؟

اولاً امكانات معنوى عمدتاً شرط لازم براى تحقق اهداف هستند. يعنى براى تغيير وتحول و نيل به وضع مطلوب لازم است مردمى با روحيه و با ايمان و با عزم و اراده درصحنه حاضر شوند. اما اين كافى نيست بلكه اينان بايد امكانات و ابزار مادى هم داشتهباشند.

ثانياً عمده‏ى امكانات معنوى و بسيج عمومى مردم براى حضور و مشاركت، صرف دفعآفات و موانعانقلابو حفظ اصل نظام وانقلابو آب و خاك شد وتحقق اهداف را تحت الشعاع قرار داد.

آشوبها و تشتت‏هاى داخلى، محاصره اقتصادى، حمله نظامى، تهاجم فرهنگى، امواجتروريسم، رشد شديد جمعيت، مهاجرت وسيع از روستاها به شهر، آفات و موانعى هستند كهتوان و انرژى فوق العاده سنگينى براى دفع آنها صرف شده است و در نتيجه تحقق اهدافدچار ركود و تأخير شده‏اند.

يكى از مهم‏ترين امكاناتى كه براى تحقق هر هدفى مورد نياز است، مقوله‏ى زمان وزمانبندى است. بر اساس عقل و تجربه براى اينكه بتوان در ايران مطابق بند 12 از اصلسوم، اقتصادى صحيح و عادلانه داشت كه در آن رفاه ايجاد شده و فقر رفع شده باشد و درزمينه كار و بهداشت و مسكن و تغذيه هيچ نوع محروميتى نباشد حتى در صورت فراهم بودنامكانات مادى و معنوى، به چند سال زمان نياز هست؟ مسلماً اين هدف به زمان زيادىنياز دارد.

اقتصاد سرمايه‏دارى غرب براى تحقق رفاه حداقل چند صد سال از زمان رنسانس وانقلابصنعتى، وقت صرفكرده است با اين وجود در زمينه رفع فقر كاملاً موفق نبوده و آمار حكايت از آن داردكه ده‏ها ميليون نفر در كشورهاى مرفه غربى زير خط فقر زندگى مى‏كنند. (7)

اقتصاد دولتى و اشتراكى شرق نزديك هفتاد سال براى رفع فقر تلاش كرد اما توفيقچشمگيرى در زمينه رفاه عمومى نداشت و سرانجام دستخوش فروپاشى و اضمحلال گرديد.

اصولاً برخى از اهداف مندرج در اصل سوم قانون اساسى به نوعى متخذ از قرآن و سنتمى‏باشند و مكتب اسلام از صدر ظهور خود آنها را به عنوان اهداف و ايده‏آلهاى نوعبشر مطرح كرده است و در صورت فراهم بودن امكانات در هر عصر و دوره‏اى، انسانها بطورنسبى مى‏توانند به آنها نائل شوند. بنابر اينانقلاباسلامى نيز با بيستسال عمر و كمبود امكانات و هجمه‏ى آفات و موانع، راه درازى تا تحقق اهداف اصولى وكلان خود دارد. بنابر اين نكته مهم در ارزيابى آثار و نتايجانقلاباسلامى آن است كهحداقل مردم مطمئن باشند كه در مسير تحقق اهداف قرار دارند.

پس از بررسى امكانات كيفى و معنوى و نقش آنها در تحقق اهداف اينك امكانات مادى واقتصادىانقلاباسلامى را بررسى مى‏كنيم.

در باب اهميت امكانات مادى كافى است به اين نكته اشاره كنيم كه اينها نه تنهابراى تحقق اهداف و نيازهاى مادى لازم و ضرورى هستند، حتى پيشبرد اهداف معنوى و كيفىنيز نيازمند استفاده از ابزارها و امكانات مادى است. براى مثال بند 1 از اصل سومقانون اساسى يك هدف كاملاً اخلاقى و معنوى است:

«1- ايجاد محيط مساعد براى رشد فضايل اخلاقى بر اساس ايمان و تقوى و مبارزه باكليه مظاهر فساد و تباهى‏

اولاً- مبارزه با كليه مظاهر فساد و تباهى نيازمند هزينه و تشكيلات قابل توجهىاست.

ثانياً- بايد براى تبليغ و تعريف فضايل اخلاقى نيز تشكيلات ارشادى و تبليغى برپاكرد كه اين هم هزينه‏بر است.

ثالثاً- رواج يك اقتصاد خلاق و عادلانه كه در آن انسانها مجبور نباشند براى رفعنيازهاى مادى‏شان پست و زبون شوند، از پيش شرطهاى ايجاد محيط مساعد براى رشد فضايلاخلاقى است.»

بنابراين دولت برخاسته ازانقلاباسلامى با اهدافوسيع و كلان كه طبق اصل سوم در پيش رو دارد نيازمند امكانات مادى و اقتصادى عظيمىاست. بنابراين در ارزيابى آثار و نتايجانقلاباسلامى بخصوص درابعاد اقتصادى و رفاهى بايد ميزان امكانات اقتصادى و مادى آن را ملاك قرار داد.

يكى از مهم‏ترين و اصلى‏ترين امكاناتى كه در اختيار نظام قرار داشته است،درآمدهاى حاصل از فروش نفت مى‏باشد. از گذشته‏هاى دور، يعنى طى چندين دهه‏ى اخير،اقتصاد ايران تك محصولى و تك پايه‏اى شده است، كه اين امر به عنوان يكى از اتهاماتمهم رژيم گذشته همواره مورد انتقاد مخالفان رژيم شاه و شخص امام خمينى (ره) بود ويكى از اهداف و آرمانهاىانقلاباسلامى نيز قطعوابستگى دولت و كشور به نفت بود. لذا در ارزيابى آثار و نتايجانقلاباسلامى اين نقد وايراد قابل طرح است كه چرا با وجود گذشت دو دهه از پيروزىانقلاباين هدف حاصل نشدهاست؟ لكن در اين قسمت هدف آن است كه بررسى شود كه دولت و نظام جديد در مقايسه بانظام و حكومت شاه چه مقدار از درآمد نفت برخوردار بوده است تا بتواند اهدافانقلاباسلامى را محققگرداند؟ براى اين منظور جدول زير ارائه مى‏شود: طى اين بيست سال جمعيت تقريباً دوبرابر شده است پس بطور كمى نيازها دو برابر شده است. اما از لحاظ كيفى نيازها وخواسته‏هاى مردم چند برابر شده است.

اولاً- متأثر از شعارهاى عدالت خواهانه و آرمانىانقلاباسلامى، توقعاتمردم از اين نظام بيشتر است.

ثانياً جمعيت شهرى طى اين مدت دو برابر شده است و الگوى مصرف زندگى شهرى بالا وپر تنوع مى‏باشد.

ثالثاً- متأثر از شعارهاى عدالت خواهانهانقلاباسلامى و رواجراديو و تلويزيون در روستاها، الگوى مصرف روستايى نيز شهرى شده است.

رديف‏شاخص‏ها13761356

1جمعيت‏ايران‏33 ميليون نفر64 ميليون نفر

2توليد نفت‏6 ميليون بشكه‏3/5 ميليون بشكه‏

3مصرف نفت‏0/5 ميليون بشكه‏1/5 ميليون بشكه‏

4صادرات نفت‏5/5 ميليون بشكه روزانه‏2 ميليون بشكه‏

5درآمد نفت‏24 ميليون دلار14 ميليون دلار

6قيمت يك بشكه‏13 دلار13 دلار

7هزينه‏هاى عمده‏حفظ نظام شاهنشاهى‏هزار ميليارد دلار خسارت جنگ‏

8جمعيت شهرى‏17 ميليون نفر34 ميليون نفر

9جمعيت روستايى‏16 ميليون نفر30 ميليون نفر

10سرانه درآمد نفت‏750 دلار150 دلار

11انتظارات مردم‏پائين‏بالا

12قدرت خريد دلار1 دلار0/6 دلار

13سهم نفت در الگوى مصرف‏65%95%

14سهم گاز در الگوى مصرف‏1% 30%

با اين تفاصيل، انتظارات و خواسته‏هاى مردم از لحاظ كمى و كيفى نسبت به سال آخرحكومت شاه چندين برابر شده است.

بنابراين از لحاظ مفروضات نظريه سيستمها، اين حجم از توقعات و انتظارات كه بهاين سرعت متوجه هر نظام سياسى شود مى‏تواند بحران‏زا و فلج كننده باشد. لكن طى ايندو دهه به دلايل‏(8)مختلفى اين واقعه حادث نشده است كه اين رامى‏توان به حساب انعطاف و ظرفيت بالاىانقلاباسلامى گذاشت. زيرااز يك طرف دولت على رغم اين مشكلات و كمبودها، خدمات رسانى خود را در حد مقدورافزايش داده است و از طرف ديگر مردم بخاطر مشروعيتى كه براى دولت خودشان قائل هستندتا حد مقدور خواسته‏ها و انتظارات خود را كنترل كرده و از قوه به فعلنياورده‏اند.

در رديفهاى ديگر جدول ديده مى‏شود كه توليد نفت نسبت به رژيم گذشته نصف شده استكه اين امر خودش از اهدافانقلاباسلامى بود. زيرانفت يك ماده‏ى معدنى تجديدناپذير و تمام شدنى است كه امام معتقد بود بايد توليد آنحساب شده و محدود باشد تا نسلهاى آينده نيز از درآمد نفت و انرژى سوختى آن بهره‏مندباشند. (9)

جدول نشان مى‏دهد كه طى اين مدت مصرف داخلى نفت از نيم ميليون بشكه به 1/5ميليون بشكه رسيده است يعنى على رغم آنكه جمعيت حدود دو برابر شده اما مصرف نفت سهبرابر شده است. اين افزايش از نظر ارزيابى آثار و نتايجانقلاباسلامى حاوى علايمو پيامهاى‏(10)متفاوتى است:

از يك طرف اين امر يك علامت مثبت است و نشان مى‏دهد كه نفت بعنوان يك كالاى مهمو ضرورى كه در كنترل و مالكيت دولت مى‏باشد، بطور وسيع در سطح كشور و بين اقشارمردم توزيع مى‏شود و اين امر مى‏تواند به رشد و توسعه اقتصادى كشور كمك كرده ورضامندى عامه را نيز افزايش دهد.

از طرف ديگر افزايش مصرف نفت بيش از افزايش جمعيت مى‏تواند حامل پيامى منفى باشدبه اين صورت كه احتمالاً نفت بصورت غير بهينه و صرفاً به صورت سوخت مصرف مى‏شود كهبإ؛2ط توجه به نقش بنيادى اين ماده در اقتصاد ملى كشور اين امر يك نتيجه منفى است. همچنين آمار و قرائن دال بر آن است كه توزيع و مصرف اين ماده‏ى ارزشمند نيز نامناسبو ناعادلانه است. بطورى كه سهم يك روستايى از اين ماده چند ده ليتر نفت سفيد در سالاست. در حالى كه سهم يك فرد مرفه و متمول شهرى چند هزار ليتر بنزين و گازوئيل براىاتومبيل و شوفاژ منزل است. با توجه به يارانه‏ى بالايى كه دولت براى هر ليترفرآورده‏ى نفتى مى‏پردازد مشخص مى‏شود كه‏(11)سهم اين فرد شهرىاز يارانه‏هاى دولتى دهها برابر يك فرد روستايى است.

در زمينه‏ى صادرات نفت جدول نشان مى‏دهد كه صادرات كشور نسبت به گذشته از نصفكمتر شده است. از يك نظر اين كاهش مى‏تواند يك نتيجه‏ى مثبت باشد يعنى مردم ما سهمبيشترى از توليد را به مصرف خودشان اختصاص داده‏اند و باقى را هم براى نسلهاى آيندهگذاشته‏اند. اما كاهش توليد و صادرات از اين پس مى‏تواند يك اثر و نتيجه‏ى منفىتلقى شود. زيرا بطور منطقى ميزان توليد و صادرات بايد با ميزان ذخاير شناخته شده وظرفيت توليد و روند رشد اقتصادى كشور و نيازهاى ارزى آن تناسب داشته باشد.

واقعيت آن است كه ايران با قريب يكصد ميليارد بشكه ذخاير، حدوداً معادل 10% ذخاير جهان را در اختيار دارد و از سوى ديگر ظرفيت توليد ايران قريب 4/5 ميليونبشكه مى‏باشد و(12)نسبت به توليد بالفعل خود نزديك يك ميليونبشكه اضافه‏ى ظرفيت توليد دارد. با توجه به‏(13)اينكه ايرانبراى ظرفيت‏سازى توليد ميلياردها دلار خرج كرده است كه با مشكلات اقتصادى كه داردمى‏توانست آن را در ساير بخشهاى اقتصادى خود هزينه كند، حق دارد كه در حد ظرفيتتوليد كند تا سرمايه‏گذاريهايش توجيه اقتصادى داشته باشد.

به همين ترتيب ايران مى‏تواند حداقل سهمى معادل گذشته در توليد و صادرات داشتهباشد. امإ؛گأ شرايط سياسى و اقتصادى نظام بين‏الملل، سهم كنونى را در واقع به ايرانتحميل كرده است. چون با محدوديت تقاضا و افزايش عرضه، افزايش توليد و صادرات ايرانمى‏تواند موجب كاهش شديد قيمت و درآمد نفت شود.

بنابراين اگر ايران بخواهد بعنوان يكى از اهداف و نتايج مهمانقلاباسلامى سهمشايسته‏اى از توليد و صادرات نفت جهان را داشته باشد:

اولاً با يك سازماندهى و ديپلماسى فعال منطقه‏اى و جهانى بايد جلوى كاهش قيمتنفت را بگيرد.

ثانياً افزايش سهم ايران در توليد و صادرات نفت نبايد موجب ناديده گرفتن هدفانقلابى يعنى قطع و كاهش وابستگى دولت و اقتصاد به نفت شود.

نكته‏ى بديعى كه در مسأله‏ى نفت وجود دارد آن است كه در حال حاضر قيمت يك بشكهنفت تقريباً معادل قيمت بيست سال قبل از آن است در حاليكه كشورهاى جهان سوم براىهزينه‏هاى جارى و عمرانى خود عمدتاً وابسته به صادرات مواد خام هستند قيمت اين موادمتأسفانه يا ثابت مانده يا كاهش مى‏يابد در حاليكه قيمت كالاهاى ساخته شده كشورهاىپيشرفته روز به روز بيشتر مى‏شود.

يكى از مهم‏ترين دستاوردها و نتايج مثبتانقلاباسلامى آن بود كهموجب شد قيمت نفت كه 13 دلار بود به حدود سه برابر افزايش يابد و به مرز بشكه‏اى 40دلار برسد، و همواره با(14)چشم‏انداز توسعه و صدورانقلاببه كشورهاى نفت خيزمنطقه، كشورهاى بزرگ اين نگرانى را داشتند كه قيمت نفت نيز به همان ميزان افزايشيابد و كنترل عرضه و قيمت اين ماده‏ى حياتى در اختيار دولت اسلامى و انقلابى جديدقرار گيرد و بتواند از اين اهرم براى پيشبرد اهدافانقلاباسلامى استفادهنمايد. همين نگرانى مى‏تواند يكى از دلايلى باشد كه دولتهاى بزرگ مصرف كننده‏ى نفتجهت تضعيف، تجزيه و براندازىانقلاباسلامى دست بهاقدام بزنند. محاصره اقتصادى، تقويت دستجات معارض، فشار و انزواى سياسى، حمله‏ىنظامى، تهاجم فرهنگى‏(15)و... از جمله‏ى اين اقدامات بود كهضمن خارج كردن كنترل عرضه و قيمت نفت از دست ايران، بخش عمده‏اى از امكانات و توانانقلاباسلامى راصرف كرده و در نتيجه به تحقق اهدافانقلابآسيبهاى شديدى واردكرد.

بنابراين تحت تأثير مجموعه‏ى شرايط فوق ملاحظه مى‏شود كه قيمت نفت پس از يكافزايش شديد و انقلابى در سالهاى اوليه‏ى پيروزى انقلاب، به سرازيرى كاهش افتاد واينك پس از بيست سال بجاى اول خود بازگشته است در حاليكه افزايش قيمت نفت يك هدفعمده و اصلىانقلاببوده است.

بخاطر ثابت ماندن قيمت نفت و كاهش صادرات كشور، در نتيجه درآمد نفتى كشور بهحدود نصف كاهش يافته است. اين امر نشان مى‏دهد كه تا چه مقدار تعادل بين اهداف ونيازهاىانقلابازيك سو با امكانات از سوى ديگر بهم خورده است و از همين جا مى‏توان به ميزان ازديادمسايل و مشكلات نظام پى برد. يعنى جمعيت دو برابر شده اما درآمد نفت نصف شدهاست.

مشكلات اين امر زمانى روشن مى‏شود كه بدانيم درآمدهاى دولت از سه منبعمى‏باشد:

1- فروش نفت‏

2- مالياتها

3- سود كارخانجات دولتى.

اقلام دوم و سوم نيز وابسته به نفت مى‏باشند. چون كارخانجات و فعاليتهاى اقتصادىو صنعتى دولت براى تأمين مواد اوليه، تعميرات قطعات يدكى، خريد ماشين آلات، اساساًبه ارزهاى حاصل از نفت وابسته هستند. همچنين چون كل اقتصاد كشور وابسته به نفت وتزريق ارزهاى حاصل از نفت بوده، رشد و رونق فعاليتهاى كشور، وابسته به ميزان ارزتزريقى نفت مى‏باشد و در شرايط ركود اقتصادى ناشى از جنگ و انقلاب، دولتنمى‏توانسته چندان مالياتها را مورد توجه قرار دهد و فشارهاى مالياتى به مردم را بهساير فشارها اضافه نموده و نارضايتى و ناخرسندى توده‏ها را افزايش دهد.

با توجه به نكات فوق معلوم مى‏شود كه درآمد نفت چقدر براى دولت و نظام حياتى واساسى است و كاهش و افت آن تا چه ميزان مى‏تواند آسيب آفرين باشد.

نكته‏ى ديگر آن است كه قدرت خريد دلار و ارزش برابرى آن در برابر ساير ارزهاىمعتبر طى بيست سال اخير كاهش چشمگيرى داشته است. درآمدهاى نفتى كشور به دلار محاسبهو پرداخت مى‏شود اما ايران بايد عمده‏ى خريدهاى خود را از ژاپن و اروپاى غربى انجامدهد. به اين ترتيب مى‏توان تخمين زد كه 14 ميليارد دلار درآمد نفتى در سال 76 شايدقدرت خريدى معادل 8 ميليارد دلار سال 1356 داشته باشد. بنابراين در حاليكه جمعيت دوبرابر شده است، درآمد نفتى به حدود يك سوم كاهش يافته است و اين نكته ميزان مشكلاتنظام و دولت را در تحقق اهداف و رفع نيازهاى ملت را شفاف‏تر مى‏نمايد.

از تقسيم كل درآمد نفت در يك سال به كل جمعيت، شاخصى بنام درآمد سرانه نفت بدستمى‏آيد كه اين رقم در سال 1356 حدوداً معادل 750 دلار و در حال حاضر معادل 200 دلارمى‏باشد. به اين ترتيب سهم هر ايرانى از درآمد نفت به يك چهارم تقليل يافته است واگر افت ارزش دلار نسبت به بيست سال قبل را در نظر بگيريم، اين رقم به حدود 100دلار مى‏رسد و در واقع به طور واقعى سهم هر نفر از درآمد نفت نسبت به گذشته به يكهفتم كاهش يافته است.

در جمع بندى مطالب بالا و نقش نفت درانقلابو تأمين نيازهاىنظام مى‏توان گفت: در حالى كه درآمد صورى و واقعى كشور چندين برابر كم شده، اماجمعيت دو برابر شده است. ضمن آنكه دولت جديد مطابق قانون اساسى وظايفش فوق‏العادهمتنوع و متعدد شده و انتظارات و نيازهاى مردم نيز به دلايل عديده‏اى از لحاظ كمى وكيفى چندين برابر شده است.

پس صورت مسأله نظام وانقلاباسلامى چنين است: اهداف، خواسته‏ها و نيازهاى فوق‏العاده وسيع و بزرگ اما امكانات مادى بالفعل،فوق‏العاده محدود و كم.

اين صورت مسأله، مقابل هر علم و عقلى گذاشته شود راه حلها و تجويزهاى محدود ومعينى قابل ارائه است و بحرانهاى عديده‏اى قابل پيش بينى است. قدرتهاى بزرگ نيزصورت مسأله ايران را نوعاً اينطور مى‏بينند و پيش‏بينى و تجويزشان اين است كه مردمو مسئولان در يك بازى منطقى و عقلايى يا از اهداف و اصول و ارزشهاى انقلابى دست برمى‏دارند و يا براى تأمين امكانات مادى كشور به كشورهاى بزرگ متوسل مى‏شوند. كه اينامر نيز در دراز مدت‏(16)نتيجه‏اش استحالهانقلابو كنار گذاشتن اصولو آرمانهاىانقلاباست. لذا مشاهده مى‏شود كه براى تشديد مسأله فوق و هضمانقلاباسلامى و نظامبرخاسته از آن، در روند نظام بين‏المللى، آمريكا همواره نفت را اهرم كرده است. مثلاً در نوبتهاى مختلف خريد نفت ايران تحريم شده است يا طى طرح داماتو سرمايهگذارى در بخش بالادستى و افزايش ظرفيت توليد ايران تحريم شده است، يا از طريق تقويتبازارهاى بورس تلاشى در جهت كاهش و تثبيت قيمت نفت بعمل آورده است. (17)

صورت مسأله‏اى كه بهانقلابو نظام تحميل شدهاست بايد بطور وسيع، عميق و دقيق از سوى دولت و جناحهاى سياسى تبيين و تبليغ شود. فى الواقع يكى از مهم‏ترين كاربردهاى احزاب و دستجاب سياسى آن است كه توان خود راصرف مسأله‏شناسى و نياز سنجى نظام كرده و به عنوان آموزش سياسى آن را به صورتشايسته تبليغ كرده و راه حلهاى مناسب تجويز نموده و مردم را براى حل مسايل و مشكلاتبسيج و تجهيز نمايند.

شايد يكى از مهم‏ترين وظايف نخبگان سياسى و جناحها آن باشد كه بتوانند صورتمسأله را تغيير دهند تا راه حلها و تجويزها سهل‏تر شود. در حال حاضر بنظر مى‏رسد كهرجال سياسى و گروههاى اجتماعى و احزاب به دلايل مختلفى كمتر به اين امر توجه دارندو شدت رقابتها و بازى سياسى آنها را از اين مهم باز داشته است.

واقعيت آن است كه صورت مسأله نظام وانقلاببطور شايسته‏اىقابل تغيير است بطوريكه راه‏حلها و راهكارهاى آن مستقل بوده و از كنترل و نظارتقدرتهاى بزرگ بى‏نياز باشد.

اولاً امكانات بالقوه مادى و معنوى نظام زياد است و كم نيست. بايد آنها را شناختو فعليت بخشيد.

ثانياً نيازها، خواسته‏ها و اهداف را بايد زمانبندى و اولويت بندى و مرحله‏بندىكرد. قطعاً تحقق فورى همه‏ى آنها امرى محال و غير منطقى است. پس اين نكته را بايددرست تحقيق و تبليغ شود.

ثالثاً عامه و توده‏ى مردم نيز با صورت مسأله فعلى و موجود نظام آشنا هستند وعمده‏ى مشكلات و كمبودهاى مادى و اقتصادى را براى يك نظام اسلامى و انقلابى و جنگزده، طبيعى مى‏دانند و تحمل مى‏كنند.

قرينه‏ى اين مدعا آن است كه طى دو دهه با وجود همين مسايل با نظام و دولت همراهىكرده‏اند. اما چيزى كه قابل توجيه نيست و تحمل مردم را محدود مى‏كند تبعيض‏هاست. مردم مى‏دانند امكانات مادى و اقتصادى محدود است اما متأثر از روحانقلاباسلامى و اصلعدالت، انتظار دارند اين امكانات محدود لااقل منصفانه و عادلانه توزيع شود و ضمنرعايت اين نكته بدانند كه نظام با تحمل اين مشكلات در راستاى اهدافانقلابحركت مى‏كند و دربعد اقتصادى نيز «توسعه» هدف است.

آخرين نكته‏اى كه در جدول قابل ذكر است افزايش سهم گاز در الگوى مصرف انرژى كشورمى‏باشد. اين امر اهداف قابل توجه اقتصادىانقلاببوده و حصول آن بهعنوان يكى از آثار و نتايج مثبتانقلاباسلامى قابلارزيابى است. اين ارقام نشان مى‏دهد كه سهم گاز در الگوى مصرف انرژى طى دو دهه ازانقلاببه حدود 30% رسيده است. بنابراين گاز كه يك ثروت‏(18)عظيم خدادادى است وساليان درازى بى‏مصرف مى‏سوخت، اينك جايگزين نفت مى‏شود و وابستگى صنعت و اقتصادكشور به نفت را كم مى‏كند و اين فرصت را نيز فراهم مى‏كند كه سهم بيشترى از نفتبجاى مصرف داخلى صادر شده و براى اقتصاد ما ارز فراهم شود.

در اينجا براى ارزيابى آثار و نتايجانقلاباسلامى، از منظرامكانات، مى‏توانيم پس از احتياجات بالنسبه طولانى فوق به اين مدعا برسيم كه: باتوجه به امكانات بالنسبه محدود مادى وابسته به درآمد نفت آنچه كه در زمينه تحققاهداف و برآورد خواسته‏هاى مادى مردم صورت گرفته است مثبت و قابل توجه مى‏باشد.

تلفيق اهداف و امكانات‏

معمولاً آحاد مردم كه براى پيروزىانقلاباسلامى رنجها وزحمات زيادى را متحمل شده‏اند، آثار ونتايجانقلاباسلامى را با ملاكاهداف و نيازهاى خود مى‏سنجند كه در اين صورت - به دلايلى كه در سطور و صفحات قبلذكر شد اين اهداف و نيازها چنانكه بايد و شايد محقق نشده‏اند، لذا اين مدعا قابلطرح است كه از زاويه اين ملاك، مردم نمره بالنسبه پائينى به آثار و نتايجانقلابمى‏دهند.

از سوى ديگر دولت كه طبق قانون اساسى مكلف به تحقق اهدافانقلاباسلامى است، عملكردخود را با توجه به امكانات مادى كه در اختيار داشته مى‏سنجد و نظر به تنگناها ومشكلاتى كه از اين بابت وجود داشته، قاعدتاً نمره بالايى به خودش مى‏دهد و آثار ونتايجانقلابراعمدتاً خوب و بالا ارزيابى مى‏نمايد.

بنابر اين دولت و ملت به دليل تفاوت ملاك، ارزيابيهاى مخالفى از آثار و نتايجانقلاباسلامىمى‏كنند كه همين امر مى‏تواند موجب انشقاق و تكدر رابطه‏ى اين دو قطب مهم نظام شدهو فوق العاده آسيب‏زا باشد. با توجه به اين امر بايد گفت كه بررسى و ارزيابى آثار ونتايجانقلاباسلامىاز اين نظر امرى بسيار لازم و ضرورى است كه بايد درست تحقيق شده و درست تبليغشود.

بنابراين در قدم نخست شايسته است ملاكى عالمانه و منصفانه فراهم كنيم و اين چيزىنيست جز آنكه براى ارزيابى آثار و نتايجانقلاباسلامى، بطورتوأمان از هر دو ملاك، يعنى اهداف و امكانات استفاده كنيم. تبليغ نتايج چنين تحقيقىمى‏تواند تا حد زيادى موجب تقرب و بسط روابط دولت و ملت شده به ايجاد ثبات و رفعبحران و تنش يارى كند. اگر دولت و ملت هر كدام فقط به ملاكهاى خودشان بسنده كنندتفرقه و تشتت زيادى قابل پيش‏بينى است.

براى مثال آحاد ملت با توجه به نيازهايشان، خيلى فورى و آنى خواهان مسكن، كار،بهداشت، تغذيه، امنيت، عزت و عفت هستند، اين طبيعت نيازهاى انسان است كه بايدسريعاً اشباع شوند. اما از طرف ديگر دولت با توجه به كمبودها و مشكلات مادى ممكناست بگويد براى اشباع اين نيازها و تحقق اين اهداف در سطح عمومى پنجاه سال وقت نيازاست. اين هم مى‏تواند منطقى باشد اما نوشداروى بعد از مرگ است. اما اگر ملاك تلفيقىمورد قبول واقع شود از يك سو ملت تلاش مى‏كند همه‏ى توانهاى بالقوه‏ى خود را بالفعلكند و از سوى ديگر تا حد ممكن نيازها را محدود كرده و به تأخير بيندازد. دولت نيزتلاش مى‏كند ضمن توزيع عادلانه‏ى امكانات محدود، اعتماد و مشاركت عمومى را جلب كردهو براى افزايش توليد و بالفعل كردن امكانات بالقوه تلاش بيشترى بعمل آورد.

مقايسه با كشورهاى پيشرفته‏

مانند ديگر انقلابها،انقلاباسلامى ايران نيزتلاشى بود براى بر هم زدن وضع موجود(نظام شاهنشاهى) و برقرارى وضع مطلوب (جمهورىاسلامى). يكى از ملاكهايى كه مى‏تواند بسنجد كهانقلابدر تحقق مدينهفاضله و جامعه آرمانى خود به چه نتايجى رسيده، وضعيت و موقعيت كشورهاى به اصطلاحپيشرفته و توسعه يافته است. چرا؟ اين كشورها به حق و ناحق، درست يا غلط الگوى توسعهو تحول هستند و اينك در مرحله‏اى از ثبات و رفاه هستند كه مطلوب بسيارى از ملل است. نكته‏ى فوق از كلام بسيارى از غرب رفته‏ها شنيده مى‏شود كه دانسته يا ندانسته، بهعمد يا غير عمد از آسايش و رفاه و امنيت و... آن بلاد سخن مى‏گويند. رسانه‏هاىگروهى نيز به همين سبك با نمايش زندگى مردم آن سامان توده‏ى مردم غرب نديده را بهمقايسه وضع ايران با آن كشورها سوق مى‏دهند و نتيجه‏ى اين مقايسه نيز كم و بيش روشناست.

اما براى استفاده از اين ملاك و معيار، در سنجش و ارزيابى آثار و نتايجانقلاباسلامى و عملكردنظام حتماً بايد به چند نكته توجه داشت تا نتيجه‏ى تحقيق، عالمانه و منصفانهباشد:

اولاً كشورهاى پيشرفته و مرفه اقتصادى و صنعتى طى چه زمانى، طى چه مراحلى و باچه امكاناتى به وضع موجود فعلى رسيده‏اند؟ از لحاظ نظرى و فكرى و فرهنگى و علمى،آنها حداقل اين مسير را از 5 قرن قبل و از زمان رنسانس آغاز كرده‏اند و از لحاظعلمى، فنى و تكنولوژيك و از لحاظ ادارى و سياسى و حقوقى، اين مهم را از دويست سالپيش باانقلابفرانسه شروع نموده‏اند. (19)

با اين شاخصها، مقايسهانقلاببيست ساله‏ى ايرانبا آنها وجهى نداشته و فعلاً زود است.

ثانياً مهم‏ترين هدف و غايت دولت و تمدن نوين غربى، ايجاد بهشت روى زمين بود. اين هدف‏(20)در ضديت با فرهنگ و سلطه كليسايى قرون وسطى بود كهبطور افراطى بى‏توجه به نيازهاى مادى، انسانها را دعوت به ترك دنيا و تقرب به يكخدا و آخرت آلوده به خرافات مى‏نمود. در حالى كهانقلاباسلامى هدف غايى ونهايى‏اش معنويت و تقرب به خداى واحد و منزه است. و البته بطور واقعى و متعادل،اقتصاد و نيازهاى مادى را هم بعنوان وسيله و ابزار مى‏پذيرد.

ثالثاً بايد ديد كه پس از پانصد سال اين بهشت روى زمين به چه بهايى بدست آمدهاست؟ و چشم انداز آينده‏ى آن چيست؟ مهم‏ترين هزينه و پيامد اين بهشت روى زمين وجامعه‏ى مادى و رفاهى، آلودگى و تخريب شديد طبيعت بوده است. يعنى بهشت طبيعت مبدلبه جهنم مى‏شود تا بهشت شهر صنعتى حاصل شود. اينك تمدن غربى با اين سؤال اساسىمواجه است كه آيا آنچه را كه از دست داده و چشم‏انداز ترسناكى كه از اين رهگذر براىآينده وجود دارد، نسبت به آنچه كه بدست آورده مى‏ارزد يا خير؟(21)

- اين بهشت روى زمين به بهاى استعمار و استثمار و عقب ماندگى جهان سوم حاصل شدهاست و در حال حاضر فقط 15% از جمعيت جهان كه در نيمكره شمالى هستند از مواهب اينبهشت مادى برخوردار هستند كه در آنجا نيز بخشى از مردمان زير خط فقر زندگىمى‏كنند.

- افراط دولتمردان و رجال كليسا در قرون وسطى در معنويت گرايى (كه آلوده بهخرافات بود) موجب افراط اصحاب رنسانس در دنياطلبى و ماده گرايى شد و اين افراطگرايى نوين دارد آثار منفى خودش را بروز مى‏دهد و گروههاى زيادى از مردمان كه شاهدقربانى شدن اخلاق و معنويت و افزايش جرم و جنايت و شيوع بيماريهاى نوين جسمى وروانى، متلاشى شدن و تضعيف شديد خانواده و... هستند به مسايل معنوى گرايش نشانمى‏دهند.

اين نكته مى‏تواند يكى از مهم‏ترين اهداف و آثار و نتايجانقلاباسلامى را كه عرفانو معنويت باشد تبليغ و ترويج نمايد. دلزدگى مردمان غرب از بهشت روى زمين و جامعهرفاهى و مصرفى و گرايش آنها به سوى حقيقت و معنويت، عمدتاً دچار آسيب‏هاى جدى شدهاست و از جن‏گيرى و شيطان پرستى، پوچ گرايى، جادوبازى و احضار ارواح و... سردرآوردهاست كه بعنوان عوارض و آسيبهاى جدى تمدن نوين بايد به آن نگريست. در واقع يكى ازاهداف و انگيزه‏هاى وقوعانقلاباسلامى در دو دهه‏ىقبل، اعتراض به ماده گرايى حكومت شاه بود. آن دولت با الگو قرار دادن توسعه غرب درآمدهاى نفتى را هزينه كرد و ضمن آنكه نتوانست همان جامعه مادى و رفاهى غرب را هممحقق نمايد، بلكه قسمتى از آسيبها و ابتذالهاى فرهنگى و معنوى آنجا را وارد كرد ومن حيث المجموع سبب در هم ريختگى و نابسامانى شديد جامعه ايران شد.

بنابراين استفاده از ملاك كشورهاى پيشرفته براى سنجش و ارزيابى آثار و نتايجانقلابجاى ترديد وتأمل دارد چون غايت فرهنگ و ارزش آنها ماديت و اصالت و اولويت اقتصاد است، درحاليكه غايتانقلاباسلامى معنويت و نگاه ابزارى به اقتصاد است.(22)

مقايسه با كشورهاى همطراز

يكى از ملاكهاى عالمانه و منصفانه براى سنجش و ارزيابىانقلاباسلامى مقايسه باكشورهاى همطراز است. در اين رابطه مى‏توان موقعيت كنونى كشور را كه نتيجه‏ى دو دههعملكردانقلاباسلامى است با وضعيت كشورهايى مانند مصر، پاكستان و تركيه سنجش كرد. اين كشورهامسلمان هستند و با ايران، هم منطقه مى‏باشند. از لحاظ جمعيتى كم و بيش در حد واندازه‏ى ايران هستند. در يك تحقيق وسيع و دقيق و مبتنى بر آمار و اطلاعات ضروريستكه پژوهشگران جمهورى اسلامى را با اين كشورها مقايسه كنند.

نتايج چنين پژوهشى از لحاظ نظرى و كاربردى مى‏تواند فوق‏العاده مفيد و قابلاستفاده باشد. در چنين پژوهشى بايد بررسى كرد كه كشورهاى همسايه و همطراز ايران طىدو دهه‏ى گذشته در حالى‏كه جنگ وانقلابنداشته‏اند، اينكاز لحاظ اقتصادى، فرهنگى و سياسى چه وضعيتى دارند؟

يك نكته‏ى بديع و مهم اين است كه اغلب اين كشورها از لحاظ مادى و اقتصادى،اتفاقاً ازانقلاباسلامى ايران و جنگ تحميلى منتفع نيز گرديده‏اند. در حالى كه ايران بطور طبيعى ضمنآنكه از آثار و بركات معنوى جنگ وانقلابدر دراز مدت بهبلوغ و جوشش رسيده است لكن از لحاظ مادى و اقتصادى لطمات فراوانى ديده است. زمانىكه ايران بواسطه‏ى پيروزىانقلاباسلامى و در راستاىحفظ استقلال خود از پيمان نظامى سنتو خارج شد و مبدل به تهديدى براى منافع غربگرديد، آمريكايى‏ها و غربيها براى جبران اين خلأ و كنترل اين تهديد كمكهاى فراوانمالى، اقتصادى و نظامى به پاكستان و تركيه ارائه نمودند. (23)

همين كشور تركيه زمانى كه بين ايران و عراق جنگ شعله‏ور بود و راههاى تجارى خليجفارس براى آنان ناامن شده بود بعنوان مركز ترازيت كالا براى دو كشور ميلياردها دلارسود برده است.

مصر نيز بعنوان سردمدار صلح و سازش با اسرائيل و سد نفوذانقلاباسلامى در منطقه‏ىعربى و اسلامى، از لحاظ سياسى و اقتصادى مورد توجه بيشتر آمريكا و غرب قرارگرفت.

پاكستان نيز وضعيتى مشابه مصر و تركيه داشت.

با وجود اين مسايل، كشورهاى فوق اينك از لحاظ مادى و معيشتى و رفاهى در مقايسهبا ايران چه وضعيتى دارند؟ و براى جلب و جذب كمكهاى اقتصادى، مالى و نظامى غرب، ازلحاظ سياسى و فرهنگى چه هزينه و خسارتهايى نموده‏اند؟

اين سؤالاتى است كه در يك تحقيق بايد منصفانه و عالمانه به آن پاسخ گفت تابتوانيم با شجاعت و صراحت نقاط قوت و ضعف كشورمان را شناسايى كنيم. اما در حد ايننوشتار و مبتنى بر برخى از خوانده‏ها و شنيده‏ها، حداقل مى‏توان چند فرضيه و مدعارا مطرح كرد تا پژوهشگران بعداً آنها را شرح و آزمون كنند.

اولاً كشورهاى مذكور اغلب بدهيهاى خارجى سنگينى دارند. براى مثال تركيه 90ميليارد دلار بدهى دارد. در حاليكه ايران با توجه به هزينه‏هاى سنگين بازسازى حدود 12 ميليارد دلار(24)بدهى دارد. مصر نيز بدهيهاى زيادى دارد كهدر جريان جنگ نفت خليج فارس در 1990 زمانى كه به تبعيت از آمريكا در لشكركشى عليهعراق مشاركت نمود به عنوان پاداش، چند ميليارد دلار از اين بدهيها بخشوده شد كهطبعاً اين امر از لحاظ استقلال و حيثيت ملى نمى‏تواند خوشايند باشد.

نكته‏اى كه پژوهشگران در اين مقايسه بايد مدنظر داشته باشند، وضعيت تورم، پيشرفتامور زيربنايى اقتصادى و توليدى، حجم فعاليتهاى عمرانى و رفاهى، وضعيت توزيع ثروت ودرآمدها و چگونگى قشربندى جمعيت بر اساس ثروت و درآمد و مقايسه وضعيت زندگى شهرى وروستايى است.

اين كشورها با وجود اينكه طى دو دهه‏ى گذشته، در حد ايران وانقلاباسلامى خطر و تهديدنداشته‏اند، لكن حجم وسيعى از درآمدهايشان صرف تجهيز ارتش و خريد تسليحات از خارجگرديده است كه مسلماً موجب فشار به مسايل مادى و معيشتى مردم مى‏شود. ارقام تورم درتركيه بالاست.

نكته‏ى قابل توجه آن است كهانقلاباسلامى از ابتداعزم و اراده‏ى جدى براى توسعه‏ى صنعتى و اقتصادى، توجه به امور زيربنايى، بهبودوضعيت روستاها، توزيع عادلانه امكانات، استقلال و خلاقيت صنعتى و اقتصادى داشتهاست. لكن در عمل به دليل مشكلات ناشى ازانقلابو جنگ و فشارهاىبين‏المللى و برخى ضعفها و سوء مديريتها، هنوز نتوانسته‏اند اهداف و آرمانها را درحد مطلوب محقق گرداند، اما داشتن اين اهداف و داشتن عزم و اراده براى تحقق آنهامسأله‏ى مثبتى است كه بايد به فال نيك گرفت در حاليكه غالب كشورهاى همطراز عليرغمداشتن برخى از آثار توسعه و رفاه فاقد اهداف و اراده‏ى فوق هستند.

ثانياً بايد بررسى شود كشورهاى همطراز همين مقدار از توسعه و رفاه را به چهبهايى بدست آورده‏اند؟

از نظر اقتصادى اينها به اقتصاد بين‏الملل و اقتصاد كشورهاى بزرگ بشدت پيوندخورده و وابسته شده‏اند و تبع اين امر تنگناها و محدوديتهاى زيادى از نظر اقتصادى وسياسى دارند. براى مثال از لحاظ سياسى اين كشورها على‏رغم منافع ملى و اسلامىخودشان، تا حدود زيادى همراه و همگام سياستهاى غرب و آمريكا هستند كه اين نكتهمشروعيت مردمى اين دولتها را آسيب‏پذير كرده است و تنشهاى داخلى و سياسى قابل توجهىايجاد كرده است. بطوريكه در همين راستا جريانهاى ملى و مذهبى نسبتاً نيرومندى دراين كشورها ايجاد شده است كه مى‏توان آن را(25)بطور غير مستقيماز آثار و نتايجانقلاباسلامى تلقى كرد كهبعضاً اين دولتها و همراهان غربى‏شان براى سرپوش گذاشتن به ضعفها و عملكردهايشان آنرا بطور مستقيم به مداخله جمهورى اسلامى نسبت مى‏دهند تا بهانه‏اى براى اعمال فشارو تحريم بر عليه ايران فراهم كنند.

از لحاظ سياسى مى‏توان نگاهى به وضعيت ديگر كشورهاى مسلمان منطقه انداخت. عراق،عربستان، كويت و امارات كه به همراهى كشورهاى بزرگ در مقابلانقلاباسلامى صف آرايىكردند و عملاً بطور مستقيم و غير مستقيم در اشغال ارتش آمريكا هستند و قراردادهاىفراوانى در زمينه‏ى سياسى امنيتى، نظامى و اقتصادى با غرب و آمريكا بسته‏اند كهمسلماً استقلال آنها را بشدت آسيب‏پذير كرده است.

نكته‏ى ديگرى كه بايد به آن توجه شود هزينه‏هاى فرهنگى است. هويت زدايى دينى ومذهبى در تركيه و مصر سابقه‏ى طولانى دارد اما آنها بعنوان سد نفوذانقلاباسلامى و جلب حمايتاقتصادى غرب اين روند را توسعه و تشديد كردند، اما تا حدودى نتيجه‏ى عكس گرفته‏اندو موجب تحريك عواطف ملى و مذهبى مردم خودشان شده‏اند و همانطور كه اشاره شد دولتهاىآنان با امواج وسيع و قوى اسلام گرايى مواجه شده‏اند.

مقايسهانقلاببا قبل ازانقلاب‏

يكى از مهم‏ترين و رايج‏ترين شيوه‏هاى سنجش و ارزيابى آثار و نتايجانقلاباسلامى مقايسه باقبل ازانقلابمى‏باشد. اين ملاك اهميت و كاربرد فوق‏العاده‏اى دارد.

يك نكته‏ى مهم آن است كه اصلى‏ترين علت وقوعانقلابنارضايتى وسيع وعميق عمومى از ساختار و عملكرد نظام شاه بود. مردم و رهبران بوسيلهانقلاباسلامى آن وضعيت رابه اميد دست يافتن به يك وضع مطلوب طرد و نفى كردند. اينك اگر ثابت نشود كه بوسيلهانقلاب، در راستاى تحقق وضع مطلوب هستيم و تا كنون نتايج قابل قبولى بدستآورده‏ايم، فلسفه‏ى وجودىانقلابو جاذبيت و نافعيتآن مورد سؤال و ترديد قرار مى‏گيرد.

نكته‏ى ديگر آن است كه بخش عمده‏اى از جمعيت جوان كشور خود شخصاً نظام پيشين رالمس و تجربه نكرده‏اند و شايد دقيقاً با تمام وجود ندانند و حس نكنند كه چرا نسل ماقبل آنها دست بهانقلابزده است. اين نسلوضعيت موجود نظام را با انتظارات و توقعات و آرمانهاى خودش مى‏سنجد و عمدتاً ممكناست وضعيت مادى زندگى غربى را الگوى ارزيابى و سنجش قرار دهد.

با توجه به اين ملاك نتيجه‏ى ارزيابى كم و بيش مشخص است. واقعاً اگر چنين باشدچگونه مى‏توان آثار و نتايجانقلاباسلامى را براى ايننسل تحقيق و تبليغ كرد؟

اما نسلى كه شرايط قبل ازانقلابرا درك و لمس كردهو خود در وقوع و پيروزى آن نقش آفرينى كرده تحت چه شرايط و ضوابطى قبل و بعد ازانقلابرا مقايسهمى‏كند؟

عمده‏ى اين نسل، زحمات و لطماتانقلابو جنگ را صبورانه وداوطلبانه به اميد تحقق اهداف و آرمانهاىانقلابتحمل كرده‏اند وبسيارى از نتايج اقتصادى، سياسى و فرهنگى نظام را مثبت تلقى كرده و عملكردها وروندها را در راستاى تحقق اهداف مى‏دانند. اما در عين حال از برخى مسايل رنجمى‏برند و از يكانقلابالهى و مردمى بسياربسيار انتظار دارند. مثلاً در ابعاد اقتصادى، همواره مسأله‏ى تورم، گرانى، احتكار،افزايش شديد ثروت برخى از افراد و اقشار، تبعيضها و اختلاف درآمدها، كاهش قدرت خريداقشار متوسط و ضعيف... آزار دهنده است.

بنابراين پاره‏اى از مشكلات طبيعى و غير طبيعى ناشى از جنگ وانقلابمى‏تواند براىتعدادى از افراد و اقشار ترديد آفرين باشد. مثلاً قشر چند ميليونى كارگر و كارمند وحقوق‏بگير حساب مى‏كند قيمت بسيارى از كالاها و خدمات با ضريب بسيار بيشترى نسبت بهدستمزدهايش افزايش يافته است و اين به معنى كاهش قدرت خريد وى مى‏باشد.

بنابر اين نسلانقلابنيز كه خود با تماموجود شرايط دو نظام را حس و لمس كرده است ممكن است از اين زاويه نمره بالايى بهآثار و نتايج اقتصادىانقلابندهد.

در بعد فرهنگى و اخلاقى نيز مسايل و سؤالاتى نسل اولانقلابو تحليل‏گران وپژوهندگان را به خود مشغول مى‏كند. نكته آن است كه بزرگترين هدف و نتيجه‏ى انقلاب،احياء دينى و اخلاقى و فرهنگى و معنوى بوده است و بسيارى از كسان آثار و دستاوردهاىمعنوى و فرهنگىانقلابرا آنقدر زياد وروشن مى‏بينند كه معتقدند تمام خسارات و هزينه‏هاى مادى و اقتصادى كه تا كنون بهنظام تحميل شده، به اين دستاوردها مى‏ارزد.

اما در كنار اين آثار قرائنى ديده مى‏شود كه بايد تأمل كرد. مثلاً چرا هنوزتعداد قابل توجهى معتاد وجود دارد و چرا عده‏اى درگير قاچاق مواد مخدر هستند؟ چرابرخى از جوانان و اقشار ما دچار ابتذال و تهاجم فرهنگى شده و نشانه‏هايى از منكراتو منهيات بصورت نيمه آشكار و پنهان ديده مى‏شود؟ بطوريكه برخى مى‏گويند فساد اخلاقىو ابتذال فرهنگى قبل ازانقلابآشكار بود اما اينكپنهان شده است و از بين نرفته است.

سؤالات و نكات فوق در يك پژوهش گروهى و همه جانبه و عميق بايد عالمانه و منصفانهشرح و اندازه‏گيرى شود تا ما بتوانيم تصوير دقيق و درستى از نقاط قوت و ضعف جمهورىاسلامى داشته باشيم. اما نگارنده در حد تجربيات و معلومات و متدولوژى خود در پاسخسؤالات و ترديدهاى فوق فرضيه‏ها و مدعاهايى را پيش مى‏نهد.

نگارنده كه مى‏تواند بصورت عينى و تجربى دو دهه قبل و بعد ازانقلاباسلامى را به محكآزمون و مقايسه بزند، مبتنى بر يافته‏ها، خوانده‏ها و ديده‏هايش مى‏گويد كه ايراناز نظر فردى و اجتماعى، اقتصادى و سياسى و فرهنگى، داخلى و خارجى، طى دو دهه‏ىگذشته تحولات وسيع و عميق و عمدتاً مثبتى را حاصل كرده است. لكن شدت حب و بغضهاىموافقان و مخالفان و غوغاى طبيعىانقلابو جنگ تا كنون مانعاز آن بوده كه اين امر بطور عالمانه و دلسوزانه و نقادانه بطور روشن و دقيق، تحقيقو تبليغ شود. ذيلاً برخى تحولات و نتايجانقلاباسلامى را در ابعاداقتصادى و فرهنگى و سياسى بررسى مى‏شود:

در سطح اقتصاد كلان در مقايسه با قبل ازانقلابنكات زير قابل توجهاست:

افزايش صادرات غير نفتى، بسط و توسعه فعاليتهاى عمرانى و رفاهى در سطح روستاهااز قبيل تأسيس خانه بهداشت، ساخت راه، حمام بهداشتى، برق، آب لوله‏كشى، تلفن، تأسيسمدارس تا سطح دبيرستان، توسعه ظرفيت پالايشگاهها و خودكفايى در تأمين فرآورده‏هاىنفتى عليرغم افزايش شديد مصرف و جمعيت جلوگيرى از اتلاف گاز و جايگزين كردن براىنفت و پوشش دادن صدها شهر و ميليونها نفر، افزايش قابل توجه ظرفيت توليد برق تا حدرفع خاموشيها، توسعه ظرفيت پتروشيمى و افزايش توليد آن تا بيش از بيست برابر.

براى نمونه مسأله‏ى افزايش صادرات غير نفتى يك توفيق راهبردى است كه مى‏تواند درآينده آرمان استقلال اقتصاد از نفت را تحقق بخشيده و آسيب پذيرى امنيت اقتصادى كشوررا مانع شود. در حالى كه در سالهاى 56 و 57 صادرات غير نفتى ايران حدود نيم ميليارددلار و معادل‏(26)يك چهلم صادرات نفت ارزش داشت، در برخى ازسالهاى اخير صادرات غير نفتى تا مرز 5 ميليارد دلار پيش رفت يعنى ده برابر شدن نسبتبه قبل ازانقلاب. اين رقم معادل يك سوم ارزش صادرات نفت بود كه با يك چهلم قبل ازانقلاباگر مقايسه شودنشانه افزايش توان اقتصاد فعلى كشور است. البته افزايش صادرات غير نفتى كه يك شاخصمثبت در اقتصاد كلان ماست به دليل فراهم نبودن برخى از زمينه‏ها، در سطح اقتصاد خردآثار ناخوشايندى داشت بطوريكه قيمت عمده اقلام صادراتى براى مصرف كننده داخلىافزايش يافت.

اما با تمام اين مشكلات نشان داده شد كه در صورت فراهم كردن شرايط، اقتصاد ملىتوان بسط صادرات غير نفتى را تا حد بسيار بالايى دارد و اين علامت بسيار اميدواركننده‏اى بر رشد و استقلال اقتصادى ماست.

اما از نظر سياسى مسايل كلان زير قابل توجه است:

سقوط نظام استبدادى، طرد نفوذ استعمار، حصول آزادى و استقلال، عطف توجه سياستخارجى به جهان سوم و جهان اسلام.

آثار و نتايج فوق شايد بعضاً در ميان مدت جلب توجه ننمايند، اما در دراز مدتقطعاً ثمرات آنها بسيار ملموس و روشن خواهد بود. براى مثال نظام سلطنتى استبدادىوابسته به يك فرد به نام شاه، موجب ركود و عدم رشد شخصيت آحاد ملت مى‏شود. درحالى‏كه بزرگترين سرمايه‏ى يك كشور افراد آن هستند كه در يك فضاى آزاد و سازنده اگررشد كنند همين‏ها اصلى‏ترين عوامل توسعه و پيشرفت هستند. جمهورى اسلامى بايد فضاىآزاد و خلاق را براى حفظ و بسط شخصيت شهروندان محافظت كند.

از نظر فرهنگى نكات زير قابل بحث است:

بزرگترين هدف و دستاوردانقلابايران تجديد حياتاسلام بود. در عصر ارتباطات جهانى و سلطه اقتصاد بر تمام شئون بشر، بطور كلى مكتب واخلاق و ايدئولوژى تعطيل و طرد شده بود. اماانقلاباسلامى حاوى اينپيام بود كه اخلاق و معنويت براى انسان ارزشمندتر است و(27)اسلام براى اداره و هدايت زندگى بشر در همه زمانها و مكانها مفيد و عملى است.

افزايش و رشد مطبوعات و نشريات، افزايش ظرفيت دانشگاهها، گسترش مراكز علمى وتحقيقى در همه زمينه‏ها، افزايش و گسترش مدارس در همه مقاطع، توجه به كتاب وكتابخوانى، گسترش كمى و تحول كيفى حوزه‏هاى علميه و مدارس دينى، همگى نكاتى هستندكه در توسعه و تحول فرهنگى نقطه قوت و توجه هستند.

با توجه به نتايج كلان فرهنگى و سياسى و اقتصادى فوق مى‏توان اين فرضيه و مدعارا مطرح نمود كه تحقيقاًانقلاباسلامى آثار ودستاوردهاى فراوانى داشته است، در عين حال على‏رغم اينكه بطور تحقيقى چنين نتايجىحاصل شده از نظر تبليغى نيز بايد علمى و هنرى برخورد شود، مثلاً در ايام هفته دولتو دهه‏ى فجر مسئولان از طريق وسايل ارتباط جمعى و تبليغى معمولاً از آثار و نتايجانقلاببخصوص در بعداقتصادى سخن مى‏گويند و براى اثبات پيشرفت كشور وضعيت فعلى را با قبل ازانقلابمقايسه مى‏كنندديده شده كه عدم ظرافت در اين شيوه‏ى تبليغى، معمولاً در مخاطبان اثر عكس گذاشته ومى‏گويند چرا و چقدر مقايسه با نظام قبل؟

نتيجه گيرى‏

حاصل كلام آنكه اگر مبتنى بر اطلاعات وسيع و عميق و به مدد ملاكهاى علمى و عينىكه در اين نوشتار مطرح شده آثار و نتايجانقلاباسلامى را بررسىكنيم مشاهده مى‏شود كه اهداف زيادى محقق شده و اهداف زيادى هم در راستاى تحققهستند، اما در عين حال عدم توفيقها و ناكاميهايى نيز بچشم مى‏خورد.

نكته آن است كه نتايج مثبت براى انقلابها طبيعى و ضرورى است. زيراانقلابيعنى بر هم زدن وضعموجود جهت تحقق جامعه مطلوب، اما ناكاميها و نتايج منفى براى انقلابها غير طبيعى وخطرساز است. بنابراين بايد اينها نيز دقيقاً شناسايى و علت‏يابى شوند.