موزه كاخ گلستان

آدرس: ميدان امام خميني

مجموعه كاخ گلستان، يادگاري به جاي مانده از ارگ تاريخي تهران محل اقامت شاهان سلسله قاجار و از زيباترين و كهنترين بناهاي پايتخت دويست ساله ايران مي‌باشد. اين بنا روزگاري همانند نگيني در ميان اين ارگ مي‌درخشيد.

سابقه تاريخي ارگ سلطنتي كه محدوده مكاني تاريخي آن را در شمال خيابان و ميدان امام خميني (سپه) در سمت غرب خيابان خيام ، در شرق خيابان ناصرخسرو و در جنوب خيابان پانزده خرداد و ميدان ارگ تشكيل مي‌دهد، به صفويه باز مي‌گردد.

شاه طهماسب اول صفوي (930-984) نخستين پادشاهي بود كه در سفرهاي خود به قصد زيارت مقبره حضرت عبدالعظيم دستور داد بارويي به طول يك فرسخ به دور قصبه تهران احداث شود. پس از او شاه عباس صفوي در قسمت شمالي حصار طهماسبي چهارباغ و چنارستاني احداث نمود كه بعدها ديوار بلندي گرد آن بنا كرده و عمارات مقر سلطنتي را در داخل آن ساخته ، ارگ ناميدند.

در اواخر عهد صفوي تهران گاهي مقر موقت در بارشاهان صفوي قرار مي گرفت و حتي شاه سليمان (1077-1105) كاخي در اين شهر براي خود بنا نهاد. ولي ا مروز اثر از بناهاي دوره صفوي باقي نمانده است.

كهنترين بناهاي موجود در مجموعه گلستان، ايوان تخت مرمر و خلوت كريمخاني متعلق به دوران كريمخان زند است . وي در نبردهاي خود بر ضد محمد حسن خان قاجار در سال 1172 تهران را مركز اردوكشي خود قرار داد وپس از پيروزي در اين جنگ در ديوانخانه قديم تهران كه در زمان شاه سليمان ساخته شده بود بار عام داد و با عنوان وكيل الرعايا حكومت ايران را در دست گرفت.

به فرمان او در تابستان همان سال حصار ارگ مجددا احياء شد و يك دست حرمخانه و خلوتخانه و عمارت دارالحكومه در داخل آن بنا گرديد و در تابستان سال بعد (1173) كه اردوي خود را به چمن سلطانيه (زنجان) منتقل نمود، دستور داد يك دست عمارت خاصه و دوانخانه بزرگ به سبك ساساني و باغي در جنب آن بنا نمايند.

پس از مرگ كريمخان زند در 1193 آغا محمدخان قاجار در 1200 تهران را به پايتختي برگزيد، ولي به دليل لشكركشيهاي دائمي كمتر در مقر حكومت خود به سر مي‌برد، و براي عمارت و آباداني چندان فرصت نداشت. تا آنكه فتحعلي شاه در سال 1211 بر تخت سلطنت ايران جلوس كرد، از آن زمان به بعد با گسترش دستگاه اداري و تشريفات سلطنتي بناهاي متعددي در داخل ارگ تهران عمدتاً در زمان فتحعلي شاه و ناصرالدين شاه قاجار احداث شد.

در دوران رضا شاه پهلوي، بخشهاي بزرگي از ارگ تهران، از جمله حصار دور آن ، سردر باب عالي، نارنجستان، باغ گلشن و ساختمانهاي اندروني تخريب شد. محل سكونت شاه به سعدآباد و سپس در دوران رضا شاه پهلوي به نياوران منتقل و مجموعه گلستان به محل پذيرايي از ميهمانان خارجي تبديل گرديد. پس از انقلاب مجموعه گلستان همچون اغلب عمارات سلطنتي ديگر بصورت موزه درآمد تا همگان بتوانند از آن ديدن كرده و از تماشاي زيباييهاي حاصل فكر و دست هنرمندان و صنعتگران ايراني بهره برند.

بخشهاي مختلف اين مجموعه در حال حاضر عبارت است از :

انيوان تحت مرمر، خلوت كريمخاني، اتاق موزه (تالار سلام) و حوضخانه آن، تالار آينه، تالار عاج يا سفره‌خانه، تالاربرليان يا تشريفات، ساختمان كتابخانه، عمارت شمس‌العماره، عمارت بادگير و حوضخانه وسيع آن، تالار الماس، كاخ ابيض، چادرخانه.

اشخاصي و گروه‌هاي مشمول بازديد رايگان

1-    گروه هاي سني كمتر از 7 سال و بيشتر از 70 سال با ارائه كارت معتبر.

2-    بازنشستگان بار ارائه يا حكم بازنشستگي.

3-     پژوهشگران و محققان با ارائه تاييديه از مراكز تخقيقاتي و

4-    مدعوين و ميهمانان رسمي دولت بار ارائه دعوت نامه بربوطه

5-     اشخاصي كه به منظور انجام فرايض و آيين هاي ديني مساجد و اماكن متبركه مي شوند.

6-     عموم مردم در 28 ارديبهشت (روز جهاني موزه)

7-     كودكان و نوجوانان و والدين همراه ايشان در روز 16 مهر (

8-     گروه هاي دانش‌آموزان و دانشجويي به همراه سرپرستان آنان با ارائه معرفي‌نامه هماهنگي قبلي

9-     دانش‌آموزان و دانشجويان در ايام دهه فجر با ارائه كارت

10-            اعضاي ايكوم (سازمان جهاني موزه‌ها) با ارائه كارت شناسائي

در گوشه شمال غربي محوطه گلستان ، ديوار به ديوار تالار سلام، بنايي سرپوشيده و ستوندار بصورت ايوان سه دهنه اي وجود دارد كه در مركز آن حوض جوشي ساخته شده و پيشتر از اين آب قنات شاه از ميانه حوض مي جوشيده است. اين قسمت از كاخ گلستان كه جلو خان يا خلوت كريمخاني ناميده مي شود. چنانچه از نامش پيداست ، از بناهاي دوره كريمخان زند است و قسمتي از خلوت خانه وي به شمار مي آمده است.

اين بنا ظاهراً در سال 1172 هـ.ق احداث گرديده و در زمان ناصرالدين شاه، كه بناي جديد تالار سلام ساخته مي شده است، قسمت اعظم آن تخريب گرديده و امروزه تنها بخشي از آن باقي مانده است.

قبلاً ميانه اين بنا حوضي كوچك وجود داشته كه آب قنات شاهي از آب نماي اين حوض بيرون مي‌آمده و در باغ جاري مي شده. اين بنا خلوت كريم خاني نام دارد و در گذشته بخشي از اندرون خانه وي به شمار مي رفته است.

در اين محل نيز يك تخت مرمرين قرار دارد كه بسيار كوچكتر و ساده تر از تخت مرمر اصلي است. معروف است كه ناصرالدين شاه اين گوشه كاخ گلستان را بسيار دوست داشته و اغلب در اين محل خلوت مي كرده و قليان مي كشيده. ضمن آنكه سنگ قبر ناصرالدين شاه بعد از جابه جايي هاي فراوان سرانجام در همين محل نگاهداري مي شود.

عمارت خوابگاه جزء جديدترين ساختمانهايي است كه در كاخ گلستان ساخته شده، كه در سال 1339 شمسي به مناسبت سفر اليزابت دوم ملكه انگلستان به ايران احداق گرديد. اين ساختمان تا مدتي محل اقامت پادشاهان و روساي جمهور بود و به نام خوابگاه معروف شد. در حال حاضر قرار است اين ساختمان به كتابخانه سلطنتي دوره قاجار كه مجموعه هاي است از نفيي ترين كتب خطي، اختصاص يابد. اين مجموعه كتبي بس گرانبها نظير مرقع گلشن، شاهنامه بايسنقري و هزار و يك شب مصور شده را در خود جاي داده است.

علاوه بر كتب خطي ، مجموعه نفيس عكس هاي دوره قاجار كه تعدادي از آنها توسط شخص ناصرالدين شاه برداشته شده است و مركز اسناد تاريخي در بنا مستقر خواهد شد.

اين بنا شاخص ترين بناي كاخ گلستان و ممتازترين ساختمان ضلع شرقي مجموعه است.

گويا ناصرالدين شاه قبل از سفر به اروپا و بر اثر ديدن تصاوير بناهاي فرنگستان، تمايل پيدا مي‌كند بنايي مرتفع ، نظير آنها در پايتخت خود ايجاد نمايد تا از بالاي آن بتواند به همراه درباريان منظره شره و دورنماي اطراف را اتماشا كند.

ساخت عمارت در سال 1282 هـ . ق آغاز مي گردد و پس از دو سال پايان مي پذيرد و آن را شمس العماره مي نامند و تاريخ بنايش را به حساب جمل كاخ شاهنشاه مي‌يابند. طرح و نقشه آن ظاهراً از معيرالممالك و معمار آن استاد علي محمد كاشي بوده است.

شمس العماره يا بناي خورشيد از شاخص ترين و زيباترين بناهاي كاخ گلستان است. دليل شاخص بودن آن ارتفاع ، تزيينات و طاحي اين بناست.

ناصرالدين شاه با ديدن تصاويري از بناهاي چند طبقه در كشورهاي اروپايي تمايل پيدا مي كند بنايي مرتفع در كاخ گلستان بسازد تا از بالاي آن بتواند منظره شهر و دورنماي اطراف آن را تماشا كند.

 

ساختمان دو برج هم شكل دارد. كاشي كاري و پنجره سازهاي آن ايراني است و بهره‌اي هم از معماري غربي دارد.

منبع : سايت علمی و پژوهشي آسمان--صفحه اینستاگرام ما را دنبال کنید
اين مطلب در تاريخ: چهارشنبه 12 اسفند 1394 ساعت: 16:22 منتشر شده است
برچسب ها : تحقیق در مورد موزه كاخ گلستان,

 

 

دبيرستان دخترانه شهيد دكتر محمدجواد باهنر

منطقه 11

 

 

درس دفاعي

 

موضوع:

كاكائو از ديروز تا امروز

 

 

خانم جعفري

 

 

هانيه امان زاده

كلاس 3/2 رياضي

 

منبع :

روزنامه ي ايران

 

شماره 3323 – 8 آذرماه 1384

 

 

 

فهرست

عنوان

1-   كاكائو از ديروز تاامروز

2-   شكلات (كاكائو) در گذر ايام

3-   درسال 300 بعد از ميلاد

4-   سال 1519 پول كاشته شد

5-   ازدواج آغاز يك تحارت

6-   يك حادثه جالب

7-   تركيبات موجود در دانه هاي كاكائو

كاكائو؛ از ديروز تا امروز

هر روز و هر هفته و ماه و … مواد غذايي گوناگون و متنوعي را استفاده مي كنيم كه در مورد تاريخ ظهور و پيدايش آن هيچ چيز نمي دانيم. بي شك آگاهي از بسياري مسائل تاريخي مربوط به مواد غذايي لذت خوردن آنها را كم و زياد خواهد كرد.

وقتي عاشقانه و با كمال ميل بر تكه اي كاكائو (شكلات) دندان مي زنيد فكر كرده ايد، چگونه به وجود آمده است و اولين بار بشر در چه ايامي اين خوراكي خوشمزه را كشف كرده است؟! چند درصد از ميليونها نفري كه در سرتاسر دنيا از خوردن آن لذت مي برند مي دانند كه در گذر تاريخ چه تغييراتي داشته است؟! اين مطلب را مطالعه كنيد تا از فردا يكي از چندين ميليون نفري كه ندانشته از خوردن شكلات كاكائويي لذت مي برد نباشيد!

شكلات (كاكائو) در گذر ايام

شايد تعجب كنيد اما كاكائو براي بيش از 300 سال مانند طلا، تقاضاي جهاني داشته است. مي گويند از حدود 4000 سال قبل درخت كاكائو در آمازون سر از زمين درآورده است.

-    در قرن ششم بعد از ميلاد مردم «تمدن مايا» از دانه هاي درخت كاكائو استفاده خوراكي مي كردند آنها به اين درخت (Cacahuaquchti) مي گفتند و نوشيدني حاصل از آن را Xocoati به معناي آب تلخ مي ناميدند.

در سال 300 بعد از ميلاد:

مردم مايا غلاف و پوسته گياه كاكائو را مظهر زندگي و باروري مي دانستند. از نظر آنها هيچ گياهي تا اين حد اهميت نداشت و بر سنگ هاي به دست آمده از معابد و كاخ هاي اين مردم تصاويري از دانه هاي كاكائو ديده مي شود.

سال 600: تمدن مايا از بخش مركزي آمريكا به بخش شمالي آمريكاي جنوبي گسترش يافت و آنها در قلمرو و زمين هاي جديد خود شروع به كاشت درخت كاكائو كردند و كاكائو را غذاي خدايان مي ناميدند و در مراسم مذهبي از پوسته بيروني آن استفاده مي‌كردند.

سال 1200 و تمدن (Aztec): آنها معتقد بودند “Quetzalacoti” كه يكي از خدايانشان بود روزي از بهشت در شعاع نور يك ستاره صبحگاهي در حالي كه يك درخت كاكائو از بهشت دزديده بود به زمين آمد و آن را به مردم زمين هديه كرد! آنها كاكائو را به شكل يك نوشيدني سرد و غليظ و تلخ مصرف مي كردند و آن را Xocoat يا «اكسير سلامت» مي ناميدند و معتقد بودند با خوردن آن از نظر جسمي و عقلي به درجات بالايي مي رسند و يكي از امپراتوران ايشان (Montezuma) عادت داشت حتي تا روزي 50 ليوان از كاكائوي غليظ را بنوشد و از آن جايي كه ارزش بسيار بالايي براي آن قائل بود، ظروف و ليوان مخصوص نوشيدن كاكائو را از طلا در نظر گرفته بود كه بعد از مصرف آنها را دور مي انداخت!!

آنها حتي معادل پول رايج خود در نظر مي گرفتند و 400 دانه كاكائو را معادل يك واحد پول خود (Zontli) مي دانستند.

پس از قدرت گرفتن “Aztec”ها در مكزيك، گياه كاكائو را به آن جا بردند و به كشت آن پرداختند.

در سال 1492 كريستف كلمب اين گياه را به پادشاه Ferdinand و ملكه Isabel هديه داد اما اين دانه هاي قهوه اي تيره كه شبيه بادام بود توجه آنها را جلب نكرد.

در سال 1502 كريستف كلمب به نيكاراگوئه رفت و در چهارمين سفر دريايي خود متوجه شد كه از كاكائو به عنوان نوشيدني و حتي با ارزش پول در داد و ستدها استفاده مي‌شود. اما در اين زمان متوجه اهميت تجارت اين گياه نبود.

در سال 1513 نخستين بار يك برده را به قيمتي معادل 100 دانه كاكائو فروختند در حالي كه همان موقع يك شام تهيه شده از گوشت خرگوش 4 دانه كاكائو ارزش داشت!

و در همين سال بود كه نام اين نوشيدني به Chocolati تغيير پيدا كرد: (آنچه بيش از آن به زمان مردم مايا و Aztec معادل آب يا نوشيدني گرم بود).

سال 1519 پول كاشته شد!

Hernando Cortez در اين سال در بخشي از مكزيك به نام و ياد كشورش اسپانيا اين گياه را فقط به خاطر ارزش اقتصادي در دادو ستدها كاشت و از طعم آن به عنوان نوشيدني هرگز استقبال نكرد و تنها يك تجارت پرمنفعت را پايه گذاري كرد.

در سال 1528 شكلات به كشور اسپانيا رسيد و Cortez براي پادشاه اسپانيا (چارلز پنجم) دانه هاي كاكائويي از مكزيك هديه آورد و شكي نيست كه آموزش نوشيدن كاكائو را هم به او داده است. از آنجايي كه «كورتز» طعم كاكائو را دوست نداشت آن را با شكر تركيب كرد تا شايد طعم بهتري به وجود آيد! اگرچه نتيجه كار او كه علاوه بر شكر از مواردي چون وانيل، ميخك، جوز، فلفل فرنگي شيرين و دارچين هم استفاده كرده بود، بسيار مطلوب و رضايتبخش بود اما راز تهيه آن سالهاي سال از طرف اسپانيايي ها فاش نشد.

 

 

 

 

 

 

 

 

بزرگترين تخم مرغ شانسي شكلاتي دنيا! فكر مي كنيد جايزه اين تخم مرغ شانسي چيست؟

براي چند سال آينده دانه هاي كاكائو همچنان به عنوان سكه هاي رايج مملكت استفاده مي شد 200 دانه معادل يك بوقلمون، 100 دانه برابر با حقوق روزانه يك باربر يا معادل قيمت يك مرغ و خرگوش و 3 دانه با ارزشي مساوي ارزش يك تخم بوقلمون و …

سال 1579 پول سوخته شد!

در اين سال دزدان دريايي انگليسي به يك كشتي اسپانيايي حمله كردند و با ديدن دانه‌هاي كاكائو در آن، به تصور اينكه در كشتي مدفوع (پشكل) گوسفند بار زده شده است، آن را به آتش كشيدند!

در سال 1585 يك بار ديگر كشتي ديگري به دست دزدان انگليسي افتاد و بي خبر از ارزش آن كاكائوها و كشتي را نابود كردند.

كاكائو در ادبيات:

نخستين كتابي كه به طور كامل در مورد كاكائو نوشته شد در مكزيك در سال 1609 بود.

ازدواج آغاز يك تجارت:

با ازدواج شاهزاده ماريا ترزا و شاهزاده فرانسوي، شاهزاده خانم جوان يك تكه كاكائو را در صندوقچه اي زيبا به همسرش هديه كرد و از همين زمان بود كه علاقه و توجه زيادي به شكلات در كشور فرانسه ايجاد شد.

در سال 1657 نخستين مغازه فروش كاكائو در لندن افتتاح شد.

يك حادثه جالب

سال 1671 يك اتفاق ساده باعث كشف جديدي شد. همانطور كه گفته شد كاكائو در ميان مردم خصوصاً طبقه مرفه و پادشاه جايگاه خاصي پيدا كرده بود. روزي از روزها وقتي مشغول تهيه كاكائو براي دوك بودند پسركي كه در آشپزخانه كار مي كرد ظرف بادام را به عوض كاكائو در ظرف مخصوص طبخ خالي كرد و مورد سرزنش سرآشپز قرار گرفت اما از ريخته شدن شكر بر روي بادام، بادام سوخته ايجاد شد كه بسيار مورد توجه دوك قرار گرفت! و چيزي كمتر از كاكائو نبود.

در سال 1674 از كاكائو در پخت كيك استفاده شد و يك سال بعد برزيل وارد بازار تجارت كاكائو شد. در ادامه اين سير تاريخي بود كه در سال 1697 شهردار زوريخ پايتخت بلژيك را بازديد كرد و با اين معجون عجيب آشنا شد و بلافاصله بعد آن را در سوئيس استفاده كرد.

در سال 1704 آلمان ها بر كاكائو ماليات بستند.

در سالهاي بعد كاكائو به سرعت در ساير كشورها شهرت پيدا كرد و در قهوه خانه ها آن را به مردم عرضه مي كردند. در همين فاصله به دنبال ساخت وسايل و تجهيزاتي براي تهيه مطلوب تر و مطمئن تر پودر كاكائو و شكلات هاي كاكائويي بودند تا اينكه در سال 1780، اسپانيا نخستين قدم را در اين راه برداشت و نخستين شكلاتي كه با ماشين توليد شد در «بارسلونا» بود.

سال 1810 ونزوئلا نيمي از كاكائوي دنيا را توليد و اسپانيايي ها يك سوم آن را مصرف مي كردند.

در سال 1819 سوئيس به طور جدي وارد سرمايه گذاري و توليد كاكائو و شكلات شد و توليد آن را به ميزان انبوه رساند و همين مسأله باعث پايين آمدن قيمت و همگاني تر شدن مصرف كاكائو به عنوان يك نوشيدني گرم شد.

در سال 1875 سوئيسي ها شكلات شيري و شير كاكائو را وارد بازار كردند و روشهاي موثري براي بهتر آب شدن شكلات هاي كاكائويي در دهان پيشنهاد كردند.

تا اينكه در سال 1900 سوئيس در توليد شكلات هاي كاكائويي حرف اول را در جهان زد و از اسپانيا، آلمان، آمريكا، فرانسه و بريتانياي كبير پيشي گرفت. 10 سال بعد جهانيان اين كشور را بي هيچ چون و چرايي نخستين توليد كننده كاكائو و شكلات مي دانستند.

سوئيسي ها در سال 1913 نخستين شكلات هاي مغزدار را هم توليد كردند و همچنان شكلات هاي كاكائويي آنها زبانزد خاص و عام است.

تركيبات موجود در دانه هاي كاكائو:

چربي: 50 درصد كاكائو را چربي تشكيل داده است. (تركيبي از 2 اسيد چرب اشباع شده و يك اسيد چرب اشباع نشده).

قند: دانه هاي كاكائو حاوي مقدار زيادي كربوهيدرات است. نشاسته آن شامل فيبر خوراكي قابل حل و غيرقابل حل است و همچنين درصد كمي قند ساده دارد. آنچه باعث شيريني شكلات مي شود قندي است كه بعداً در حين توليد به دانه هاي كاكائو اضافه مي‌شود.

آنتي اكسيدان ها: در بخش بدون چربي كاكائو تركيبات Flavonoid كه آنتي اكسيدان است يافت مي شود. در ضمن اين تركيبات از خاصيت لخته شدن خون مي كاهد و در نتيجه خطر حملات قلبي را كم مي كند.

The obromineكه محرك ملايمي است و توليد ادرار را زياد مي كند. (از خواص كاكائو)

كافئين: دانه كاكائو حاوي ميزان كمي كافئين است اما اين ميزان كمتر از آن مقداري است كه در قهوه، چاي و نوشابه هاي كولا موجود است.

Pheny lethylamine : تركيبي با خاصيت ضدافسردگي است و با قدرت تحريكي خود تأثيري همچون تركيبات طبيعي بدن (آدرنالين و دوپامين دارد).

سروتونين: كاكائو مي تواند سطح سروتونين را در مغز بالا ببرد و مانع افسردگي باشد.

مواد و املاح موردنياز بدن: از اين جهت كاكائو تركيب بسيار غني و خوبي است و حاوي منيزيم، كلسيم، آهن، روي، مس، پتاسيم و منگنز است.

ويتامين: كاكائو از ويتامين E , C, B3 , B2 , B1 , A و اسيد پانتونئيك تشكيل شده است.

و اما يك سؤال خطرناك با جوابي مأيوس كننده:

آيا شكلات كاكائويي چاق كننده است؟

بله حتي شكلات هاي كاكائويي سياه حاوي ميزان زيادي كالري هستند و از نظر تاثيرات منفي مي توان گفت قند آن بسيار بدتر از چربي موجود در آن است.

 

 

منبع : سايت علمی و پژوهشي آسمان--صفحه اینستاگرام ما را دنبال کنید
اين مطلب در تاريخ: چهارشنبه 12 اسفند 1394 ساعت: 16:21 منتشر شده است
برچسب ها : تحقیق در مورد كاكائو از ديروز تا امروز,

مقدمه

به نام خداي علي و عدالت و آزادي

مي خواهم از دو بال شكسته سخن بگويم از عدالت و آزادي، از دو و بلكه سر نياز آرمان، هدف، و وسيله اگر ماركس تضاد طبقاتي را موتور حركت تاريخ مي دانست و اين اصل را بر سراسر تاريخ حاكم مي دانست نمايت و هدف را رسيدن به جامعه اي بي طبسقه و عادلانه مي پنداشت اما اين سخن ماركس را به زبان كامل تر مي توان بيان كرد و گفت«عرفان، عدالت ، آزادي،چكيده تاريخ اند.»

موتور محرك و هدف تكاپوهاي جامعه انساني در سراسر تاريخ بوده اند. اما مشكل اين بوده و هست كه همواره يكي به پاي ديگري قرباني شده اند.

 قشربندي اجتماعي مفهومي است كه از زمين شناسي وام گرفته شده است. اگر چه مسائلي را كه قشربندي اجتماعي به آن اشاره دارد، تحت مقوله «طبقه اجتماعي» براي مدت زماني طولاني مورد بحث بوده است، اما اين مفهوم از حدود سال 1940 به حوزة كار برد عمومي جامعه شناسي وارد شده است: نكته اي كه بايد به آن توجه داشت. اين است كه كار برد جامعه شناختي مفهوم قشربندي،در تقابل با كار برد زمين شناسي اش، بطور ضمني يا آشكار متضمن ارزيابي لايه هاي مختلف بوده و فراتري و فروتري آنها براساس ملاكهاي ارزشي مي سنجد.

مسائلي همچون نسبيت ارزشهاي اخلاقي، برابري و نابرابري نسبي، و درجات عدالت و بي عدالتي اغلب در مفهوم قشربندي مستقراند.

تعريف فاصله طبقات:

تاريخ و باستان شناسي به ما مي آموزد كه قشربندي اجتماعي در دسته هاي كوچك ايلي، كه از صورت هاي اوليه زندگي اجتماعي بود، وجود داشت.احتمال دارد در اين وضعيت ابتدايي عوامل زيستي از قبيل سن، جنس، و نيروي بدني از معيارهاي اصلي قشربندي بوده باشد.

در نخستين اسناد تاريخي معتبر به جامانده از انسان چند هزار سال پيش، در مي يابيم كه در ميان بابليان، ايرانيان، عبريان و يونانيان «نجيب زادگي» از عوامل تعيين كننده پايگاه اجتماعي بوده است.

جامعه تركيبي بود از اغنيا و فقرا، زيردستان و زيردستان، آزادمردان و بردگان. همين طور، در تمدن هاي باستاني قاره امريكا ‏‎‍[اينكاها در پرو و آزتك ها در مكزيك] جامعه به دو قشر نجبا و عوام تقسيم مي شد. دستة اول با آنكه اقليت كوچكي بود، سهم بزرگي از اموال و دارايهاي جامعه را ميان اعضاي خودش تقسيم مي كرد و سهم ناچيزي را براي اكثريت اعضاي جامعه باقي مي گذاشت. فقرا و عوام، مطيع و گوش به فرمان، به اقليت قدرتمند و ثروتمند جامعه كه خود را از تبار عالي مي پنداشت، خدمت مي كردند.

اين سلسله مراتب نظام اجتماعي كه به برخي از قشرهاي جامعه اجازه مي داد از قدرت، از مالكيت، و از حيثيت اجتماعي سهم بيشتري نصيب ببرد، در همة دوره هاي تاريخي زندگي اجتماعي انسان حضور داشته است.

تعريف از نظر افلاطون

افلاطون بناي جامعه جديد را نه تنها بر پايه عدالت بلكه بر ثبات اجتماعي و انضباط دروني استرار مي ديد. مشخصات مدينه فاضله يا جامعه آرماني كه شهر ياران فيلسوف در آن حكومت مي كنند، چنين بوده است جامعه اي كه ساختار طبقاتي آشكاري دارد و شهروندان درون يكي از طبقات سه گانه زير جا دارند: طبقه زمامداران، طبقة نگهبانان، طبقة كارگران.

تعريف از نظر ماركس

«تعريف ماركسيستي طبقه، نشات گرفته از فرض تقدم توليد بر ديگر ابعاد است: طبقه، مجموعه بهم پيوسته اي از افرادي است كه نقش يكساني در ساز و كار توليد ايفا مي كنند. ماركس در «سرمايه»،سه طبقه اصلي را مطرح مي كند كه توسط روابط شان با ابزار توليد، از يكديگر تمايز يافته اند: 1- «سرمايه داران» يا مالكان ابزار توليد،2- «كارگران» يا همه آنهايي كه توسط ديگران به كار گرفته مي شوند؛ 3- «زمين داران» يعني كساني كه به نظر مي رسد در نظريه ماركسيستي متفاوت از سرمايه داران اند و بعنوان بازماندگاه دوره فئوداليسم در نظر گرفته شده اند. از آثار تاريخي گوناگون متعلق به ماركس چنين بر مي آيد كه او ديدگاهي پيچيده تر از آنچه در بالا آمد نسبت به سلسله مراتب واقعي داشته است و نيز آشكار مي گردد كه او براي مثال از وجود تمايزاتي در درون هر يك از اين طبقات بنيادين با خبر بوده است. لذا تاجران جزء يا خرده بورژوازي بعنوان يك طبقه موقت پنداشته شده اند. آنها گروهي هستند كه بوسيله تمايلات خواهند شد. بخشي به درون طبقه كارگر سقوط مي كنند و بخشي ديگر شرايط خود را آنچنان بهبود مي بخشد كه سرمايه داران مهمي مي شوند.

اگر چه ماركس طبقات را بصورت عيني از يكديگر تمايز بخشيد، علاقه اصلي او، فهم و تسهيل پيدايش آگاهي طبقاتي در ميان قشرهاي محروم و تحت سلطه بود. او آرزو داشت تا احساسي مشترك در مورد علائق طبقاتي مشترك در ميان اين اقشار ايجاد شود و از اين طريق، مبنايي براي چالش آنها با طبقه حاكم پديد آيد.»

ماركس چندان به تحليل رفتار طبقه بالاي سرمايه داري علاقه مند نبود. او اساساً مي پنداشت كه بخش هاي قدرتمند چنين طبقه اي بايد خود آگاه باشند و نيز اينكه دولت بعنوان يك ابزار قدرتمند چنين طبقه اي بايد خودآگاه باشند و نيز اينكه دولت بعنوان يك ابزار قدرت، در بلند مدت ضرورتاً در خدمت منافع طبقه مسلط انجام وظيفه مي كند. اما براي ماركس، مهمتر از جامعه شناسي طبقه ثروتمند و ممتاز، جامعه شناسي طبقه كارگر بود. پرسش مهم براي تحقيق و عمل در نزد ماركس، در ارتباط با عواملي بود كه موجب آگاهي طبقه كارگر مي شدند.

تعريف فاصله طبقاتي از نظر تيشلر

برخي از جامعه شناسان امريكا از معيار شغل براي تشخيص طبقات نظام قشربندي اجتماعي در ايالات متحد امريكا استفاده مي كنند. تيشلر جامعه متحدايالات آمريكا را به پنج طبقه پايين. در جدول شماره 7-1 در صد نيروي انساني هر طبقه و مشاغل عمده اي

را كه هر طبقه با آن سر و كار دارد ملاحظه مي كنيم.

جدول 7-1. قشربندي اجتماعي در ايالات متحد امريكا بر حسب مشاغل

                                                          مأخذ: تيشلر و همكاران(1986ص 277)

طبقه بالا. اعضاي طبقه بالا صاحب ثروت كلان بوده كه معمولاً از نسل هاي قبلي به ارث برده است. اين افراد به آساني يكديگر را باز مي شناسند و با هم ارتباط برقرار مي كنند و براي ساير افراد جامعه نيز به دليل شهرت و سبك زندگيشان شناخته شده اند. و همين سبك زندگي است كه مانع حشر و نشر آنها با اعضاي طبقات ديگر مي شود. اعضاي اين طبقه اجتماعي غالباً بر ساختار اقتصادي و سياسي جامعه اعمال نفوذ مي كنند. اعضاي طبقه بالا با داشتن محله هاي مسكوني جداگانه، باشگاه هاي اختصاصي، و مدارس اختصاصي براي فرزندانشان، ارتباطشان را با باقي جامعه به حدقل مي رسانند. به نظر محققان نامبرده، 1% تا 3% جمعيت ايالات متحد امريكا را طبقه بالا تشكيل مي دهد.

طبقه متوسط بالا. اعضاي طبقه متوسط بالا از دارندگان مشاغل آزاد، پزشكان، مهندسان، وكلاي دادگستري و كارمندان عالي رتبه تشكيل شده اند. اين اشخاص مستقيماً پست هاي كليدي را اشغال نكرده اند اما به اندازة كافي به صاحبان قدرت نزديك هستند و از قبل آن درآمد بالايي دارند. در ايالات متحد امريكا اين اشخاص داراي تحصيلات دانشگاهي، مالك مستغلات و صاحب پس انداز بانكي يا سهامدار شركت هاي بزرگ هستند. بين 24% تا 26% جمعيت ايالات متحد امريكا را اين طبقه تشكيل مي دهد.

طبقه متوسط پايين. اعضاي اين طبقه خصوصيات مشترك زيادي با طبقه متوسط بالا دارد، منتها، يا به دليل مشكلات اقتصادي يا به دليل نقصاني در تحصيلات نتوانسته اند به همان سطح زندگي طبقه متوسط بالا دست يابند. اعضاي اين طبقه تحصيلات دبيرستاني داشته و در آمد محقري دارند. به مشاغل نيمه تخصصي در ادارات، شركت ها، و فروشگاه ها اشتغال دارند يا اين كه به كارهاي دستي تخصصي مي پردازند. اعضاي اين طبقه براي محترم شمرده شدن در نظر ديگران و براي امنيت اهميت زيادي قايل هستند. مختصر پس اندازي دارند و از لحاظ ايستار سياسي و اقتصادي محافظه كارند.

حدود 25% جمعيت ايالات متحد امريكا را اعضاي اين طبقه با خانواده هايشان تشكيل مي دهند.

طبقه كارگر: اين طبقه از كارگران كارخانه ها تشكيل شده است. كارگران خط زنجيري مونتاژكار، مكانيسين هاي اتومبيل، و تعميركاران. زندگي مادي اين طبقه فراهم اما بدون تجمل است. حتي اگر وقت كافي براي مشاركت در امور مختلف مربوط به اجتماعات محلي را داشته باشند، ترجيح مي دهند به امور خانوادگي بپردازند. بيشتر اعضاي اين طبقه موفق نشده اند تحصيلات دبيرستاني را به پايان برسانند. حدود 32% جمعيت ايالات متحد امريكا را طبقه كارگر تشكيل مي دهد.

طبقة پايين. اين طبقه از اشخاص تشكيل شده است كه از لحاظ اقتصادي فقير به حساب مي آيند. تحصيلاتي جزئي دارند، يا مهارت شغلي اندكي دارند يا اصولاً فاقد مهارت شغلي اند. غالباً يا به كارهاي فصلي اشتغال دارند يا بيكارند. بيشتر خانواده هاي طبقه پايين با مشكلات زيادي ناشي از گسيختگي خانوادگي، الكليسم، بزهكاري يا فعاليت هاي غير مجاز دست به گريبان هستند. اعضاي طبقة پايين آشنايي اندكي با رويدادهاي جهاني دارند، در امور مربوط به جامعه مشاركتي ندارند و از هم هويتي با مردم فقير امتناع مي ورزند. به دليل پيچيدگي مشكلات شخصي و اقتصاديشان قادر نيستند وضع زندگيشان را بهبود بخشند. 16% جمعيت ايالات متحد امريكا را اعضاي طبقه پايين تشكيل مي دهد.

پيامدهاي فاصله طبقاتي

طبقه و تعليم و تربيت فرزندان

تعليم و تربيت فرزندان خانواده وجه ديگري از زندگي خانوادگي است كه به نظر مي رسد با سبك زندگي طبقاتي ارتباط داشته باشد و موضوعي است كه جامعه شناسان و روانشناسان به مطالعه آن علاقه نشان داده اند.

در دو دهه 1950 و 1960 يك سري به نتايجي كلي رسيدند كه نشان مي داد تعليم و تربيت فرزندان خانواده در طبقات پايين از روي غريزه و بي اختيار است و در طبقات متوسط از روي خردمندي و خويشتن داري.

يوري برونفنبرنر براي آنكه نشان دهد اين تفاوت هاي رفتاري تا چه حد در گذر زمان پايدار بوده است شاخص هاي مربوط سبه مدل هاي تعليم و تربيت كودكان را بررسي كرده و به اين نتيجه رسيده است كه در روزگار ما شيوه هاي تعليم و تربيت رايج در طبقات متوسط و پايين بيش از گذشته گرايش به نزديك شدن به يكديگر را دارند. با وصف اين، او تأكيد مي كند كه تفاوتي از لحاظ عاطفي بودن رفتار والدين متعلق به طبقه كارگر، از يك طرف و ارزش هايي كه آنها سعي دارند به فرزندانشان انتقال دهند، از طرف ديگر در الگوي تعليم و تربيت طبقه مزبور قابل تشخيص است.

«در طي 25 سال گذشته والدين در طبقة كارگر پيوسته فضيلت هايي را به فرزندانشان سفارش مي كردند كه به طور سنتي از آن طبقه متوسط بوده است، چون پاكيزگي، احترام به هنجارها و خويشتن داري. و روش هاي تربيتي طبقه متوسط را ، هر چند با كار اسن كمتر اما با جديت بيشتر، در مورد فرزندانشان به كار مي بستند.همه افراد از عزم و اراده اي نسبتاً برابر دست و پنجه نرم كردن با آن برخوردارند.

طبقه و نحوة گذران اوقات فراغت

سبك زندگي، شامل نحوة گذران اوقات فراغت، ورزش، ميهماني دادن، و هديه دادن نيز تحت تأثير پايگاه طبقاتي شخص قرار دارد. مثلاً در نتيجة تحقيقات جامعه شناسان معلوم شده است كه اعضاي طبقه بالاي جامعه امريكا تعطيلاتشان را در اروپا و در سواحل مديترانه مي گذرانند، در حالي كه اعضاي طبقه متوسط به مسافرت هاي گروهي با اتوبوس اكتفا مي كنند و طبقات پايين به ديدار و اقامت نزد خويشاوندان مي روند. ميعادگاه معاشرت و ملاقات با دوستان و همتايان نيز ظاهراً با موقعيت طبقاتي اشخاص بي ارتباط نيست. مثلاً اعضاي طبقه بالا در باشگاه هاي خصوصي، طبقه متوسط در مراكز و سالن هاي شهرداري و بالا خره اعضاي طبقه پايين در پارك هاي عمومي به ديدار دوستان مي روند.

ورزش هم رنگ طبقاتي دارد، گلف و تنيس و اسكي روي آب از ورزش هاي طبقات بالا به حساب مي آيد؛ طبقات متوسط پياده روي و تنيس روي ميز را ترجيح مي دهند؛ فوتبال و وزنه برداري و كشتي در ميان طبقات پايين طرفداران بيشتري دارد.

رسم هديه دادن نيز بر حسب طبقات اجتماعي متفاوت است. به موجب نتايج تحقيقي كه ديانا هاريس و ويليام كالي در ايالات متحد امريكا انجام داده اند، معلوم شده است كه به مناسب سالگرد تولد يا كسب موفقيت تحصيلي، امريكاييان متعلق به طبقه بالا به فرزندان زير 18 سال خود پول و به بالاتر از 18 سال دفترچه پس انداز بانكي و اتومبيل هديه مي دهند؛ اعضاي طبقه متوسط به فرزندان زير 18 سال خود اسباب بازي(ترن برقي، ماشين كوكي) و به فرزندان بالاي 18 سال لباس هديه مي دهند؛ مردمان طبقه پايين به فرزندان زير و بالاي 18 سال خود شيريني و بسته شكلات هديه مي دهند.

طبقه و فرهنگ

اگر فردي در تعريف طبقه اجتماعي از مفهوم كنش متقابل جمعي سود جويد، طبقه بالا غالباً به بهترين وجه تعريف مي شود. طبقه بالا از موقعيت اش در جامعه نيز آگاه است و بر ازدواج درون طبقه اي به منظور حفظ موقعيت مطلوب اعضايش تاكيد مي كند. به علاوه برخي رسوم متعلق به خرده فرهنگ ها، تمايل دارند تا طبقه بالا را در موقعيتي جداي از بقيه جامعه قرار دهند. كهل بر«مهارتهاي زيستن به شيوه زيبا و جذاب» و تاكيد بر سنت ، اصالت، و اصل و نسب به عنوان خصوصيات طبقه بالا اشاره مي كند. بالتزل به الگوهاي گفتاري متفاوت، تمايل به زمان گذشته، تمايل به وضع موجود به جاي تمايل به كوشش در جهت تغيير وضع موجود و تاكيد بر تبار والا، بعنوان ويژگي هاي فرهنگي طبقه بالا اشاره دارد. به طور خلاصه، طبقه بالا نوعاً شامل يك گروه نسبتاً كوچك از خانواده هاي داراي ثروت و جايگاه موروثي مي باشد كه در درون آن با يكديگر برخورد نزديك و خودماني دارند. آنها بر ازدواج درون گروهي

فرهنگ طبقه كارگر

فرد متعلق به طبقه كارگر نمي تواند در انظار توضيع موقعيت يا افزايش در دستمزد خود در آينده باشد او تعهد اندكي به شغل خود دارد وبيشتر متعهد به تمايلات بيروني است. لذا دلبستگي او به خانواده اش و لذت بردن از مصرف محدودي كه برايش ممكن است، مي باشد. اس. ام ميلر و فرانك رايزمن مشخصات خرده فرهنگ طبقه كارگر را چنين ذكر كرده اند: ثبات و اطمينان؛ سنت گرايي شديد؛ فرد محوري؛ عمل گرايي (يا واقع گرايي)؛ ضد عقلاني نگري؛ و شور و هيجان. گانس خرده فرهنگ طبقه كارگر را چنين توصيف مي كند: تاكيد براهميت زندگي خانوادگي و زندگي با گروههاي همتراز بيشتر از تاكيد بر تعهد شغلي و پيشرفت شغلي در فرهنگ طبقه كارگر داراي جايگاه است. او به اين موارد، بعنوان رفتارهاي «فرد محورانه» اشاره مي كند. شايد دو ويژگي اين فرهنگ به نحو آشكارتري برجستع اند: ثبات و طمينان؛ و فرد محوري.

فرهنگ طبقه متوسط

بسياري از ويژگي هاي فرهنگي نسبت داده شده به طبقه متوسط همچون تاكيد بر پيشرفت فردي، كامروايي معوق، و پيشرفت شغلي، بخشي بزرگ از نظام مسلط ارزشي در جامعه اند. اما ديگرطبقات بخاطر شرايط زندگي اشان بر اين ويژگي ها تاكيد اندكي دارند. به طور خلاصه، كهل(1957) ميان دو طبقه تميز مي نهد: طبقه متوسط پايين به لحاظ حيثيت، كه بوسيله آرزوي اعضاء آن براي رسيدن فرزندانشان به تحصيلات دانشگاهي و نيز علاقه شديد به مذهب و صاحب خانه بودن مشخص مي گردد، و طبقه متوسط بالا كه بر موفقيت در كار و بر مبناي زندگي خانوادگي تاكيد مي كند. كهل همچنين بر «ابتكار عمل فردي در تركيب با كار گروهي»، «برنامه ريزي براي آينده» و«فعاليت، پيشرفت، و اصرار بر اهداف عملي و كاربردي» به عنوان ديگر ويژگي هاي فرهنگ طبقه متوسط تاكيد دارد.

اطلاعات كمي كه دربارة ميزان هاي تطبيقي خودكشي در دست داريم حاكي از تغييرات زيادي از شغلي به شغلي ديگر است، ميزان هاي بالاي خودكشي در هر دو رده هاي شغلي بالا و پايين از لحاظ در آمد و حيثيت اجتماعي مشاهده مي شود.

با اين همه، اين وضعيت خودكشي به نظر مي رسد كه بر حسب متغير سن و به ويژه متغير نژاد سياه و سفيد در ايالات متحد امريكا تفاوت هاي معنا داري پيدا مي كند. داده هاي مربوط به كل سرومين حاكي از پايين بودن ميزان خودكشي در ميان جمعيت سياه پوست است، گو اينكه در برخي از ايالت ها اين نسبت معكوس است و در آنجا ميزان خودكشي سياه پوشان بالاتر از ميزان آن در بين جمعيت ت سفيد پوست است.

وجود اين استثناها و ناهماهنگي روش هاي تحقيق، ما را از صدور هرگونه حكم كلي دربارة تفاوت هاي ميزان هاي خودكشي در ارتباط با طبقات اجتماعي بودن ميزان هاي خودكشي در هر دو سوي مقياس اجتماعي، چه در طبقة بالا، چه در طبقة پايين.

طبقه اجتماعي وطلاق

يكي از برجسته ترين تحليل گران پديدة طلاق، ويليام جي. گود خاطرنشان مي كند كه هر چند نمي توان مدل طبقاتي طلاق را براي نسل هاي پيشين تدوين كرد، مي توان از 1920 به بعد، وجود همبستگي منفي ميان پايگاه اجتماعي اقتصادي و ميزان طلاق را تأييد كرد.

تعداد طلاق در ردة شغلي مربوط، به اندازة مورد انتظار در صد حضور اعضايش در نيروي كار مردانه بوده است.

به عقيدة‌ويليام جي. گود همان همبستگي منفي ميان طبقه و طلاق از لحاظ سطوح تحصيلي نيز مشاهده مي شود: تمايل به طلاق در بين افرادي كه تحصيلاتشان در سطح ابتدايي يا كمتر است، خيلي بيشتر از افرادي است كه تحصيلات دبيرستاني را خاتمه داده اند يا داراي تحصيلات عالي عستند. در بين سياهان امريكايي رابطه تحصيلات و طلاق عكس رابطه اي است كه در ميان سفيد پوستان مشاهده  مي شود، بدين معنا كه با افزايش سطح تحصيلي ميزان طلاق نيز افزايش مي يابد، جز البته براي دارندگان مدرك تحصيلي دانشگاهي، كه در ميان آنان ميزان طلاق به اندازة‌سياهان كم تحصيل كرده پايين است.

ويليام جي. گو پايين بودن ميزان طلاق ثبت شده دز بين سياهان طبقات پايين را در اين مي داند كه بيشتر جدايي هاي آنان تشريفات قانوني را طي نمي كند و به ثبت نمي رسد ولذا در آمارهاي رسمي گنجانيده نمي شود.

و بالا خره اگر براي تعيين طبقات اجتماعي به عامل در آمد تكيه كنيم، همبستگي منفي ميان طبقه و ميزان طلاق مشاهده مي گردد. به موجب آمارهاي رسمي در آمريكا ميزان طلاق در ميان قشرهاي در آمدي پايين سه برابر قشرهاي در آمدي بالاست.

طبقة اجتماعي و ميزان هاي نابرابر زاد و ولد

يكي از شاخص هاي مهم فرصت هاي زندگي در هر جامعه تعداد كودكاني است كهزنده به دنيا مي آيند و بايد آنها را پرورش داد، جامعه پذير كرد، و براي زندگي در دنياي بزرگسالان مجهز نمود. در ميان عوامل مؤثر در نابرابري ميزان هاي زاد و ولد در ميان طبقات، به پايگاه اجتماعي- اقتصادي فرد يا گروه بيش از ساير عوامل توجه شده است. دنيس رانگ از نخستين پژوهشگراني استكه اين نكته را خاطر نشان كرده است:

در ميان همه گروه هاي اجتماعي كه از لحاظ ميزان هاي زاد و ولد متفاوتند، شايد تفاوت رفتاري طبقات اجتماعي از اين لحاظ از همه بارزتر باشد.

مطالعات دنيس رانگ نشان مي دهد كه در يك دورة‌چهل ساله از 1870 تا 1910 در ايالات متحد امريكا و در اروپا ميزان زاد و ولد از طبقه اي به طبقه اي ديگر متفاوت بوده و عموماً با طبقه همبستگي منفي داشته است.

پس از 1910، تفاوت ميزان هاي باروري ميان طبقات اجتماعي كه تا آن زمان بسيار بارز بود، تحفيف پيدا كرد؛ به اين معنا كه گروه هاي برخاسته از طبقة متوسط ميزان زاد و ولد شان را كاهش داده و آن را به ميزان پايين زاد و ولد طبقة بالا نزديك كردند. از حدود 1930 به بعد، در برخي از كشورهاي اروپاي غربي همبستگي منفي ميان ميزان زاد و ولد و طبقة‌اجتماعي تغيير يافت، به طوري كه بعضي از گروه هاي برخاسته ازطبقه متوسط حجم خانواده شان را كوچكتر از حجم خانوادة ساير گروه هاي شغلي بالاتر از خودشان، مثل صاحبان كارخانه ها، دارندگان مشاغل آزاد و بازرگانان كردند.

در 50 سال اخير، الگوهاي رفتاري گذشته در بارة‌تفاوت ميزان هاي زاد و ولد ميان طبقات اجتماعي دستخوش تغييراتي شده است و استثناي زيادي در قاعدة همبستگي منفي ميان ميزان زاد و ولد و طبقه اجتماعي ميزان زاد و ولد ديده مي شود و آن رفتار خانواده هاي مرفه است كه با پشت كردن به سنت هاي گذشته شان، تعداد فرزندانشان را افزايش داده‌اند.

به نظر مي رسدكه قاعدة عمبستگي منفي ميان ميزان زاد و ولد و طبقة اجتماعي هنوز در كشور ما صادق است و حجم خانواده هاي متعلق به طبقة پايين گسترده تر از حجم خانواده هاي مرفه است. با توجه به اينكه دست يابي به امكانات تحصيلي از جمله شاخص هاي مهم  فرصت هاي زندگي است، مي توانيم از راه مقايسه تعداد ميانگين فرزندان مادران باسواد و مادران بي سواد، غير مستقيم نقش پايگاه اجتماعي- اقتصادي خانواده ها را در ميزان زاد و ولد مشاهده كنيم. جدول هاي شماره 7-7 . 7-8 كه از طرح آمارگيري زاد و ولد سال 1370 سازمان ثبت و احوال كشور استنتاج شده است، نشان مي دهند كه مادران بي سواد به طور متوسط سه برابر مادران تحصيل كرده فرزند به دنيا مي آورند و در گروه سني مادران 35 تا 39 ساله تعداد ميانگين فرزندان مادران بي سواد دو برابر فرزندان مادران تحصيل كرده است.

حتي اگر عامل شاغل بودن مادران را در كاهش ميزان زاد و ولد مؤثر بدانيم باز قاعده همبستگي منفي ميان طبقه اجتماعي و ميزان زاد و ولد در كشور ما به قوت خود باقي است. زيرا سطح زندگي خانواده هايي كه پدر و مادر هر دو شاغل اند به نسبت بالاتر از خانواده هايي است كه تنها پدر شاغل است.

جدول 7-7. ميانگين تعداد فرزندان برحسب وضعيت تحصيلي مادران در 5 استان كشور در سال 1370

       مأخذ : سازمان ثبت و احوال كشور، طرح آمارگيري زاد و ولد، سال 1370.

جدول 7-8. ميانگين تعداد فرزندان مادران 35 تا 39 ساله برحسب وضعيت تحصيلي مادران

                   مأخذ: سازمان ثبت و احوال كشور، طرح آمارگيري زاد و ولد، سال 1370 .

عوامل فاصله طبقاتي

«توزيع نابرابر در آمدها»

يكي از شاخص هاي معمول سنجش نابرابري هاي اجتماعي در هر جامعه نحوة توزيع در آمدها (ياتوزيع توليد ناخالص ملي) در ميان افراد آن جامعه است. نابرابري هاي اجتماعي در ارتباط با توزيع در آمدها را مي توان با مقايسه سهم در آمدي كه نصيب هر يك از دهك هاي جمعيت مي شود بررسي كرد.

جدول 7-3 نجوة توزيع در آمد را در مناطق شهري ايران را از 1364 تا 1368 نشان مي‌دهد.

براي آسان شدن كار مقايسه و داشتن ديدي روشن از ساخت قشر بندي و نابرابري توزيع در آمد در جامعه، معمولاً جمعيت يك كشور به سه بخش،شامل 20% ثروتمندترين بخش جمعيت، 40% دارندگان در آمد متوسط و 40% فقير ترين بخش جمعيت تقسيم مي گردد.

                                    مأخذ: مركز آمار ايران(مديريت آمارهاي مالي و محاسباتملي)

مقايسة سه بخش عمدة در ا,د در كشورهاي مختلف از يك سو و مقايسه سهم فقيرترين بخش جمعيت از در آمد كل در كشورهاي مختلف از سوي ديگر ما را از چگونگي نابرابري هاي اجتماعي از لحاظ توزيع در آمد آگاه مي كند.

ماليات بندي و تامين اجتماعي

ديگر عامل مهم و موثر در ميزان و الگوي نابرابري، نظام ماليات بندي و تامين اجتماعي استو نظام ماليت بندي با نظام اجاره داري از سه طريق به شدت به هم مربوط اند. اتول آنكه قابليت دفاع اجتماعي از يك حق براي يك جريان از منافع معمولاً پذيرفته شده است و اغلب بوسيله ابزارهاي سياسي محقق مي گردد. لذا وجود دولتي با منابعي كه از طريق ماليات يا مصادره بدست مي آورد، متغيري ضروري براي نظام هاي اجاره داري است. دوم آنكه، دولت و مالكيت ، معمولاً در جوامع ابتدايي و فئودالي، بطور آشكار و صريح قابل تشخيص نيستند. «تيول» در قرون وسطي هم يك دولت محلي و هم ثروتي اربابي بود. تمايز مدرن ميان ماليات و اجاره يا ميان بودجه ملي و بودجه اربابي يا شاهي، در چنين جوامعي به روشني قابل طرح نيست. سوم آنكه در شرايط عدم وجود ساختارهاي بسيار پيچيدة حسابداري و اجرايي، توزيع بار ماليات متناسب با توان پرداخت افراد و گروهها، بوسيله وضع ماليات يا مصادره اجاره داري ها آسانتر انجام مي گيرد تا به وسيله ماليات گيري از در آمدها.

به علاوه ، تقسيم بار ماليات تاثيري مستقيم بر توزيع در آمد ها داشته است.

دولتها بوسيله تأمين اجتماعي ، همچنانكه از طريق ماليات بندي بر توزيع در آمدها تاثيري مي گداشته اند. تداركات تامين اجتماعي، آن تكنيك هايي هستند كه بوسيله آن ها حقوق اجتماعي و درآمد اشخاص عليل، سكته كرده، نابينا، و ناتوان به آن ها تخصيص مي يابد.

سن ، بيماري، خصلت ژنيتيكي، و نقصان هاي اجتماعي، مجموعه اي را شكل مي دهند كه از نقطه نظر فعاليتهاي توليدي در يك جامعه ، «بي فايده» هستند. حمايت  اقتصادي از اين مردم ممكن است در درون خانواده ها تدارك ديده شود، همچون برخوردي كه با «بي فايدگي» اقتصادي كودكان در خانواده مي شود. اما اگر سرپرست هاي خانواده از نظر بيولوژيكي يا اجتماعي معيوب باشند، يا در زندان به سر برند، موقعيت خانواده هايشان در جوامع مختلف به طرق گوناگوني تعيين مي شود. وجود يا فقدان نظام هاي تامين اجتماعي كه معمولاً از جانب نظام سياسي تدارك ديده مي شوند، در تعيين منزلت اجتماعي افراد «از كار افتاده» اساسي هستند.

در جوامعي كه مراقبت و حمايت از افراد ناتوان وجود دارد نابرابري كمتر از جوامعي است كه در آن ها انسانهاي محروم به لحاظ اخلاقي و اجتماعي يا بيولوژيكي، بايد روي پاي خود بايستند. در ادامه ، بصورتي بسيار كلي، انواع چندگانة روابط ميان نظام ماليات بندي با نظام تامين اجتماعي از يكسو و با نظام قشربندي از سوي ديگر را مشخص خواهيم كرد.

اول آن كه مردماني بدون مليت وجود دارند يعني افرادي كه مشمول پرداخت ماليات خواسته شده از سوي دولت نيستند. براي اين افراد، واحدهاي پايه اجتماعي كه امور توليدي را بر عهده دارند، خانواده‌هايند و كار ويژه‌هاي خويشاوندي نيز نقش بيمه اجتماعي را ايفا مي كنند و به تعريف منزلت كودكان، سالخوردگان، محرومان و ديوانگان مي پردازند. در اين حالت، خانواده ها متحمل عملكرد نادرست نظام اصلي راجع به آنها مي گردند.

دوم آنكه در جوامع واقع در مراحل مياني (يعني نظام هاي فئودالي، امپراطوريهاي سنتي، دولتهاي تجاري قرون وسطي) يك ساختار دولتي جداگانه، امكان وجود ميزاني از قدرت را براي تضمين اجاره داري هاي ثروتمندان در برابر خطر عناصر خارجي و نيز شورشهاي و سرقت هاي داخلي فراهم مي آورد. همچون ماليات پردازي دهقانان به زمين داران و اشراف زادگان ثروتمندان يا اين امور را براي منافع خود انجام مي دهند و يا همچون جمع آوري اجاره ها، خراج ها، ماليات ها يا خدمات از دون پايگان، به منظور حفظ ساختار حكومتي انجام مي دهند. در اين جوامع شهروندي، به معناي حقوق تضمين شده به وسيله دولت مركزي و تاثيرگذاري بر دولت مركزي، محدود به ثروتمندان است. تامين اجتماعي فراتر از آنچه به وسيله اجاره ها براي ثروتمندان فراهم مي شود يك موضوع محدود به گروه خويشاوندي يا خانواده اربابي يا شركا بازرگاني باقي مي ماند و خارج از اين حوزه ها به عنوان محبت اعمال شده از سوي كليسا يا شكلي از يك مداراي عمومي نسبت به گدايان تبلور مي يابد. در چنين جوامعي دولت به جاي آنكه نابرابري در شرايط را تخفيف دهد، آن را تقويت مي كند.

معضلات فاصله طبقاتي در جامعه

مطالعات جامعه شناسان نشان مي‎دهد كه نابهنجاريها و بزهكاريهاي فردي و گروهي پيكره جامعه را مورد تهديد قرار داده و به عنوان خطري جدي در ايجاد نظم و امنيت اجتماعي جلوه گر شده است.

پيشرفت تكنولوژي، معضلات اقتصادي، كم رنگ شدن ارزشهاي انساني، فقر، ميل به ثروت اندوزي كاذب، برتري خواهي، بيماريهاي رواني، بيكاري، اعتياد و دهها عامل ديگر از موجبات و علل گسترش فحشا و بزهكاريها و جرايم در جوامع امروزي است. تحليل علمي جامعه شناسانه از وقايع فوق با توجه به مقتضيات مكاني و زماني كشورمان اين امكان را براي متوليان امر فراهم مي‎آورد كه با توجه به ارائه اطلاعات و آمارهاي مربوطه تصميمات ضروري را در راستاي برخورد با ناهنجاريها صورت داده و محيطي مساعد و مناسب را براي تعامل رفتارهاي انساني در جامعه فراهم سازند.

امروزه افزايش قتل توجه جامعه شناسان و صاحب نظران را به خود جلب نموده است. آمارها و وضعيت موجود به خوبي گواه اين امر است. نوشتار ذيل تحليلي است از علل افزايش قتل و چگونگي مبارزه با آن. امري كه توجه بيشتر مسئولان را برمي تابد.

نتيجه گيري:

دولت بايد با اتخاذ سياست هاي صحيح و منطقي در جهت جلب سرمايه گذاري هاي خارجي و اقتباس و استفاده از تكنولوژي پيشرفته زمينه را براي ايجاد فرصت هاي شغلي آماده نمايد و با حذف انحصارات و شبه انحصارات دولتي بخش خصوصي را حمايت نمايد تا در يك بازار رقابتي كامل استعدادهاي فني و صنعتي، مالي و بازرگاني شكوفا شده و متعالي گردد كه بدون ترديد نتيجه آن، توليد كالاها و خدمات با بهترين كيفيت و كم ترين هزينه خواهد بود و رشد اقتصادي را تضمين خواهد كرد. مسلماً با افزايش رشد اقتصادي، تحول در نظام مالياتي كشور از طريق توانمندي تشكيلاتي در اخذ ماليات هاي غيرمستقيم از صاحبان درآمدهاي گزاف و تقليل ماليات هاي مستقيم كه فشار آن مستقيماً بر دوش قشر كم درآمد جامعه است. با هدف تعديل ثروت ها در جهت تأمين و ارتقا رفاه كمي و كيفي افراد جامعه شرط لازم است.

منابع

-        جامعه شناسي و قشربندي و نابرابري هاي اجتماعي

ملوين تأمين- ترجمه دكتر عبدالحسين نيك گهر

-        جامعه شناسي قشرها و نابرابريهاي اجتماعي

سيمور مارتين ليپست ترجمه جواد افشار كهن

-        نشريه كيهان 5/6/79

-        نشريه اسرار 23/12/84

-        نشريه ابرار اقتصادي 29/5/79

-        سرويس آسيب هاي اجتماعي ايسنا- خبر شماره 594897     17/7/84

 

 

دانشگاه جامع علمي كاربردي واحد18

ارتباطات تصويري

 

_موضوع:

فاصله طبقاتي

 

 

استاد ارجمند:

سركار خانم سيف الديني

 

 

نام دانشجو:

مهين السادات دهقاني

 

خزان 84

 

فهرست                                                                                                                             

عنوان                                                                                                                                                                                                                                                              صفحه

1-مقدمه ............................................................................................................... 1

2-تعريف فاصله طبقاتي........................................................................................ 2

-         از نظر افلاطون................................................................................................ 3

-         از نظر ماركس................................................................................................. 3

-         از نظر تيشلر.................................................................................................... 4

3- پيامد هاي فاصله طبقاتي.................................................................................. 8

-         طبقه و تعليم و تربيت فرزندان........................................................................ 8

-         طبقه و نحوة گذران اوقات فراغت................................................................... 9

-         طبقه و فرهنگ.................................................................................................. 10

-         طبقه و طلاق.................................................................................................... 13

-         ميزان هاي نا برابر زاد و ولد.......................................................................... 14

4-عوامل فاصله طبقاتي......................................................................................... 17

-         توزيع نابرابر درآمدها..................................................................................... 17

-         ماليات بندي و تأمين اجتماعي......................................................................... 19

5- معضلات فاصله طبقاتي در جامعه................................................................... 22

6- نتيجه گيري...................................................................................................... 23

7-منابع.................................................................................................................. 24         

 

 

منبع : سايت علمی و پژوهشي آسمان--صفحه اینستاگرام ما را دنبال کنید
اين مطلب در تاريخ: چهارشنبه 12 اسفند 1394 ساعت: 16:18 منتشر شده است
برچسب ها : تحقیق در مورد فاصله طبقاتي,

فهرست:

1ـ تاريخچه زندگي افلاطون

2ـ منابع عقايد و تاثيرات آن در افلاطون

3ـ مدينه فاضله افلاطون

4ـ نظريه مثل افلاطون

5ـ نظريه افلاطون دربارة بقاء روح

6ـ جهانشناسي افلاطون

1ـ تاريخچه زندگي افلاطون :

افلاطون يكي از 3 فيلسوف بزرگ و معروف يوناني مي باشد كه بعد ازسقراط در زمينه فلسفه پا عرصه وجود گذاشت.

افلاطون در سال 428 ه.ق در نخستين جنگ آتن و اسپارك در آتن و در خانواده اشرافي به دنيا آمد كه بعدها توانست دز زمينه فلسفه حرفهاي زيادي را براي گفتن داشته باشد. او توانست با استفاده از نظرات و گفته هاي فلاسفه قبل و به خصوص سقراط كه مي شود گفت تمام آثار او برگرفته و جمع آوري شده سخنان سقراط است در زمينه فلسفه به جايگاه بزرگي دست يابد چنان كه در  كتابها سقراط را، سقراط افلاطوني بيان كرده اند. از مهمترين آثار افلاطون مي توان به «جمهوري» افلاطون اشاره كرد اين رساله وي مي باشد و از ديگر آثار او به رساله ها فيدو تيمايوس و ضيافت و ... اشاره كرد. افلاطون مدرسه اي بنام «آكادمي» بنا گذاشت كه توانست حدود 900 سال در زمينه فلسفه به فعاليت ادامه دهد و اشاعه كننده افكار سقراط و افلاطون باشد.

2ـ منابع عقايد و تاثيرات آن در افلاطون:

كساني كه بيشتر در افلاطون اثر داشتند هم چون؛ فيثاقورس، يارمنيدس، هراكليتوس و سقراط بودند. افلاطون عناصر اورفئوس فلسفه خود را (به واسطه سقراط يا هر كس ديگر) از فيثاقورس گرفت، كه شامل جنبه ديني اعتقاد به بقاي روح، تعلق خاطر به دنياي ديگر، لحن روحاني، تشبيه جهان به غار و نيز اقدامي كه افلاطون براي رياضيات قائل است و آميختگي تعلق و اشراق كه در نظريات او ديده مي شود هم نتيجه نفوذ فيثاقورس است.

افلاطون اين اعتقاد را از پارمنديس گرفت كه واقعيد ابدي و مستقل از زمان است و ديگر اينكه بنا بر براهن منطقي تغيير امري موهوم است.

از هراكليتوس از نظريه منفي را گرفت كه در جهان محسوس هيچ چيزي پايدار نيست. تركيب اين با اعتقاد پارمنديس منجر به اين نتيجه شد كه حصول معرفت از راه حواس امكان ندارد و بلكه بايد به وسيله عقل بدان رسيد. از نظريه احتمال دارد كه افلاطون اشتغال خاطر به مسائل اخلاقي و تمايل به توجيه نمايي جهان، به جاي توجيه مكانيكي آن را از او به ارث برده باشد. خوبيها بر فكر افلاطون بيش از فلسفه پيش از سقراط تسلط دارند و مشكل است اين امر را نتيجه نفوذ سقراط بدانيم.

3ـ مدينه فاضله افلاطون :

جمهوري، مهمترين رساله افلاطون مي باشد، كه به طور كلي از سه بخش تشكيل مي‌شود، بخش نخست كه مربوط است به وصف يك جامعه  مطلوب اشتراكي (اواخر كتاب پنجم)، بخش دوم صرف تعريف كلمه حكيم، يا (فيلسوف) شده است در كتابهاي ششم و هفتم كه يكي از نتيجه هاي مهم افلاطون اين است كه حكام بايد حكم باشد. بخش سوم بحث در مورد انواع مختلف دولتهاي واقعي  و ذكر معايب و محاسن آنها مي باشد. فرض ظاهري كتاب «جمهوري» تعريف عدالت مي باشد. در همان مراحل اوليه بحث افلاطون تشخيص مي‌دهد كه چون مشاهده قضايا به مقياس بزرگتر آسانتر از مقياس كوچك است پس بهتر است به جاي آنكه ببينيم چه چيزهايي فرد عادل را به وجود مي آورد و به تحقيق اين امر بپردازيم كه چه عوامل يك دولت عادل را به وجود مي آورد و چون عدالت از جمله مهمترين صفات دولت است نخست چيزهاي دولتي وصف شود و سپس مشخص شود كداميك از كمالات  آن دولت را بايد عدالت ناميد. پس نخست مدينه فاضله افلاطون را طور كلي آن تصور مي‌كنيم: افلاطون چنين شروع مي‌كند كه نخست افراد جامعه بايد به سه گروه و طبقه تقسيم شوند: عوام الناس (مردم عادي)  سربازان،‌ سرپرستان. فقط طبقه سرپرستان بايد قدرت سپاس داشته باشند و تعداد آنها نيز در دو طبقه ديگر كمتر بايد باشد. اين افراد بايد توسط شخص قانونگزاري انتخاب شوند و سپس به صورت وراثت جانشين يكديگر شوند، ولي مي توان به صورت استثنا كودكي مستعد را از طبقات پست تر ارتقاء دارد و برعكس كودك نابابي را از طبقه بالاتر تنزيل دارد. به نظر افلاطون مشكل اين است كه چگونه محرز سازد كه سرپرستان مقصود قانونگزار را جامعه عمل مي پوشانند. براي اين مقصود، او پيشنهادهاي گوناگون تربيتي، اقتصادي، بيولوژيكي و ديني دارد. بيش نظر افلاطون در خصوص سرپرستان است كه پيشنهاد ها در مورد آنها انجام شود. نخستين امري كه بايد بدان پرداخته شود تعليم و تعلم است. و آن به دو بخش تقسيم مي شود: ورزش و موسيقي معني اين دو كلمه به نظر افلاطون بسيار وسيعتر از معني امروزه آن است. موسيقي قلمرو فنون و هنرها را شامل مي شود و به ورزش، آنچه را به تربيت و شايستگي و سلامت آن راجع است در بر مي گيرد. معني موسيقي تقريباً به وسعت معنايي است كه ما از كلمه فرهنگ داريم. فرهنگ بايد توجه اين باشد كه افراد را نجيب بار بياورد.

متانت،‌ ادب و نجابت ظاهر صفاتي است بيشتر از طريق تعلمو تربيت پرورش يابد. ادبياتي كه در دسترس جوانان قرار مي گيرد،‌ و موسيقي كه به گوششان مي رسد، بايد از همان نخستين سالهاي زندگي جوانان تحت مانور شديد قرار گيرد. افلاطون مي گويد موسيقي مجازات كه در مقام شجاعت و عدالت به آن پرداخته شده باشد و ادبياتي بايد نقل شود كه در آن شجاعت و جنگاوري و ادب و اخلاقيات در ان وجود داشته باشد. تربيت بدن بايد بسيار سخت باشد. جوانان تا سن معيني نبايد چشمان به زشتي و بدي بيفتد اما در وقت مناسب بايد چشمان به چيزهاي فريبنده بيفتد. چيزهاي فريبنده عبارت است از مناظر وحشت آور و لذتهاي پليد، در برابر اين چيزهاي جوانان نبايد بترسند و سستي اراده نشان دهند و تا قبل از سن بلوغ نبايد در جنگ شركت كنند و فقط بايد صحنه جنگ را مشاهده نمايد. در صورت پيروز شدن از اين آزمايشهاي شايسته سرپرستي جامعه خواهند بود. در امور اقتصاد افلاطون براي سرپرستان زندگي اشتراكي كامل پيشنهاد مي‌كند كه براي سربازان نيز چنين بوده است. سرپرستان بايد خانه هاي كوچك و غذاي ساده داشته باشند. دسته جمعي غذا بخورند و جز به ضرورت هيچگونه اموامل مشخص نداشته باشند. سرپرستان گرچه ثروتمند نيست دليلي هم ندارد كه سعادتمند نباشند، هدف و غرض شهر خير وصلاح عموم است به سعادت يك طبقه خاص، ثروت و فقر هر دو مضر هستند و در شهر افلاطون هيچ كدام از اينها وجود ندارد.

افلاطون معتقد است كه تعلم و تربيت دختران و پسران بايد عين يكديگر باشد. دختران نيز بايد مثل پسران موسيقي و ورزش و فن جنگ را بياموزند. همان تعاليمي كه مرد را سرپرست خواهد كرد زن را نيز سرپرست خواهد كرد «زيرا كه اين هر دو اصل از يك گوهرند» فرقهاي زن و مرد ربطي به سياست ندارد،‌ برخي زنان فلسفي اند و براي سرپرستي مناسب هستند و برخي جنگي اند و براي سرباز مناسب هستند. شخص قانونگزاري بعد از آنكه سرپرستان را از زن و مرد برگزيد آنگاه مقرر مي سازد كه زندگي و خوراك مشترك داشته باشند اما امر ازدواج با شكلي متفاوت است به صورت كه در جشنهاي معيني عروس و داماد را، به تعدادي كه براي ثابت نگه داشتن جمعيت لازم است دست به دست خواهند داد. ظاهراً همسران با قرعه  انتخاب خواهند شد و به آنها آموخته مي شود كه به قرعه خود اعتقاد داشته باشند ولي در تربيت قرعه هاي تدبيري خواهد شد كه بهترين والدين بهترين فرزندان را داشته باشند. كودكان پس از تولد از والدينشان جدا مي شوند به طور كه نه والدين و نه فرزندان يكديگر را بشناسند.

پس مادران بايد بين 20 تا 40 سال و سن پدران 25 تا 50 سال باشد. خارج از اين حدود ارتباط آزاد ولي فقط جنين يا كشتن نوزاد اجباري خواهد بود. چون هيچكس والدين خود را نمي شماسد. پس بر هر فردي واجب است كه مرداني را كه از حيث سال مي توانند پدر او باشند، پدر نباشد و در مورد مادر و خواهر و برادر چنين خواهد بود. افلاطون چنين مي نگارد كه عواطفي كه اكنون كلمات: پدر، مادر، خواهر، و برادر بردارند، در مدينه فاضله نيز همچنان به قوت خود باقي است. مثلاً يك مرد جوان دست روي هيچ پيرمردي بلند نخواهد كرد، زيرا كه شايد پدر ش باشد و او نداند. غرض از اين ترتيب اين است كه حسن مالكيت خصوصي تضعيف شود و روحيه اجتماعي بر مردم چيره شود. افلاطون معتقد است كه دروغ گويي حق خالص دولت است، چنان كه تجويز دارد حق خاص پزشك است. چنان كه قبلاً ديديم كه در مورد ازدواج قرعه كشي در آن حق قانونگزار است. بهترين قسمت اين دروغ اين حكم است كه خداوند آدميان را به سه گروه آفريده است: بهترين آنها از طلا  كه سرپرستانند و ديگر بهترين از نقره كه سربازاند و توده مردم كه از مفرغ و آهن هستند افلاطون بعيد دانسته كه نسل اول اين افسانه را بپذيرد ولي برآن است كه نسل دوم و نسل هاي بعدي را مي توان چنان تعليم داد كه در اين موضوع شكي به دل راه ندهد. و افلاطون چنين مي گويد كه اعتقاد به افسانه را مي توان درطي عمر دو نسل ـ به وجود آورد.

تعريف دو عدالت، كه ظاهراً هدف همه اين بخشها است در كتاب چهارم به دست مي‌آيد. بنابراين تعريف عدالت، عبارت است از اينكه هر كس سرش به كار خودش باشد و فضولي نكند، شهر هنگامي متعادل است كه پيشرو و سرباز و سرپرست هر كدام به كار خود بپردازند و در امور طبقات ديگر دخالت نكنند. جمهوري افلاطون شايد برخلاف مدينه هاي فاضله جديد، به اين قصد طرح ريزي شده بود كه واقعاً به وجود آيد به وجود آمدن اين جمهوري چنان كه ما خيال مي كنيم،  غيير ممكن نبوده است. بسياري از شرايط آن، از جمله برخي از شرايطي كه به نظر ما  كلي محال است در شهر اسپارك عملاً تحقيق يافته بود.

4ـ نظريه مثل افلاطون :

در  ابتدا بايد فرق بين «وهم» و «معرفت» چيست؟ شخصي كه صاحب معرفت است، به چيزي معرفت دارد يعني چيزي كه موجب است پس معرفت مصون از خطاست، زيرا كه منطقاً نمي تواند خطا باشد ولي «وهم» ممكن است خطا باشد، پس بايد از آنچه هم هست وهم نيست باشد مثلاً كه زيباست از جهتي هم زشت است و چيزي كه عادلانه است از جهتي هم ظالمانه است. افلاطون مي گويد اشياء محسوس داراي اين تناقض اند ولذا ميان هستي و نيستي قرار دارند، و مي توانند منشاء وهم واقع شوند، و نمي توانند منشاء معرفت باشند «اما آنان كه وجود مطلق و ابدي ولايتغيير را مي‌بينند، مي توان گفت كه تنها دچار وهم نيستند، بلكه صاحب معرفتند» بدين ترتيب به اين نتيجه مي رسيم كه وهم مربطو به عالم محسوس است، حال آنكه معرفت مربوط به عالم ابدي فوق محسوس است. در مثل وهم مربوط به چيزهاي زيباست اما معرفت و به زيبايي مطلق مربوط است. در جواب فيلسوف كيست؟ آمده است دوستدار حكمت، دوستدار حكمت كسي است كه زيبايي مطلق را مي بيند حال آنكه اين چنين نفري  صاحب معرفت است.

اما نظريه اي (مثل) يا (صور)، اين نظريه پاره اي منطقي و پاره اي ما بعد الطبيعه است. پاره منطقي به معاني اسماي تمام راجع است. تعداد زيادي خانوار وجود دارد كه جمله «اين گربه است»  دربارة آن صدق مي‌كند. اما بنابر مابعد الطبيعه  كلمه «گربه» به معناي گربه كلي است، يعني هماي گربه كه خدا آفريده است و يكتا است. گربه هاي جزئي از ماهيت آن گربه بهره اي دارند ولي آن بهره كمابيش ناقص است وفقط به موجب اين نقص وجود گربه هاي متعدد ممكن است. آن گربه واقعي است، گربه هاي جزئي ظاهري هستند. بينش افلاطون سرانجام به يك تمثيل نيازمند است تا حقيقت آن براي خوانده روشن شود و آن تمثيل غار است. اين تمثيل  بعد از بخشهاي گوناگون آمده مي شود تا خواننده ضرورت دنيار مثل را درك كند، نخست دنياي فكر، از دنياي حواس متمايز است، پس فكر وادارك حسي به دو نوع تقيسم مي شوند. دو نوع فكر عبارت است از عقل و فهم از اين دو نوع عقل نوع عاليتر است و با مثل خالص سروكار دارد و فهم آن نوع فكر است كه با رياضيات سروكار دارد و از عقل پست تر است. افلاطون فرق ميان بينش روشن عقل و بينش آشفته ادراك جسمي را به كمك تشبيهي مربوط به حس بينايي توضيح مي‌دهد: «نفس مانند چشم است. چون متوجه  چيزي شود كه بر آن نور حقيقت و هستي بنابر آن را درك م كند و روشن مي گردد، اما چون به دنياي نيم تاريك كودن و فساد توجه كند، از آن فقط وهمي بدست مي آورد و درست نمي‌بيند، و زمان بدين عقيده و زماني براي عقيده پاي بند  نه مي شود و كودن به نظر مي رسد... چيزي كه به معلوم حقيقت مي بخشد و به عالم قدرت كسب علم مي‌دهد، همان است كه من ميل دارم آن را مثال خوبي بناميد و شما آن را علت علم مي شناسيد.»

و اين مقدمه منجر مي شود به مثيل معروف غار كه مي گويد كساني را كه از فلسفه بي بهره اند مي توان تشبيه كرد به زندانياني كه در غاري جاي دارند و فقط مي تونند به يك سو نگاه كنند، زيرا كه در زنجيره هستند و در پشت سرشان آتش است و در پيش رويشان ديوار. ميان آنها و ديوار چيزي نيست. آنچه مي بينند ساير خودشان است و چيزهايي كه در پشت سرشان هست كه پرتو آتش روي ديوار نقش مي بندد. زندانيان ناچار اين سايه هاي را واقعي مي پندارند و از اشيائي كه باعث اين سايه‌ها هستند خبر ندارند. سرانجام يك نفر از غار مي گريزد و قدم در نور خورشيد مي‌گذارد، و براي نخستين بار اشياء واقعي را مبيند و مي فهمد تا كنون سايه ها او را مي‌فريفته اند. خواهد كه به غار برگردد و حقيقت را به زندانيان بگويد و راه نجات را به آنها نشان دهد. اما اين شخص در متصاعد ساختن زندانيان به درستي گفته‌ي خود با مشكل روبرو مي شود و از ديد زندانيان چون از روشني به تاريكي رفته است سايه ها را به خوبي زندانيان نمي بيند و به نظر آنها ابله تر از زماني كه هنوز فرار نكرده بود مي نمايد. به نظر افلاطون فيلسوف كسي است كه از بند اسارت رهايي يافته و بروشنايي رسيد، و حقيقت مطلق را درك كرده است در ك خوبي كه در فلسفه افلاطون خاص دارد همان درك واقعيت است.

5ـ نظريه افلاطون دربارة بقاي  روح :

در خصوص اين نظريه بايد به رساله اي كه «فيدو» نام دارد اشاره كرد كه اين رساله لحظات آخر زندگي سقراط را نقل مي‌كند و بگفته ها لو به هنگام نوشيدن جام شوكران مي پردازد.

«فيرو» آرمان افلاطون را در مورد انسان نشان مي‌دهد: انساني در حد اعلاي خردمندي و خوبي، كه ترس از مرگ در او راه ندارد. رفتار سقراط در برابر مرگ، چنان كه افلاطون وصف مي‌كند چه در زمان باستان و چه در عصر جديدي از لحاظ اخلاقي داراي اهميت است. بي اعتنايي  سقراط به مرگ در آخرين ساعتهاي زندگي، با اعتقاد روي به بقاي روح بستگي دارد، و اهميت «فيرو» در اين است كه نه تنها مرگ يك مظلوم را شرح مي‌دهد بلكه به تشريح نظريات بسياري مي پردازد. در رساله «فيدو»آخرين ساعت فرا رسيده است سقراط چنين آغاز سخن مي‌كند كسي كه داراي روح فلسفي است از مرگ باك ندارد بلكه مرگ را با تمام جان مي پذيرد. وي از مرگ خود اندوهناك نيست، زيرا كه مي گويد اولاً (من  به نزد خدايان ديگري مي روم كه دانا و خوب اند و ثانياً به نزد كساني مي روم كه از آنان كه رهاشان مي كنم بهتر اند من اطمينان دارم كه براي مردگان چيزي در پيشض است، چيزي كه خوبان بسيار بيش از بدان از آن برخوردار مي شوند).

سقراط مي گويد كه مرگ جدايي روح از تن است. اينجاست كه ما با ثنويت افلاطون روب رو شويم، بود و نبود، معقولات و محسوسات، تعقل و ادراك حسي، روح وتن اين جفتها به يكديگر مربوط هستند. و در هر جفت اولي هم از حيث واقعيت و هم از حيث خوبي بر دومي  برتري دارند.

افلاطون مي گويد تن آدمي مانع كسب معرفت است، بينايي و شنوايي اعتبار ندارند، وجود حقيقي،‌ اگر حصول معرفت آن براي روح ممكن باشد، از راه تعقل جلوگيري مي شود، كه از راه حس. در نظر افلاطون تن از دو جهت مخل كسب معرفت است: يكي اينكه تن بينش ما را دچار ابهام و آشفتگي مي‌كند مانند وقتي كه از پشت شيشه نگاه مي‌كنيم و تار مي بينيم،‌ ديگر اينكه به عنوان منبع شهوات توجه ما را از جستجوي معرفت و سير در جهت حقيقت منحرف مي سازد.

در «فيرو» آمده است كه از سقراط در باره بقاي روح پس از مرگ دليل مي خواهد: دليل نخست اين است كه همة چيزهايي كه داراي ضد هستند از ضد خود پديد آمده اند، زندگي و مرگ ضد يكديگر هستند و لذا هر يك بايد ديگري را پديد آوردن. دليل دوم طبق نظريه تذكر بودن معرفت كه بيشتر مبتني بر اين است كه ما داراي مفاهيمي هستيم از قبيل تساوي تام كه ممكن نيست از تجربة گرفته شده باشند ولي تساوي تقريبي را درتجربه  داريم ولي تساوي تام يا مطلق را در ميان اشياء محسوس ديده نمي‌شود. و سقراط مي گويد اين برهان در مورد مفاهيم وجود دارد و به اين دليل روح شخص صاحب معرفت از پيش وجود داشته است.

سپس مي گويد نيمي از آن چه لازم بود به اثبات رسيد يعني روح ما پيش از تولد داشته و اما اينكه روح ما پس از مرگ وجود خواهد داشت بحث ديگري است، سقراط در خصوص مي گويد بقاي روح از همان موضوعي نتيجه مي شود كه قبلاً گفته شد، يعني هر چيزي از ضد خود به وجود مي آيد. يعني همچنان كه زدندگي مرگ را به وجود مي آورد، مرگ نيز زندگي را به وجود مي آورد. اما سقراط برهان ديگري نيز مي‌ آورد و آن اين است كه روح مانند مثل بسيط است و از اجزاء تركيب نيافته است، بر حسب تصور سقراط گويا چند بسيط آغاز و انجام ندارد و تغييري در آن رخ نمي دهد،‌ جسم محسوس است و روح معقول الذا روح در زمرة چيزهاي ابدي است. روح چون خود ابري است، هنگامي شاد و روشن است كه دربارة چيزهاي ابدي يعني معقولات بينديشد، اما هنگامي كه به محسوسات و عالم كون و فساد بپردازد دچار حيرت و سرگشتگي مي شود. روح هنگامي كه جسم را به عنوان وسيلة اداراك به كار مي برد، يعني هنگامي كه بينايي و شنوايي و حواس ديگر را به كار مي گمارد،( چراكه ادارك به وسيله جسم چيزي جز همان ادراك حسي نيست)... [در اين حال] به وسيله جسم به عالم كون و فساد كشانده مي شود و سرگشته و حيران مي گردد. هنگامي كه روح با كون و فساد روبه رو مي شود، حالت مستان را پيدا مي‌كند و دنيا به گرد او مي چرخد ... اما هنگامي كه به خود مي آيد وارد عالم ديگر مي شود، عالم خلوص و ابديت و ثبات است. و اينها از جنس روح هستند و روح در تنهايي با آنها بسر مي‌برد و در برابر خود مانعي نمي بيند، در همان هنگام است كه روح از خطا مصون مي گردد و چون با لايتغيير  ارتباط دارد خود نيز لايتغيير است، واين حالت روح خردمندي ناميده مي شود.

6ـ جهان‌شناسي افلاطون :

جهان شناسي  افلاطون در رساله «تيمايوس» تشريح شده است. اين رساله چه در قرون وسطي و چه پيش از آن پيش از آثار افلاطون در فلسفه نوافلاطونيان تأثير داشته است. در اين رساله افلاطون جاي سقراط را يك تن فيثاغورثي و قسمت عمده نظريات كتب فيثاغوس در اين رساله بيان شده است، از جمله نظرية فيثاغوري كه اعداد حقيقت جهان اند. در اين رساله نخست مجملي از پنجم كتاب اول «جمهوري» بيان مي شود، پس افسانه «اتلانتيس» نقل مي شود، از اين قرار كه «اتلانتيس» جزيره اي بوده است روبه روي «ستونهاي هر كول» كه وسعت آن از مجموعه ليبي و آسيا بيشتر بوده است آنگاه تيمايوس كه يك منبع فيثاغوري است به نقل تاريخ جهان از آغاز تا آفرينش بشر مي پردازد، خلاصه گفته هاي او از اين قرار است:

چيزهاي لايتغيير را عقل در مي يابد، وچيزهاي متغير را وهم. جهان چون محسوس است قديمي نيست، پس خدا آن را آفريده است چون خدا خوب است كه جهان را از روي نمونه قديم آ‌فريد. چون از حس مبرا است،  خطاست همه چيز حتي الامكان مانند خودش باشد «خدا خواست همه چيز حتي الامكان خوب باشد و هيچ چيز بد نباشد چون ديد كه جهان محسوس قرار ندارد و سراسر دچار جنبش آشفته و بي نظم است، پس از بي نظمي، نظم پديد آورد.» بدين ترتيب چنين مي نمايد كه فراي افلاطون، بر خلاف خداي يهود و خداي مسيحيان، جهان را از هيچ پديده نياورده بلكه آن را از موادي كه پيشتر وجود داشته «تنظيم» كرده است. خدا عقل را در روح  و روح را در تن جاي داد. جهان را مجموعاً به صورت موجود جانداري كه داراي روح و عقل است در آورد. جهان جانداري محسوس است كه همة جانداران ديگر را در بر دارد. جهان كروي است، زيرا كه «نا همانند» است وهمه جاي كره همانند است. جهان مي چرخد، زيرا كه چرخش كاملترين حركت است و چون چرخش يگانه حركت زمين است پس زمين به دست و پا نياز ندارد. و در ادامه چنين بيان مي‌كند كه چهار عنصر اصلي عبارتند از آتش، هوا، آب و خاك و نماينده هر يك از اين عناصر يك عدد است و اين عداد با يكديگر نسبت مشترك دارند، يعني نسبت آتش به هوا مانند نسبت هوا است به آب، و آب به خاك فرا درساختن جهان همه عناصر را بكار برده است و بنابراين جهان تمام است و در معرض پيري و بيماري نيست.  نسبت اجزاء جهان با يكديگر هماهنگي دارد و اين امر باعث مي شود كه جهان داراي روح دوستي باشد و اجزاء آن جز به دست خدا از هم نپاشد. اين موارد خلاصه اي بود از جهان ساده كه افلاطون آن را در رساله تيمايوس بيان كرده است.

«بسم الله الرحمن الرحيم»

 

موضوع :

افلاطون

 

استاد مربوطه :

دكتر سهيلا فراهاني

 

 

منبع : سايت علمی و پژوهشي آسمان--صفحه اینستاگرام ما را دنبال کنید
اين مطلب در تاريخ: چهارشنبه 12 اسفند 1394 ساعت: 16:17 منتشر شده است
برچسب ها : تاريخچه زندگي افلاطون :,

بهره وري (ميزان توليد) و سنجش آن و مفهوم ارزش افزوده

مقدمه

مي توان گفت كه بهره وري علت وجود داشتن مديريت (اداره كردن) است. هنوز هم نحوه خوب انجام دادن كار مديران، سرپرستان و همه كارمندان، به شناخت و درك كامل و درست از اين مفهوم (انديشه كلي) و همه اجزا تشكيل دهنده آن دارد؟

هدف اين فصل كتاب، توسعه و گسترش دادن بحث و گفتمان، مطابق با به وجود آوردن ساختار (چهارچوب) مي باشد كه بتوان راجع به موضوعات بهره وري بحث و تبادل نظركرد، و تعدادي از شيوه ها پيچيده و متفاوت (ناهمگون) را جهت ارزيابي كردن بهره وري در سطح (رده) سازماني را گرد آوري كنيم.

به طور كلي، پيام آن است كه بهترين شيوه يا راه حل كامل و بي نقص وجود ندارد، اما تشخيص دادن ضرورت براي بهسازي و اصلاح، مي تواند اولين مرحله مهم بودن تشخيص معضل (گرفتاري) باشد، و همچنين مي تواند براي استقرار يك معيار مناسب و پسنديده، بهره وري (ميزان توليد) باشد.

بهره وري، حالا يك واژه رايج روزمره شده است. از زمان جنگ جهاني دوم، همه حكومتها، سياستمداران، آكادميك ها (دانشگاهيان) و اقتصاددانان، در مورد مهم بودن بهره وري تاكيد داشتند، علت آن هم، ارتباط و وابستگي آن با علم اقتصاد به طور جامع بود، و علم جامع اقتصادي هم، به بهداشت و تندرستي ملت وابسته بود. به طور جهاني، مديريت جمعي و مشترك به بهره وري (ميزان توليد) مربوط و وابسته است، چون، آن به مانند يك شاخص مهم و اساسي بازده (راندمان) به حساب آورده مي شود، آن هم وقتي كه مقايسه و همانندي با رقيبان (رقباي) بازار جهاني، وجود داشته باشد

تاكيد داشتن حكومت ها بر روي ارتباط و وابستگي ميان بهره وري سطح زندگي، تورم و رشد و توسعه اقتصادي بود. (سال 1972 Craig)

در طي همه دورانها، همه حرفه ها، زماني را جهت توجه كردن به مسئله بهره وري و چگونگي ارزيابي كردن آن، صرف كردند، اما به هيچ گونه از نتيجه گيري دستيابي نداشتند.

Faraday (سال 1971) اظهارنظر كرد كه برداشت همراه با محاسبه بهره وري(ميزان توليد)، زمينه بحث و مباحثه طولاني بود، و تلاشهاي زيادي در آن مورد انجام شد، اما در نتيجه گيري از آن داراي ارزش كمي بود، زيرا آن نتيجه گيري ها حاوي نواقص و ضعف هاي زيادي بود، در سال 1972 ، Craig معضل بهره وري را خلاصه كرد، وقتي كه او گفت كه بهره وري مانند، اغفال كننده ترين مفهوم (برداشت كلي) در ادبيات بازرگاني و اقتصادي باقيمانده است. مفهوم بهره وري اغفال كننده (درهم و برهم) باقي ماند، زيرا به علت فقدان سبك كاري نظري (تئوريك) معتبرو  كامل- عمدتاً در رده موسسات بازرگاني بود.

مرحله بعد- تعريف شفاش سازي بهره وري و اجزاي تشكيل دهنده آن معمولا بهره وري (ميزان توليد) را مانند نسبت ارزيابي فرآوري (توليد) به ارزيابي برخي يا همه اندوخته ها كه براي ايجاد كردن اين فرآوري استفاده شده است، تعريف و شناسايي مي كنند. در شناسايي كردن به اين روش (شيوه) يك يا تعدادي ارزيابي (معيار) اطلاعات به كار گرفته مي شود و با يك تا تعدادي از معيارها (ارزيابي هاي) فرآوري مقايسه مي گردد.

هنگاميكه سعي و كوشش براي ايجاد كردن همه داده ها (اطلاعات) و همه فرآوري ها (توليدات) در يك سيستم (ساختار) انجام گرفته باشد. آن معيار (ارزيابي) به نام مجموع (معيار  بهره وري يا معيار كامل بهره وري TPM) ناميده مي شود. در سال 1979 ، Palik در تعريف و شناسايي خود از معيار كامل بهره وري مطرح كرد كه داده ها (اطلاعات) استفاده شده در اين شيوه مي تواند، ساعت كار كردن كارگران، واحد سرمايه، و مقدار دقيق (ميزان) مواد خام باشد، كه با نتايج (پيامدهاي) توليد مقايسه مي گردد.

با گفتمان مجدد در مورد الگو مفهومي و نظري بهره وري، منشأ، نشانگر داده ها (اطلاعات) به سيستم (ساختار) مي باشد. بدنه الگو، روش (شيوه) تبديل و دگرش مي باشد، و شاخه ها و برگها و ميوه هاي الگو ، سيستم (ساختار) فرآوري و توليد است. الگو دو تا مسئله (معضل) اساسي و بنيادي را نشان مي دهد.

1-  با انتخاب كردن عوامل متفاوت داده ها (اطلاعات) و فرآوري ها (توليدات) مي تواند به معيارها (ارزيابي هاي ) متفاوت از بهره وري استنتاج گردد.

2-   متنوع كردن مجموع عوامل داده ها و توليدات، كه بسياري از آنها به خاطر نوع كيفي (ماهيت كيفي) آن باشد.

با اين وجود، هنوز هم، گفتمان (گفتگو) معدودي، راجع به نياز، به توانايي داشتن، براي ارزيابي كردن بهره وري، مقايسه و همانندي عملكرد امكان پذير نمي باشد، و عمل مهار كردن را نمي توان به طور مناسب يا درست انتخاب كرد.

سؤال آن است كه ما چه چيزي را مي خواهيم ارزيابي كنيم، و ما چگونه معيار آنرا جمع آوري مي كنيم، و چگونه مي توانيم داده ها (يافته ها) را كه گرداوري كرديم و تجزيه و تحليل كنيم؟

براي ارزشيابي كردن، ما چه عوامل (فاكتورهايي) را انتخاب كرديم و تا چه اندازه اي آن عوامل مهم و با اهميت است، و ما چگونه مي توانيم، آن سنجش (ارزشيابي كردن) را انجام دهيم، شايد آن بهترين شيوه پيشرفت و گردآوري اطلاعات باشد كه از طريق تجزيه و تحليل كردن دلايل مشخص و ويژه، و جوابگويي به سؤال شركت هايي مي باشد كه تمايل به ارزيابي كردن بهره وري (ميزان توليد) خود دارند.

در سال 1973 دو اقتصاد دان Teague , Eilon طرح كلي، دلايل عمده، توجه داشتن به نياز براي ارزشيابي كردن بهره وري را خلاصه كردند.

1-  جهت اهداف استراتژيك ، براي مقايسه كردن عملكرد جهاني موسسه با رقباي خود يا با موسسات همانند خود، مي باشد.

2-  براي اهداف تدبيري (ماهرانه)، براي قادر بودن مديريت جهت اداره كردن (مهار كردن) عملكرد موسسه، از طريق اداره كردن عملكرد مناطق مجزا و مستقل موسسه، يا توسط عملكرد آن يا توسط توليد آن، باشد.

3-  براي اهداف طرح ريزي شده، براي مقايسه كردن منافع (سودهاي) به دست آمده و وابسته از طريق استفاده كردن از داده ها (اطلاعات) متفاوت و متضاد با هم، و يا از طريق تغيير دادن و متفاوت كردن داده ها (اطلاعات) همسان و همانند است.

4-   براي اهداف مديريت داخلي، مانند، بستن قرارداد و انجام دادن معامله مشترك و همگاني با اتحاديه هاي كارگري.

در سال 1982 Thorp ، دقيقاً برخي از شرايط (مقتضيات) سنجش (ارزشيابي كردن) مشخص و ويژه شركت ها را تحت اين عناوين (طبقه بندي) و همچنين داده ها (اطلاعات) جمع آوري شده، براي اين اهداف، را مورد بررسي بيشتر قرار داد، و چگونگي استفاده نمودن از اين طبقه بندي و تضاد و ابهام موجود در اين طبقه بندي (عناوين) و معضلاتي (گرفتايهاي) كه رخ مي دهد، را هم مورد بررسي قرار داد.

1-   سنجش مندرجات (مفاد) سبك كار و پاداش دادن به كارگران

2-   معين سازي سطوح كارمندان توسط مقايسه كردن آنها

3-   ارزشيابي (ارزيابي) عملكرد مربوط به مديريت و مدير

4-   سرمايه گذاري براي تصميم گيري و قاطعيت در تصميم گيري

پژوهش هاي طولي از شصت و سه سازمان در سال 1983، همكاران و Bowegy) متوجه شد كه در ميان معضلات (مسائل) و انتخاب كردن شيوه ارزشيابي كردن آنها، عبارتند از:

1-  معضلات (مسائل) مفهومي و نظري كه به سنجش دقيق بهره وري وابسته مي باشد، و همچنين بهسازي و بهبود بهره وري، و آنچه را كه دقيقاً باعث عملكرد بهسازي و بهبود شركت شده است.

2-   ديد (ژرفانمايي) متفاوت مردم از درك و برداشت واژه بهره وري (ميزان توليد).

3-  مسائل (معضلات) كاربردي وابسته به جمع آوري داده ها (اطلاعات) و ادغام و تركيب كردن انواع مختلف و متفاوت داده ها با همديگر.

مرحله بعدي – نسبت بهره وري-

پيشرفت و توسعه بنابر تاريخ باستان (از آغاز تا انقراض امپراطوري روم غربي در سال 476 ميلادي)- مي توان استنتاج كردن، كه از زمانهاي آغازين ثبت شده در تاريخ، گروههاي مردم براي كار كردن با يكديگر سازماندهي مي شدند، و هدف آنها رسيدن به خواسته هاي طرح ريزي شده خود بود.

اين هماهنگي و منظم كردن كوشش و تلاش و كنترل و اداره كردن آن براي دست يافتن به آن نتايج (پيامدها) بود. گرچه واژه علمي مديريت در انقلاب صنعتي به خوبي شناخته نشده بود (در اواخر نيمه قرن نوزدهم 19^th). تاريخچه آن ، مدت زمان طولاني تري از واژه آن، مورد توجه و تفكر قرار گرفته بود.

با توجه كردن به مهارتهاي موردنياز براي مديريت، طبق مصري كهن، براي ساختن اهرام سه گانه‌ي خود، طبق، مردم قديم چين براي ساختن ديوار بزرگ چين، و يا مهارتهاي مديريت مردم بين النهرين، براي آب رساني كردن (آبياري كردن) زمين و چاه (سد) شهرهاي خودشان، يا مطابق با مردم روم موقعي كه جاده هاي خود را ساختند، يا آبروها (جوپلها) و ديوار Hadrian را بنا كردند.

همه اين بناها (ساختمانها) ساخته شده توسط بشر، نيازمند ميزان زيادي از سعي و تلاش انسان بود، و بنابراين به ساختار (سازمان) هم احتياج داشت. يعني، به طرح ريزي كردن، اداره و مهاركردن، و هماهنگي احتياج داشت.

اهرام سه گانه مصر داراي 75600 مربع فوت در پايه (ته) خود بود، و داراي 480 فوت ارتفاع بود و متشكل از بيشتر از 2 ميليون سنگ ساختماني سيمان بود (بلوك سنگ ساختماني بود).  هر بلوك (قالب) سنگ ساختماني در حدود 205 تن وزن داشت. پايه ساختمان (بنا) فقط 7 اينچ مربع كامل بود. اين اهرام سه گانه مصر بدون استفاده كردن از كامپيوتر، ماشين حساب برقي، و يا مهار كردن تجهيزات مواد مدرن، و يا بدون استفاده كردن از الگوها / تكنيك (شيوه ها) پيشرفته و مدرن، دقيق و صحيح (رياضياتي) به دست آمده بود.

- مديريت ماهرانه و علمي- برخي از نويسندگان دوران كهن- فيلسوف حكيم چيني Mencius (289-372) به الگوهاي نظري و مفهومي، و سيستم ها (ساختارهاي) كه اكنون تحت عنوان واژه تكنيك مديريت فرآوري (توليد) معروف شده است، پرداخته بود. او منافع جداسازي نيروي كار را نشان داده بود. ركوردها (ثبت تاريخي) نشان مي دهد كه مردم يونان باستان منافع جداسازي نيروي كار، جداسازي حرفه اي ها (افراد مجرب و باتجربه)، و شيوه هاي كار مشابه و يكسان را درك كرده بودند.

نظاميان آنها، نحوه ساختن سلاح ها و تجهيزات خود را ياد گرفته بودند، و در هنگام حمله غافلگيرانه، آنها بايد طبق نقشه و تجهيزات خود آماده مي شدند، آنها همچنين از آهنگ، سبك كار براي توسعه و گسترش دادن ريتم ان استفاده مي كردند.

در حقيقت آن كار را براي به دست آوردن سرعت روان اجرا كمتر خسته كننده، و براي توسعه و گسترش دادن بهره وري (ميزان توليد) استفاده مي كردند.

جداسازي نيروي كار توسط Plato (BC 347- 427) تشخيص داده شد. او در نظام جمهوري نوشته بود، كه يك انسان كه در كار خود محدود شده، و داراي محدوديت وظيفه خود مي باشد، بايد ضرورتاً در انجام آن كار، بهترين باشد.

نگرش كهن به كار

به هر حال، خود كار مطمئناً توسط مردم يونان و روم كهن، مانند خوار و پست كردن خود، مورد بررسي قرار گرفته بود.

كار، چيزي براي مانع شدن، در جهت كسب كردن و فهميدن بيشتر خواسته ها و آرزوهاد است، مانند هنر و ماجراجوئي براي كارهاي هنري، ماجراجويي براي فلسفه، و ماجراجويي نظامي است. بنابراين، آنهايي كه مي توانستند، و براي انجام دادن كار سعي و تلاش مي كردند، و از آنها مانند بردگان استفاده مي شده است.

-         پس از سقوط امپراتوري روم

همراه با سقوط امپراتوري روم، توسعه و پيشرفت، مختصر و محدود شد بردگي جايگزين فئوداليسم (نظام فئوداليته) شد.

در قبل از اصلاح و بازسازي مسيحيان اروپا، به كار كردن مانند يك بار غصه و مسئوليت توجه مي كردند، يك مجازات و گوشمالي براي گناهان حضرت آدم و حوا بود، زيرا پاداش را بايد در دوران پس از مرگ يافت. در همين دوران، ساعت خودكار توسط Heinrich Von Wych در شهر پاريس و در سال 1370 اختراع شد و چايخانه (ماشين چاپ) گوتنبرگ اختراع كليدي و مهم براي همه رخدادهاي توسعه و پيشرفت در علوم مديريت بود.

اختراع اولي، (اختراع ساعت خودكار) سنجش (ارزشيابي كردن) سبك كار درست و مطابق با معيار بود، اختراع دوم (اختراع چاپخانه)

مهارت و استعداد ارتباط داشتن با واژه چاپ بود. البته الهام‌ بخشيدن به ابتكار و نوآوري، تفكر اختراع ماشين چاپ، مي‌تواند مانند نمونه آغازين شيوه (روش) پژوهش كردن، بررسي شود.

حكايت اختراع، چنين آغاز شد كه، همزمان با جشنواره شراب، Guttenberg، متوجه شد، كه او مي‌تواند با بكارگيري تكنيك، و استفاده كردن از سوراخ‌هاي قالب- سكه، كه اين كار توسط فوت و فن ماشين له كردن انگور (ماشين فشار) انجام داده باشد، كه باعث به وجود آمدن صفحه چاپي شد، كه اين صفحه چاپي تركيبي از حروف جدا از هم، در عوض آنكه يك قالب حكاكي شده واحد و يكپارچه باشد، و در نهايت اين تفكر به اختراع ماشين چاپ منتهي شد. در سال 1436 يك بازديد كننده اسپانيايي كه از مجموعه شهر و نيز (در شمال ايتاليا) بازديد مي‌كرد، گزارش كه كه «وقتي كه كسي وارد دروازه شهر وينز مي‌شود، با يك خيابان پهناور و بزرگ در يك طرف شهر، و درياي بزرگي در ميان (وسط) شهر مواجه مي‌گردد. و در يك طرف شهر هم پنجره‌هايي به طرف بناقورخانه باز شده بود، و از جهت ديگر همان مناظر هم مشاهده مي‌شد، و عاقبت آنكه، يكي گالي (نوعي كشتي قديمي) مشاهده شد، كه توسط يك كشتي بزرگ ديگر يدك‌كشي شده بود. و از درون بنا، آنها براي هميدگر اطلاعيه ارسال مي‌كردند، از طريق، يك فيش (برگه) عملكرد، از طرف ديگر باليستيك (پرتابه) و خمپاره پرتاب مي‌كردند، و خلاصه از همه طرف، همه چيزهايي كه مورد نياز بود، مشاهده مي‌شد، و هنگامي كه گالي به انتهاي خيابان رسيد، همه افراد مورد نياز بر روي عرشه كشتي بودند، همه با هم مشغول كامل كردن يك پارو بودند و پارو از قسمت انتها- به انتها مجهز شده بود. به اين گونه (روش) ده‌تا گالي، كاملاً مسلح، ميان زمان‌بندي سه و نه (3 و 9) حاصل شد. بازديد كننده اسپانيايي، شاهد يك شيوه توليد بود، اين رخداد 500 (پانصد) سال قبل از Henry Ford اتفاق افتاد.

مجموعه شهر وينز، از قسمت‌ها (بخشهاي) همگون و ميزان‌دار براي ساخت استفاده كرده بود. انحنا پيدا كردن كشتي جنگي، با انواع مختلف پيكان سازگاري و مطابقت داشت. قسمتهاي غيرقابل انعطاف عقب كشتي با همه انواع تيغه‌هاي سكان كشتي و ساير افزارگان كشتي سازگاري و مطابقت داشت. قسمتهاي عرشه كشتي، بايد قبل معاوضه و تبادل‌پذير باشند. اين شيوه، طرح (الگو) پيش از موقع، براي كاهش دادن كنترل و اداره كردن بود. از تكه پاره‌هاي كشتي بزرگ بايد قطعه ‌برداي مي‌كردند.

رشد و توسعه دادن شيوه بهره‌وري، براي توليد گالي (كشتي بزرگ) بود و تعدادي از ميزان كار، براي سنجش و شيوه (روش) پژوهش جهت برقرارسازي (استقرار)، مهمتر تسهيلات را از قبل فرض مي‌كنند. علاوه بر آن، تمايل داشتن براي پيشرفت و توسعه بدون استفاده كردن از شيوه همراه، با نياز به چرخش در آوردن، اجراي آن، يغمي، كاهش دادن هزينه، رقابت، محافظت كردن، و همچنين مدعي بودن براي همچشمي، و يا بهبود بخشيدن به همچشي و رقابت كردن بود.

در قرن پانزدهم، صومعه‌نشينان (راهبها) همه قوت خود را، براي ايجاد كردن صومعه و سنگ‌كاري كردن آن صرف كرده بودند اين چنين ثبت تاريخي، تلاش و كوشش، را، حتي اگر در دوران آغازين هم باشد، جهت جايگزين كردن معيار (استاندارد) كيفيت، و معيار زمان‌بندي كردن كار، و معيار توليد،‌ را توصيه مي‌كند.

- علم مديريت

Frank, Lillian Gilbreth l1l2l3l

Frank, Lillian Gilbreth و Frederick winslowtaylor متحد و هم پيوند شدند Gilbreth، برخلاف Taylor، داراي تجزيه و مهارت در تشكيل دادن اتحاديه بود، كه احتمالاً، شور واشتياق آنها را در تعيين كردن زمان انجام دادن كار،‌ محدود كرده بود.

در اولين حرفه Frank Gilbreth، او در معيارسازي و شيوه (روش) پژوهش علاقمند بود.

قابل ذكر است كه در، آجرچيني (خشت‌ مالي)،‌ در محل ساختماني كه او در آنجا كار مي‌كرد. دو تا آجرچين (خشتمال) از يك روش دقيق و همانند استفاده نمي‌كردند، يا حتي از يك مجموعه طرح‌ريزي شده حركتي همانند، آن هم موقعي كه در جهت مخالف كار كردن آهسته، يعني به سرعت كار مي‌كردند، استفاده نمي‌شد. او سعي كرد كه براي كشف كردن يك شيوه (روش) پيشرفته طرح‌ريزي كند.

نتيجه آن بود، كه او قادر شد كه توليد (فرآوري) آجر را از تعداد 1000 عدد در هر سال، به تعداد 2700 آجر در هر سال افزايش دهد.

از طريق پژوهشهاي مختلف و متنوع Gilbreths موفق شد كه اصول حركت انساني را توسعه و گسترش دهد، كه اين اصول حركت انساني تكامل يافته، قوانين حركت اقتصادي بود.

آن همان نوآوري بود، كه آنها، آنرا در اصطلاح «پژوهش حركت (طرح پژوهشي)»، براي زير پوشش قرار دادن وسعت پژوهش و تحقيق خود،‌انتخاب كردند، و همچنين شيوه (روشي) براي جدا كردن طبقه‌بندي كردن آنها، و از شيوه‌هاي وابسته به «پژوهش براي، زمان تعيين شده براي انجام دادن كار» بود.

آن تكنيك (شيوه‌اي) بود، كه آنها معتقد بودند، كه بايد هميشه بر همه شيوه‌هاي پژوهشي، ارجحيت داشته باشد.

امروز، اين شيوه هنوز هم، ادامه دارد.

استفاده كردن از كامارا (دوربين عكاسي) در طرح پژوهش (پژوهش حركت) از همان زمان ناشي شده است، و Gilbreths هم از نتيجه پژوهش حركت ميكروسكوپي، در جهت ثبت كردن و بررسي و امتحان كردن مفصل آن، حركت زنجيره‌ي كمتر از حد لازم، و همچنين اختراع كردن گراف (نمودار) چرخه‌اي و پرهوني، و همچنين اختراع كردن گراف (نمودار) زنجيره‌ ثانيه شمار (گاه شمار)، براي مشاهده كردن ميزان زماني و حركت استفاده كردند.

«با دو جين (دوازده عدد) ارزانتر تمام مي‌شود»

Frank و Gilbreth كار پژوهشي خود را به مرحله‌ي عملي آن، تا آنجايي رساند كه نهايت رساله آنها، در مورد «ارزانتر بودن با دوجين» را بررسي كرده و خانواده دوازده‌تايي را نمونه و الگو كار خود قرار داده بودند. اين قسمت از پژوهش همچنين در سينما هاليوود هم برگزيده و اجرا شد. اين الحاق (تشكيل) كاري آنها در چگونگي زندگي خانواده هم، اكنون مشهور و خارق‌العاده است.

-Henry Gantt-

سومين پيش‌كسوت مشهور و شناخته شده در روزگار آغازين علم مديريت Henry Gantt بود. او براي Frederick winslow Taylor در ايالات متحده آمريكا كار مي‌كرد. و بايد به خاطر تأثير داشتن او بر روي علم مديريت و جنبه انساني بخشيدن به علم مديريت، توسط او، از او ياد كرد. او به شرايطي كه داراي تأثيرات روان‌شناسي مطلوب و سازگار براي كارگران بود تأكيد و پافشاري داشت.

- Gantt chart-

علت يادآوري كردن از Gantt chart، نشان دادن (نمايش دادن) گراف بصري بود كه براي جدول زمان‌بندي كردن، كه براساس زمان هم مي‌باشد، استفاده دارد، در عوض آنكه براي كيفيت، حجم يا وزن استفاده داشته باشد، و اين اختراع مهم او بود.

از طريق دكترين (تعاليم) Gilbreths, Taylor، مشاهده مي‌شود، كه آنها به توسعه و گسترش تند و سريع در ماشين آلات و تكنولوژي ادامه داده، و با گسترش و بهسازي مواد، باعث به وجود آوردن حركت و جنبش خط مونتاژ شدند.

- توليد خط مونتاژ-

در اواخر قرن نوزدهم، موتور داخلي اشتعال اختراع شد، كه به توسعه و گسترش دادن موتور اتومبيل منجر شد. آن اختراعات، جنبشي بطرف پربازده كردن (بركارايي افزودن) توليد بود، و اولين شيوه، توليد خط مونتاژ را مي‌توان به سفارش كالا ويژه توسط پست Roebuck, Sears، متعلق به آمريكا، نسبت داد.

از مشهورترين پيش‌كسوتان Henry Ford، بود. كارخانه اتومبيل Henry Ford در ايالات متحده آمريكا، بهترين الگو (مثال) براي تغيير دادن خط مونتاژ سنتي به تكنيك خط مونتاژ تكنيك خط مونتاژ، هر شاسي (تنه‌ي اتومبيل) توسط يك نفر مونتاژ مي‌شد. كه اين مونتاژ كردن در حدود 12 ساعت و نيم، از ميزان زماني را به خود اختصاص مي‌داد.

هشت ماه بعد از اختراع كردن تكنيك خط مونتاژ، معيارسازي، تقسيم و جداسازي نيروي كار انجام شد. و زمان مورد نياز براي مونتاژ كردن شاسي اتومبيل فقط به 93 (نود و سه دقيقه) براي هر اتومبيل، كاهش يافت. (جالب است كه خاطر نشان شود كه عقيده اختراع كردن خط مونتاژ، موقعي براي او انفاق افتاد كه او در حال مشاهده كردن، حركت انتقال دهنده (نقاله)، مزدار و لاشه يك حيوان ذبح شده،‌در شيكاگو بود.

نوآوري و ابتكار خلاقيت همانند و متشابه در مفهوم آفريني و طرح اوليه Gutenberg براي اختراع كردن ماشين چاپ هم وجود داشت.

Charles Bedaux

پيش‌كسوت ديگر، در وسعت پژوهش علم مديريت Charles Bedaux بود، گرچه از آغاز كردن حرفه خود، تا بعد از فوت صرفنظر كرده بود، ولي او تأثيرات فراوان و رايجي، اولاً در ايالات متحده امريكا، و بعداً هم در اروپا داشت.

بسياري از شركت‌هاي اروپايي، مشتري او بودند، گرچه بسياري از افراد كه پژوهش او را تجربه كرده بودند، مديران (اداره كنندگان) بي‌وجدان و بي‌شرفي بودند، كه باعث سوء شهرت از او شدند.

او مفهوم (انديشه كلي) نسبت ارزيابي مدت زمان لازم براي انجام دادن كار را شناسايي كرد (آشنا‌سازي كرد).

او، آشناسازي Gilbreth را در مورد متكي بودن، به مجاز شمردن و قبول كردن، بهبودي از خستگي و واماندگي، رعايت كرده بود. گرچه ممكن است در آغاز نامي (خام بودن) و ناكافي بودن، حاصل شد، ولي سيستم (نظام كاري) او داراي پيامدهاي بزرگ و وسيعي، در توسعه و گسترش دادن سبك كار پژوهش بعدي بود؛

او همچنين به خاطر توسعه و گسترش دادن، زنجيره (طبقه‌بندي كردن) تكنيك‌هاي بكار گرفته شده، در سبك كار پژوهش، كه همچنين حاوي ارزشيابي كردن تجزيه و تحليل مي‌باشد، معروف و سرشناس شد.

 

 

 

 

 

منبع : سايت علمی و پژوهشي آسمان--صفحه اینستاگرام ما را دنبال کنید
اين مطلب در تاريخ: چهارشنبه 12 اسفند 1394 ساعت: 16:16 منتشر شده است
برچسب ها : بهره وري (ميزان توليد) و سنجش آن و مفهوم ارزش افزوده,

موضوع درس سمينار

رابطه بين هوش هيجاني و كارآفريني

استاد محترم :

 جناب آقاي دكتر فرحبخش

گرد آورنده :

 عذرا يوسفي

بهار 85

هوش هيجاني

با توجه به پيشرفت روز افزون دانش و فن آوري، و همچنين اهميت فراوان يادگيري و توانايي حل مسائل و مشكلات پيچيده عصر فن آوري، شناخت همه جانبه توانمندي هاي روان شناختي، اهميت ويژه اي يافته است. دراين ميان عواملي كه درموفقيت فردي در ابعاد تحصيلي، شغلي، زناشوئي دخيل هستند بيش از پيش مورد توجه ومطالعه قرار گرفتند. نكته شايان ذكر است كه هوش بهريا IQ به تنهايي درموفقيت افراد درابعاد ذكر شده نقش چنداني ايفا نمي كند.

دركشورهاي پيشرفته بحث بهره هيجاني و هوش هيجان مطرح شده است. اين مفهوم در مؤسسات، سازمانها و مراكز صنعتي و به خصوص درمصاحبه هاي استخدامي كابرد فراوان دارد. زيرا هوش هيجاني بالا درموفقيت افراد تأثير فراوان دارد. البته مشروط بر آن كه فرد از يك بهره هوشي نرمال برخوردار باشد.

تعريف هوش هيجاني (EQ)

اصطلاح هوش هيجاني درسال 1995 توسط دانيل گلمن مطرح شد. گلمن هوش هيجاني را چنين تعريف مي كند: هوش هيجاني يعني توانايي مهارتمايلات عاطفي و هيجاني خود، درك خصوصي ترين احساسات ديگران، رفتار آرام سنجيده درروابط انساني، به عبارت ديگر، فردي كه از هوش هيجاني بالايي برخوردار است، به خوبي مي تواند احساسات خود را مهار كند و آنها را به شكل مناسب بيان كند.

مفهوم هوش هيجاني از ديدگاه بار- آن

بار- هوش هيجاني را عامل مهمي درشكوفايي توانايي افراد براي كسب موفقيت درزندگي تلقي مي كند و آنرا با سلامت عاطفي و درمجموع، سلامت رواني مرتبط مي‌داند.

گلمن بامطرح ساختن پژوهش هاي خارق العاده اي كه درزمينه مغز و رفتار انجام شده است. نشان مي دهد كه عوامل ديگري دست اندركارند كه موجب مي شوند افرادي كه هوشبهر بالايي دارند درزندگي موفقيت هاي چنداني به دست نياورند، اما كساني كه هوش متوسطي دارند، درمسير موفقيت قرار بگيرند اين عامل جنبه ديگري از هوشمندي را شامل مي شوند كه گلمن آن را هوش هيجاني مي خواند.

اين ويژگي ها، مشخصه افرادي است كه درزندگي واقعي، موفق و كارآمدند. و درمحيط كارخود، نظر همه را به خود جلب مي كنند.

هوش بين فردي توانايي درك افراد ديگر است: يعني اينكه چه چيزي موجب برانگيختن آنان مي شود. چگونه كار مي كنند و چگونه مي توان با آنان كاري مشترك انجام داد.

بازارياب هاي موفق، ساستمداران، معلمان، پزشكان و رهبران مذهبي احتمالاً درزمره افرادي هستند كه از درجات بالايي از هوش ميان فردي برخوردارند.

تعريف قابليت هيجاني از ديدگاه « كارولين سازي»[1]

صلاحيت يا قابليت هيجان عبارت است از تجلي كفايت خود، درمبادلات اجتماعي كه هيجانها را برمي انگيزد. كفايت خود يعني فرد عقيده دارد وي داراي ظرفيت و مهارت براي رسيدن به نتيجه مطلوب مي  باشد. هوش هيجاني شامل كنترل احساسات و هيجانهاي خود شخص و ديگران مي  گردد.

تنظيم آنها و استفاده از اطلاعات برمبناي هيجانها، براي راهنمائي تفكر و عمل قابليتهائي كه درهوش هيجاني وجود دارند شامل الف، ارزيابي و بيان هيجانها درخود و ديگران (ب) جذب و درونسازي هيجانها و افكار (ج) ادراك و تجزيه و تحليل هيجانها ورد، تنظيم هيجانها براي پيشبرد رشد هيجاني وعقلاني مي  باشد.

سالوي درسالهاي اخير تعاريف قبلي از هوش هيجاني راتاحدي تصفيه نموده و به مدل توانايي هوش هيجاني اشاره دارد كه شامل چهار جزء اصلي مي باشد 1- ملاحظه و دريافتن، ارزيابي و بيان هيجان 2- تسهيل تفكر به وسيله هيجان 3- ادراك و تجزيه و تحليل هيجانها با بكار بردن معلومات هيجاني 4- تنظيم سازگارانه هيجان به معني ديگر هوش هيجاني از ديدگاه مايروسالوي اشاره دارد به يكدسته توانائي ها كه در پردازش اطلاعات هيجاني به كار مي روند.

بنابراين هوش هيجاني را ميتوان اين گونه تعريف كرد: توانائي درك، ارزيابي و بيان صحيح هيجانها توانايي درك مفاهيم مربوط به هيجانها كاربرد زبان مربوط به هيجانها، توانايي دستيابي و توليد احساسات براي تسهيل فعاليتهاي شناختي، توانايي كنترل و تنظيم هيجانهاي خود و ديگران براي رسيدن به رشد، حال خوب و ارتباطات اجتماعي مؤثر پنج عامل مركب و مقياسهاي 15 گانه هوش هيجاني بار آن عبارتند از  عامل اول) هوشي درون فردي به توانايي تشخيص و درك احساسات شخصي، بيان احساسات، عقايد و افكار و دفاع از حقوق فردي به شيوه اي غير مخرب و رها بودن از وابستگي اطلاق مي  شود.

عامل دوم) هوش بيان فرد: به معني توانايي هم دلي يعني آگاهي، درك و ارزيابي احساسات ديگران است.

عامل سوم) قابليت انطباق : سازگاري شامل توانمدينهاي حل مساله، ارزيابي واقعيت، انعطاف و پذيرش است.

عامل چهارم) كنترل استرس : توان تحمل وقايع ناخوشايند و شرايط استرس زا و همچنين مقاومت يا به تأخير انداختن يك تكانه، سائق يا وسوسه، براي عمل كردن مي  باشد.

عامل پنجم) خلق عمومي: توانايي رضايت از زندگي و شاد بودن وداشتن نگرش مثبت يا ثابت حتي درزمان بد اقبالي

خرده مقياس ها عبارتند از:

1-خود آگاهي هيجاني:

خود آگاهي هيجاني، توانايي شناخت احساسات خود، تفكيك آنها، آگاهي از احساس خودو چرايي آن.

2- قاطعيت:

قاطعيت، توانايي بيان احساسات، عقايد و افكار خود و دفاع از حقوق خود به شيوه اي منطقي، غير مخرب.

مهارت درارتباط بين فردي: توانايي برقراري و حفظ ارتباطات متقابل است كه صميميت و تبادل محبت ازويژگي هاي آن مي باشد.

3-حرمت نفس

حرمت نفس توانايي احترام به خود و پذيرش خود به و پذيرش خود به عنوان شخصي ارزشمند، احترام به خود آن گونه كه هستيم، بدين معني كه توانايي پذيرش جنبه هاي مثبت و مفني قابليت ها و محدوديت خود را داريم.

4-خودشكوفايي

خودشكوفايي، مستلزم شناخت توانمندي هاي بالقوه در خود، سپس رشد و شكوفايي آنهاست.

5-استقلال:

استقلال عبارت است از توانايي خود هدايت گري و خود كنترلي درتفكر و عمل و عدم وابستگي عاطفي، افراد مستقل افرادي متكي به خود دربرنامه ريزي و تصميم گيري هاي مهم مي باشند و پيش از تصميم گيري ، درجستجوي نقطه نظرات ديگران برمي آيند و به آنها توجه مي كنند. اما تصميم نهايي از آن خود آنهاست.

6-همدلي :

همدلي توانايي فهم و درك احساسات ديگران و حساس بودن به چگونگي و چرايي اين احساسات است.

7-روابط بين فردي:

مهارت درارتباط بين فردي: توانايي برقراري و حفظ ارتباطات متقابل است كه صميميت و تبادل محبت از ويژگي هاي آن مي  باشد.

8-مسئوليت پذيري اجتماعي:

مسئوليت پذيري اجتماعي، توانايي ابراز خود به عنوان فردي همكار، كمك رسان و سازنده درگروه هاي اجتماعي است. اين توانايي مستلزم مسئول بودن شخص است.

چنين افرادي داراي وجدان اجتماعي بوده و رفتار آنها با پذيرش مسئوليت هاي اجتماعي جلوه گر ميشوند.

اين بعد ازتوانايي، با انجام كار با ديگران، پذيرش ديگران، اخلاقي بودن و رعايت قوانين رابطه دارد.

9-حل مساله :

حل مساله توانايي شناسايي و تعريف مشكلات، ايجاد و انجام راه حل هاي مؤثر است.

10-واقعيت سنجي:

واقعيت سنجي يعني توانايي ارزيابي بين آنچه تجربه مي  شود با آنچه عيناً وجود دارد.

11-انعطاف پذيري:

انعطاف پذيري، توانايي منطبق ساختن عواطف، افكار و رفتار با موقعيت ها و شرايط متغير است. اين بعد از هوش هيجاني به توانايي كلي فرد و سازگاري با شرايط ناآشنا، غير قابل پيش بيني و پويا تكيه دارد.

12-تحمل فشار رواني:

تحمل فشار رواني عبارت ست از: توانايي مقاومت دربرابر رويدادها و موقعيتهاي فشار زا، بدون توقف، اين توانايي به معني پشت سرگذاشتن موقعيت هاي مشكل ساز، بدون ازپا درآمدن است.

13-كنترل تكانه:

كنترل تكانه، توانايي مقاومت يا به تأخير انداختن تكانه، سائق يا وسوسه انجام عملي است. اين توانايي شامل قابليت پذيرش تكانه هاي پرخاشگرانه، خودار بودن و كنترل خشم، خصومت يا رفتار غير مسوولانه است.

14-خرسندي:

خرسندي توانايي رضايت از زندگي، لذت بردن از خود و ديگران و شاد بودن است افراد خرسند اغلب احساس خوب وراحت را درمحيط كار، خانه و هنگام فراغت تجربه مي كنند.

مولفه هاي هوش هيجاني

1-  خود آگاهي هيجاني توانايي درك و ارزيابي صحيح و مطلوب خود درك احساسات حتي از ترس، قدرت است دو سيكات ترجمه نورافروز،1375 ، ص 11. وقتي با احساسات خود آشنا هستم از ابعاد مختلف وجود خود و خواسته ها و نياز هايمان مطلع مي شويم، بعضي ازاين ها با يكديگر درتضاد هستند و تنها ما مي توانيم آنها را جدا كنيم و دريابيم كدام يك عميق تر است و اهميت بيشتري دارد.

2-  جرات ورزي: يعني توانايي ابراز عواطف و ابراز خود به نحوي مفيد و سازنده توانايي بيان آشكار عقايد وافكار خود مثلاً توانايي بيان باورهاي مخالف و اتخاذ موضعي مشخص، حتي اگر به لحاظ عاطفي انجام آن دشوار و حتي باعث از دست دادن امتياز مي شود. (عباس آبادي، 1383)

3-   عزت نفس‌: توان خود آگاهي ودرك و پذيرش خويش و احترام به خود.

4-   خودشكوفايي توانايي و نيزحركت براي تحقق اهداف خود و شكوفا نمودن توانائيهاي خود

5-  استقلال : توانايي اتكا به خودورهايي از وابستگي به ديگران (سياروچي وهمكاران ترجمه نصيري 1383) استقلال يعني توان خود رهبري و خويشتن داري فكري و عملي و رهايي از وابستگي ها)

6-   همدلي : توان آگاهي يافتن از عواطف ديگران ودرك آنها

7-  روابط ميان فردي توانايي برقراري روابط خوب و مطلوب با ديگران از ويژگي هاي ارتباط مثبت بين فردي، توانايي صميميت و محبت و انتقال دوستي به شخص ديگر است.

8-  مسئوليت پذيري اجتماعي، توانايي شناخت مسئوليتهاي خود درمقابل اجتماع و درك اين موضوع كه جزيي ازيك گروه اجتماعي هستيم (سياروچي و همكاران ترجمه نصيري، 1383)

9-  واقعيت سنجي : توانايي اعتبار بخشي و بي طرفانه به افكار و احساسات. واقعيت سنجي توانايي ارزيابي انطباق بين آنچه تجربه مي  شود و آنچه عيناً وجود دارد.

10-     حل مساله: توانايي حل مسائل شخصي و بين فردي يعني توانايي تشخيص و تعريف مشكلات و خلق و كاربست راه حل هاي مؤثر و مناسب با آن.

11-           انعطاف پذيري: توانايي انطباق و سازگار نمودن احساسات و افكار خود با شرايط جديد

12-     تحمل تنش: توانايي مديريت عواطف خود به نحوي موثر، توانايي تحمل فرد دربرابر رويدادهاي ناخوشايند و شرايط تنش زا و هيجان هاي شديد. اين توانايي به معني پشت سرگذاشتن موقعيت هاي مشكل ساز بدون از پا درآمدن است.

13-     كنترل تكانه : توانايي مقاومت فرد دربرابر تنش ها يا وسوسه و كنترل هيجان‌هاي خويش شامل كنترل تكانه توانايي مقاومت يابه تأخير انداختن تكانه سايق و يا وسوسه انجام عملي است.

14-     خوش بيني : توانايي توجه به جنبه هاي روشن تر زندگي و حفظ نگرش مثبت راحتي هنگام وجود احساسات مفي و ناخوشايند (جلالي، 1381)

خوش بيني فردرا در رويارويي بارويداهاي دشوار، درمقابل افتادن درگرداب بي‌تفاوتي نااميدي و افسردگي مقاوم سازد.

نشاط : توانايي احساس رضايت از زندگي، احساس رضايت ازخود و ديگران شادكامي پيامد جانبي يا شاخص مهم درجه كلي هوش هيجاني و عملكرد هيجاني است.

اهميت و نقش هوش هيجاني درمحيط كار

هشتاد درصد افرادي كه كار خود شكست خوردند فقط يك دليل براي آن دارند. آنان قادرنيستند به خوبي با ديگران رابطه برقرار كنند.

هوش هيجاني نقطه عطفي است براي تمامي كساني كه نگران آينده كاري خود هستند.

رمز شغل موفقيت آميز، درك اين واقعيت است كه حرفه ي شما را از بقيه ي زندگي‌تان جدا نيست.

پايين بودن سطح هوش هيجاني درمحيط كار بدون ترديد درنتيجه  نهايي فعاليت خلل وارد مي كند حتي ممكن است به سقوط شركت ها بيانجامد.

تحقيقات انجام شده

كريم پور (1383) درمقطع كارشناسي ارشد دانشكده حسابداري و مديريت دانشگاه  علامه طباطبائي پايان نامه خود را با موضوع بررسي ويژگي تشخيص كار آفرينان دفاع نموده است.

درزمينه بررسي ويژگي هاي كار آفريني، خارج از كشور تحقيقات زيادي انجام شده است به عنوان نمونه ميل درسال (1848) درزمينه مخاطره پذيري افراد كارآفرين تحقيقات انجام داده است.

عوامل زمينه ساز جهت اقدام به كارآفريني درزنان انگيزه براي كسب استقلال تأمين بودجه اوليه نيز موضوع ديگران است كه زنان و مردان كارآفرين در آن متفاوت عمل مي كنند مردان علاوه بر سرمايه خصوصي از سرمايه گذاران وام بانكي يا فرض شخصي به عنوان منبع تأمين سرمايه سود مي جويند امازنان تنها متكي بر دارايي هاي شخصي يا پس انداز خود مي باشند.

از نظر پشتيبان نيز زنان اغلب همسران و دوستان نزديك را پشتيبان دارند اما مردان مشاوران خارج ازمحدوده خصوصي (وكيلان و حسابداران). اعتماد به نفس زنان كار آفرين كم است. نگرش افراد جامعه اين است كه مديريت مؤسسه  بيشتر يك فعاليت مردانه است اما دربين زنان كارآفرين ميانگين هوش هيجاني بالاتر بوده است.

كارآفرين كيست ؟كارآفريني چيست؟

كارآفرين فردي است داراي ايده و فكر جديد كه از طريق فرايند ايجاد كسب و كار (كسب و كار خانگي، كسب و كارمجازي، كسب و كار درمغازه يا شركت ياسازمان، توام با بسيج منابع و مخاطره مالي واجتماعي، محصول ياخدمت جديدي به بازار عرضه مي  كند.

اصولاً كارآفرينان باكسب و كارهاي تازه و نوشناخته مي شوند. اين تازگي، ممكن است در زمينه هاي زير باشد: عرضه محصول تازه يا محصولي با كيفيت جديد ب-ارائه روشي جديد براي توليد يك محصول – گشايش بازار تازه – تهيه منابع و روشي جديد براي تأمين مواد اوليه يا اجزاي تشكيل دهنده يك محصول – سازماندهي مجدد يك صنعت سپس مي توان گفت كه كارآفريني به فرآيند شناسايي فرصتهاي جديد و ايجاد كسب و كار و سازمانهاي جديد و رشد يابنده براي بهره برداري از فرصتهاي شناسايي شده اطلاق مي شود كه درنتيجه آن كالاها و خدمات جديدي به جامعه عرضه مي شود. كارآفريني عبارت است از فرآيند كشف وبرنامه ريزي عنصر وجودي (خودواقعي) خويشتن درعرصه فعاليت حرفه اي جهت دست يابي به خود شكوفايي

كارآفريني عبارت است از فرآيند ايجاد ارزش از راه تشكيل مجموعه منحصر به فردي ازمنابع به منظور بهره گيري از فرصتها (احمد پور 1380)

كارآفريني ويژگي فردي است كه با عزمي راسخ و با وجود موانع بسيار دررساندن يك محصول يا ارايه خدمت جديدي به بازار، فرآيند نوآوري را با موفقيت هدايت مي‌كند. خلاصه مطلب اين كه كارآفريني چيزي بيش از ايجاد كار است گر چه اين امر به طور قطع يكي از وجوه مهم آن است ولي تصوير كاملي از كارآفريني ارايه نمي دهد. خصوصياتي همچون جستجو به دنبال فرصتها به جان خريدن خطرات و اصرار درتحقق پيوستن ايده ها درمجموع ديدگاه خاصي را تشكيل مي دهند كه كارآفرينان را به تصوير مي  كشند (دانلداف، ريچارد ام؛ ترجمه عامل محرابي، 1383ص 22)

رفتار فرد حاصل تعامل ويژگي هاي شخصيتي با شرايط و عوامل محيطي است. بدون شكل رفتار همه انسانها ازشرايط اجتماعي و ويژگي هاي شخصيتي آنها ناشي مي شود. آنچه مهم است اين است كه جنبه فاعليت به كدام بخش مربوط مي  شود؟  درپس رفتارهاي جديد معمولاً فاعليت به ويژگي هاي شخصيتي و برداشت فرد از آن بر ميگيردد. دركار آفريني نيز چنين شرايطي حاكم است . به مواردي كه دانلداف[2] دراين زمينه چنين بيان مي كند بازاريابي مهم است، امور مالي حائز اهميت است حتي كمك به نهادهاي عمومي نيز اهميت دارد ولي هيچ يك از آنها به تنهايي باعث ايجاد كارهاي جديد نمي شوند از همين رو به شخصي نياز داريم كه درذهن او كليه حالات ممكن گردهم آورده شوند، از همين رو به شخصي نياز داريم كه درذهن او كليه حالات ممكن گرد هم آورده شوند، باور داشته باشد.

با پررنگ شدن نقش كارآفرينان درتوسعه اقتصادي، روان شناسان باهدف ارايه نظريه هاي مبتني بر ويژگي هاي شخصيتي و هم چنين باتفاوت قائل شدن بين كارآفرينان بامديران و غير كارآفرينان به بررسي ويژگي هاي روانشناختي كارآفرينان پرداختند (فرن ها م 1994 به نقل از احمد پور 1380)

اهميت كارآفريني

كارآفريني نوش داروي لحظات دشواري :

كارآفرين مي تواند درحالت اضطراري پاسخگو باشد. او درصورت نياز مي تواند فوراً تصميم گيري كند. براي اين كار، او بايد حوادثي را كه ممكن است درآينده اتفاق بيفتد پيش بيني كندو از عواقب آن  آگاه باشد. ماهيت شغلي كارآفريني، سرمايه گذاري طولاني مدت، پيش بيني جايگزين ها و عواقب آن ها قبل و بعد از  اتفاق پيش بيني تغييرات و آمادگي تطبيق با اين شرايط را ايجاب مي كند (سالازارو و همكاران، ترجمه نطاق،1380،ص 45)

كارآفريني مسير خودشكوفايي:

كارآفريني يك فرآيند اجتماعي است كه درآن كارآفرين با اشتياق و پشتكار دركار خويشتن خويش را پيدا مي  كند و از بند عادات و سنت هاي مرسوم رها مي  شود (احمد پور، نقل از سعيدي كيا، 1382، ص35)

كارآفريني عامل رشد و شكوفايي استعداد ها و سوق دهنده به سوي خود شكوفايي است.

كارآفريني توانائيهاي انباشته فردي را آزاد مي كند. نيازهايي مانند استقلال و اتكا به نفس  نمونه هايي هستند كه با توسعه كارآفريني درافراد امكان بروز پيدا مي كنند. براساس تحقيقات انجام شده درميان خانوارهاي كشور انگلستان افراد دركنار انگيزه هاي مادي مانند پول و سمت، كارآفريني را راهي براي ارضاي نيازهاي معنوي خود مانند آزادي، استقلال و كسب جنب و جوش درزندگي انتخاب مي كنند و گزارش منتشر شده توسط اتحاديه اروپا، سال 2003 ، نقل از سايت مؤسسه  خانه پژوهش نوانديش

كارآفريني به عنوان جوهره رويش سيستم اقتصادي : كارآفرين موتور توسعه ي اقتصادي و ايجاد ساختار ها و مناسبات اقتصادي جديداست. تخريب خلاق در واقع همان جوانه زدن است. جوانه هايي كه طراوت و شادابي را به سيستم اقتصادي بازمي گرداند. تداوم حيات اقتصادي را فراهم مي كند بنابراين تنها راه تداوم حيات اقتصادي كارآفريني است.

كارآفريني فرآيند خلق ارزشها است. كارآفرين باعمل خود سه ارزش را خلق مي كند.

1-ارزش اقتصادي (ثروت) : كارآفريني فرآيند خلق و توزيع ثروت  دراجتماع است.

ارزش اجتماعي: كارآفرين با كار خود ازيك سو به تقاضاهاي افراد جامعه جواب مي دهد و ازسوي ديگر با خلق ثروت، رفاه و آسايش را به اجتماع ارزاني مي دارد و اين ها خود ناشي از حس احترام و ارزش براي ديگران مي  باشد. اگر نتوان گفت كه انگيزه اوليه كارآفريني پاسخ به نيازهاي اجتماعي است اماتداوم كارآفريني وابسته به اين امر مي باشد.

3-ارزش وجودي و خلق معناي زندگي، مكتب معني درماني براي معنابخشيدن به زندگي سه راه پيشنهاد مي  كند. يكي از اين راهها عبارت است از خلق چيزي درجهان كه كارآفريني اين فرآيند را فراهم مي كند.

شناسايي ويژگي هاي تشخيصي كارآفرينان ازاهميت خاص برخوردار مي  باشد. براي ترويج و پرورش صفت كارآفريني دراجتماع نيازمند شناخت ويژگي هاي شخصيت و روان شناختي مؤثر درامر كار آفريني مي  باشيم. يكي از اين ويژگي ها كه دربين كارآفرينان و افراد عادي متفاوت مي  باشد. هوش هيجاني و باشد. گلمن (2001) هوش هيجاني را مهارتي داند كه دارنده آن مي تواند از طريق خود آگاهي روحيات خود را كنترل كند؛ ازطريق خود مديريتي آن را بهبود بخشد، از طريق همدلي، تأثير آنها را درك كند و از طريق مديريت روابط به شيوه اي رفتار كند كه روحيه خود و ديگران را بالا ببرد به نقل از خائف الهي، دوستار 1382 ص 54

به دلايل ذيل شناخت ويژگهاي روان شناختي و شخصيتي كارآفرينان ازاهميت ويژه اي برخوردار مي باشد.

 1- شناخت افراد مستعد كارآفريني براي چنين شناختي بايد ويژگيهاي مرتبط با كارآفريني را شناسايي كرد. داشتن ويژگي هاي خاص روان شناختي و شخصيتي ازملزومات كارآفريني است. توسعه كارآفريني نيازمند تربيت افراد كارآفرين مي‌باشد. درسرتاسر دنيا مراكز مختلفي را به براي آموزش و آماده كردن افراد جهت كارآفريني وجود دارد يكي از راههاي سريع در آموزش كارآفريني اين است كه افرادي را كه بصورت بالقوه از روحيه كارآفريني برخوردار مي باشند. شناسايي نموده و سپس امكانات لازم را جهت فعليت رساندن آن ها را فراهم نمايد.

2-توسعه و تشويق بينش كارآفريني: درتربيت كارآفرين دو عامل مد نظر مي  باشد، كه يكي از اين عوامل رويكرد شناخت ويژگي هاي روان شناختي و رفتار كارآفرينانه فرد مي باشد. دراين ديدگاه ويژگي هاي كارآفرينان را براي فرد بيان كرده و راه هاي كسب اين توان مندي ها و ويژگي ها را به او نشان مي  دهند تا فرد تشويق شود و با كسب توانايي هاي فردي دست به فعاليت هاي كارآفرينانه بزند . به عبارتي با اين عامل،  بذر را تقويت مي كنند و با شيوه اي اصلاح نباتات كار مي كنند كه اين بذر درهر خاك و شرايط سخت جوي رشد كند و بتواند درعرصه رقابت دوام آورده و پايدار بماند.

3- ساخت و تهيه آزمونهاي روان شناختي معتبر در زمينه كار آفريني: امروزه يكي از مهمترين اولويتهاي حرفه اي شناخت كارآفرينان بالقوه مي  باشد. چرا كه اين افراد را مي توان با سرمايه گذاري اندكي به كارآفرينان موفق تبديل نمود، شناخت افرادي با ويژگي هاي كارآفريني براي سازمانها و شركتها يك امر حياتي است زيرا با شناسايي اين افراد و قراردادن آنها درجايگاه مناسب مي  توان ميزان بهره وري سازمان را بسيار بالابرد. بر عكس اگر چنين افرادي شناسايي نشوند و همانند سايرين با آنها برخورد شود نه تنها درپيشبرد اهداف مؤثر نمي باشند بلكه به صورت ناخودآگاه به مانع تبديل مي  شوند. (مقصودي 1384)

4-مشاوره كارآفريني: توجه به مشاوره كارآفريني يك ضرورت جدي درامر توسعه كارآفريني مي باشد. يك  مشاور كارآفرين بايدبه صورت كاملاً تخصصي ازويژگي هاي فردي مؤثر درامر كارآفريني اطلاع داشته باشد كه اين امر مستلزم شناخت ويژگي هاي مؤثر دركارآفريني است.

5-توجه به اين ويژگي ها درتدوين متون و منابع آموزشي كارآفريني: اين امر زماني محقق مي  شود كه اين ويژگي قبلاً شناسايي شده باشند. مدتي است كه تشكيل كارگارههاي آموزشي درزمينه كارآفريني بسيار رايج شده است. زماني اين كارگاهها بيشترين بازدهي را خواهند داشت كه به اين ويژگي ها توجه شود.

وظايف كار‏آفرين

وظيفه كارآفرين عبارت است از اصلاح و متحول ساختن الگوي توليد با بهره برداري از اختراع يا به طور عمومي تر امكان فني امتحان نشده درتوليد كالاي جديد ياتوليد كالاي قديمي به روش جديد، بازگشايي منابع جديد براي دسترسي به مواد يا بازار جديد محصولات باسازماندهي صنعتي جديد بنابراين به طور خلاصه كارآفرينان سه وظيفه دارند.

1-     نوآوري (كارآفرين بايد فرصتهاي تجاري ناشي از تغييرات درتقاضا و فناوري جديد را شناسايي كند)

2-     سرمايه گذار ي(توانايي و تمايل به يافتن و فراهم كردن سرمايه مخاطره آميز براي يك شركت)

3-     مديريت، هنگامي كه شركت تأسيس شده است.

هاري وظايف كارآفرين را به دو دسته تقسيم مي كندوظيفه اول، وظيفه اجرايي است. يعني مديريت امور و رفع نيازهاي افراد، وظيفه دوم رابط بودن است. يعني انتقال احساسات به ديگران اين وظيفه همراه با وظيفه اصلي درفعاليت انساني و اجتماعي موجب بالارفتن شهرت و جايگاه كار‏آفرين مي شود. كارآفرين بايد سعي نمايد تا حاصل پيام دوستي، اعتماد، صداقت با مشتريان بوده و موجب تداوم روابط و هم چنين موفقيت شود (قائم پناه، 1381)

مدلي از رشد توسعه كارآفرين

الف) مرحله اثبات دراين مرحله كار‏آفرين به توانايي ها و استعدادهاي خود آگاه مي  شود، و به خودباوري دست پيدا مي كندفردي كه باور داشته باشد داراي كالا يا خدمات ارزشمند جهت عرضه نمودن است و نيز احساس كند كه بازار بالقوه اي براي آن وجود دارد. احتمالاً وارد حرفه اي درآن زمينه خواهد شد.

ب) مرحله گسترش: دراين مرحله كار‏‏آفرين با توجه به خبرگي كه در مرحله قبلي به دست آورده است و حاصل آن  را بصورت يك كالا و يا يك خدمت به جامعه ارائه داده است جامعه پذيراي وي مي  شود.

دراين موقع كارآفرين فعاليت حرفه اي خود را وسيله براي تحقق اهداف والاتر درنظر مي گيرد.

ج)مرحله يكپارچگي : دراين مرحله كارآفرين با توجه به سطح برخوردها و انتظاراتي كه جامعه از وي دارد زمينه چالش هاي جديدي را براي وي فراهم مي كند و زمينه روبرو شدن باابعاد مختلف وجودي خويشتن را براي وي فراهم مي كند. دراين مرحله كار‏‏‏‏آفرين ابعاد وجودي خويش اعم از مثبت و منفي رامي پذيرد و اين ويژگي ها و انگاره هاي ذهني خويش را دركنار هم قرار مي دهد  و توانايي الحاق صحيح اين باورها و عقايد را پيدا مي  كند. زماني كه اين فرآيند رخ دهد كار‏آفرين به يك پارچگي و جودي دست پيدا مي كند.

بدين كدام قسمت به درد مي خورد.

افرادي كه سرچشمه كار‏آفريني رامطالعه كرده اند، دريافته اند كه كار‏‏آفرينان معمولاً از فرسنگ هايي مي آيند كه نگرش به خصوصي به فعاليت هايي چون رقابت، وقت، كسب، وضعيت اجتماعي، كارو پو داشته اند. فرهنگهايي كه زمان حال را براساس آينده بنگرند موجب رشد روحيه كار‏‏آفريني مي شوند.

موانع كارآفريني

عدم اعتماد به نفس             محافظه كاري

متعهد بودن             وابستگي و جمود فكري        عدم تمركز ذهني

مقاوم نبودن كمرويي         عدم انعطاف پذيري

عدم دانش كافي درمورد علوم مربوطه

هوش هيجاني داستاني نگفته درپس پديده كارآفريني

1-كار‏آفريني منبع تضاد هيجاني است. براي كار‏آفريني كه فعاليت اقتصادي منحصر به فرد خود را در عمل آغاز مي  كند، اين تجربه مملو از اشتياق، عجز و ناكامي، اضطراب و كار سخت است بنابراين كار‏آفرين درطول فرآيند كار‏آفريني باتضادهاي هيجاني فراواني روبرو مي شود ازيك سو اشتياق و ازسوي ديگر عجز و ناكامي و اضطراب و چنانچه فرد از لحاظ خود آگاهي هيجاني قوي نباشد نمي تواند منابع اشتياق و ياعجز ناكامي را شناسايي نمايد و درنتيجه احتمال موفقيت او بسيار كم مي شود. از سوي ديگر فردي كه از خود آگاهي هيجاني بالايي برخوردارباشد با شناسايي منابع اشتياق و تجزيه و تحليل عوامل آن، آنرا هانند نيروي جلوبرنده به خدمت مي گيرد و منابع اضطراب و ناكامي را از قبل شناسايي و با برنامه ريزي نقش اين عوامل را كاهش مي دهد.

2-يكي از ويژگي هاي كار‏آفريني توانايي ريسك پذيري است.

درفعاليت كار‏آفرينانه مصاديق ريسك پذيري بيشتر است به خصوص از لحاظ اجتماعي و رواني به عبارت ديگر يك كارآفرين از آبرو و اعتبار خويش مايه مي گذارد. ريسك پذيري از ويژگي هاي هوش عاطفي به شمار مي رود. توانايي پيش بيني پيامدهاي تصميم تنها از هوش هيجاني بر مي آيد. ايجاد تعادل بين حس استقلال طلبي و نياز به وابستگي عموماً كار‏آفرينان افرادي هستند كه مي  خواهند كار را به شيوه خودشان انجام دهند و كار كردن براي ديگران برايشان دشوار است و ازطرف ديگر  كار آفريني نياز به حمايت دارد. بنابراين كارآفرين بايد توانايي بالايي درمديريت عواطف داشته باشد، تا بتواندتعادلي بين اينكه ازيك سو مي خواهد مستقل باشد و از سوي ديگر حمايت ديگران را نيز از دست ندهد برقرار نمايد.

3-بيشتر انگيزه هاي كارآفرينان هيجاني است. و چنانچه فرد از لحاظ هيجاني به مرحله پختگي نرسيده باشد و به نوعي ازلحاظ هيجاني هوشمند نباشد احتمال شكست خيلي بيشتر است درحالي كه فردي كه ازهوش هيجاني بالايي برخوردار باشد، احتمال دارد بيشتر موفق شود.

4-خلاقيت: جان مايه كارآفريني خلاقيت است و خلاقيت خود مبنايي انگيزشي دارد قسمت اعظم دانش خلاق و شهودي هر فرد برمبناي هوشي هيجاني قرار دارد. (كوپر، ترجمه عزيزي، 1377)

5-يكي از ويژگي هاي كارآفريني مديريت و رهبري است و ازمهمترين ويژگي هاي يك رهبر موفق داشتن هوش هيجاني بالاست يعني عملكرد بالاي سازمان بستگي به كيفيت هيجاني رهبر آن دارد ازجمله خود كنترلي، انعطاف پذيري، پايداري، همدلي و توانايي سازش و به سربردن با ديگران.

6-شهود: يكي از ويژگي هاي افراد خلاق و كارآفرين توانايي شهودي است. توانايي تصميم گيري برپايه شم وبصيريت. ارزشمندترين دارايي كار آفرينانه و حاصل سال ها تجربه دراتخاذ تصميمات لازم در موقعيتهاي بسيار پيچيده است.

7-اميدوار بودن: يكي از ويژگي هاي كار‏آفرينان اميدواري است. از ديدگاه هوش هيجاني اميدوار بودن به اين معناسي كه فرد درمقابل اضطراب فشارآور، نگرش حاكي از شكست يا افسردگي دررويارويي با چالش ها يا موانع دشوار، تسليم نخواهد شد.

8-خوش بيني: يكي از ويژگي هاي كارآفرينان خوش بيني است، افرادي كه خوش بين هستند شكست را چيزي مي بينند كه مي توانند آن را تغيير دهند و مي توانند درنوبت بعدي موفق شوند.

ازديدگاه هوش هيجان خوش بيني نگرشي است كه افراد را دررويارويي با رويدادهاي دشوار درمقابل افتادن درگرداب بي تفاوتي، نا اميدي و افسردگي، مقاوم مي  سازد.

9-غرقه شدن دركار : يكي ديگر از ويژگي هاي كارآفرينان غرقه شدن دركار است. رسيدن به سطح غرقه شدن دركار، از هوش هيجاني دربهترين حالت خود حكايت دارد. شايد غرقه شدن بيانگر هدف نهايي استفاده از هيجان ها درخدمت عملكرد يا فراگيري مطلبي باشد.

10-خود انگيزي : كارآفريني درمسيري قدم مي گذارد كه مشوقهاي بيروني كم است لذا بايد انگيزه ازدرون كارآفرين بجوشد. توانايي جهت دادن، احساسات به سوي پاياني پرثمر اين عمل مي تواند كنترل تكانه و به تأخير انداختن كامروا سازي، تنظيم حالات روحي خود به گونه اي كه به جاي محدودكردن فكر راه گشاي آن باشد.

11-توانايي؛ به  تعويق انداختن لذت ها و كاميابي ها براي بدست آوردن لذت ها و كاميابي هاي بالاتر كوپر اين توانايي رايكي از جلوه هاي هوش هيجاني مي داند.

12-يكي از ويژگي هاي افراد كار آفرين داشتن قاطعيت دركار است كه شامل 5 مهارت است.

1-جهت يابي جدي

2-توانايي انجام كار

3-كنترل اضطراب ها و ترس

4-روابط انساني خوب دركار

5-هنر مذاكره و گفتگو (هايم و جين بر، چيني) از اين پنج مهارت ذكرشده چهار مورد آن از مولفه هاي هوش هيجاني است.

11-انگيزه پيشرفت، انگيزه پيشرفت يكي ازعوامل مولفه (انگيزش)هوش هيجاني از ديدگاه گلمن باشد. درواقع كار آفرين كسي است كه دركار خود بازدهي بالايي دارد.

12-خودآگاهي: كارآفرينان از جمله افرادي هستند كه به دنبال تحقق روياهاي خود هستند اگر فرد از احساساتي كه تجربه مي  نمايد آگاه باشد، دروقاع كليد كنترل و هدايت خويشتن را در دست دارد. خودآگاهي، نقش محوري و اساسي درخود كنترلي ايفا مي كند.

طبق تحقيق آقاي مقصودي تفاوت خرد مقياسهاي هوشي هيجاني به اين صورت است. (تفاوت ميانگين ها دريك نمونه 70نفري)

خود آگاهي هيجاني             كار‏آفرينان               افراد عادي

جرأت ورزي                     47/31                     43/28

عزت نفس                        93/38                     99/34

خودشكوفايي                              79/38                     43/33

                                     كار‏آفرينان               افراد عادي

استقلال                            57/27                     94/23

همدلي                                       32                         91/30

روابط بين فردي                20/43                     43/39

مسئوليت پذيري اجتماعي     81/39                     67/39

حل مساله                         06/35                     51/32

واقعيت سنجي                   09/36                     60/33

انعطاف پذيري                   60/30                     47/26

سازگاري                         74/101                   59/92

تحمل تنش                        89/34                     79/30

كنترل تنش                       06/70                     23/63

كنترل تكانه                       17/35                     44/31

نشاط                              20/36                     24/33

خوش بيني                        60/34                     44/31

خلق عمومي                      80/70                     69/64

هوش-هيجاني كلي              70/520                   61/473

ميانگين هوش هيجاني افراد كارآفرين به نسبت افراد عادي بالاتر است. اين تفاوت علاوه برميانگين هوش هيجاني كلي درهرپنج مولفه تركيبي هوش هيجاني نيز معني دار ا ست.

پژوهشي كه در سال 2003 در استراليا توسط برني تدكراس. آنتوني تراواگلون انجام شده است كه تحقيق با استفاده از روشهاي كيفي، چند كارآفرين استراليايي (5نفر) دررابطه باتوانايي هوش هيجاني خود مورد مطالعه قرار گرفتند دراين تحقيق ازمصاحبه هاي بسيار عميق بهره گرفته شد سوالات برمبناي تلفيقي از مدلهاي ماير، كارسووسالوي (1990، مدل هوش هيجاني محل كار متعلق به گلمن، 1998) يعني ارزيابي و بيان احساسات تعديل و استفاده از عواطف هريك از كارآفرينان، آگاهي فراوان نسبت به احساسات خود و ديگران نشان دادند.

عملكرد خارق العاده كارآفرينان درزمينه قابليت هوشي هيجاني محل كار متعلق به گلمن (1998) هريك از كارآفرينان سطح بسيار بالايي ازسه جزء مدل ماير، كارسو وسالوي (1990) يعني ارزيابي و بيان احساسات تعديل و استفاده از عواطف هريك از كارآفرينان، آگاهي فراوان نسبت به احساسات خود و ديگران نشان دادند.

عملكرد خارق العاده كارآفرينان درزمينه قابليت هوشي هيجاني و همينطور همه مقياسهاي جانبي ديگر به يقين نشان ميدهند كه مفهوم «هوش هيجاني» احتمالاً‌همان عامل گمشده اي است كه محققان درتحقيقات مرتبط با كارآفرين درجستجوي آن هستند (كراسي و تراوا گلون ، 2003)

ترجمه كامل اين پروژه درادامه آورده مي شود.درپايان مقاله براي ما چند سوال پيش مي آيد كه جاي ابهام دارد كه دراينجا به آن مي  پردازيم

1-آيا هوش هيجاني را مي توان افزايش داد تا به كارآفريني بيشتر افراد منتهي گردد

2-آيا مي  توان هوش هيجاني را آموخت يا آموزش داد.

آنچه كه مهم به نظر مي رسد اين است كه  حتي اگر نتوان هوش هيجاني افراد را تغيير داد شايد بتوان به افراد مهارتهاي هيجاني را آموزش داد و به معلومات آنها در اين زمينه افزود.

درواقع ازديدگاه يكي از بنيانگذاران تئوري هوش هيجاني يعني آقاي پيتر سالوي ميتوان شخص را ازنظر هيجاني بهتر تربيت كرد وبا انگيزه و كوشش كافي كارهاي بسياري مي توان انجام داد تا مهارتها  بهتر آموخته شده وقابليتهائي را كه قسمتي از هوش هيجاني مي باشند افرايش يابد.

ماير يكي ديگر از بنيانگذاران هوش هيجاني عقيده دارد آن قسمت از ظرفيت رواني كه ازتجارب زندگي آموخته مي شود مي تواند ازطريق كوشش تمرين و تجربه پيشرفت يابد.

بنابراين سوال اين جاست كه آيا مي توان درطول دوران تحصيل به خصوص دردوران كودكي ازطريق منابع آموزشي و شيوه هاي تدريس فوق برنامه  پرورش اين ويژگي (هوش هيجاني) را مورد توجه قرارداد؟

و يا با تشكيل كارگاههاي خود شناسي و آموزش مولفه هاي هوش هيجاني دردبيرستانها و دانشگاهها هوش هيجاني افراد را تقويت نمود.

شناسايي افرادي كه هوش هيجاني بالايي دارند ازهمان كودكي و هدايت آنها به سوي رشته هايي كه امكان كاآفريني درآنها بيشتر است؟

و سئوال ديگر اين كه آيا افراد با ويژگيهاي شخصيتي متفاوت مثلاً هوش هيجاني بالاگرايش به سمت كار آفريني دارند؟

توجه به پروش ويژگي هاي روان شناختي جهت رشد و پرورش ويژگي هاي مؤثر در امر كارآفريني تا چه حد ما را به اهدافمان مي رساند.

توجه به آموزش اين ويژگي ها درترويج كارآفريني چقدر اهميت دارد؟

منابع

-مقصودي، جعفر(1384) بررسي و مقايسه ويژگي هاي شخصيتي وروان شناختي (هوش هيجاني، خلاقيت، خود پنداره، خود كارآمدي، منبع كنترل) كارآفرينان تهران با افراد عادي پايان نامه كارشناسي ارشد دانشگاه علامه طباطبائي

-وسيكات، ترجمه نورافروز، 1375 ص 110

-سيار وچي و همكاران، 1383 ، هوش عاطفي درزندگي روزمره ترجمه اصغر نوري و حبيب اله نصيري، اصفهان انتشارات نشر نوشته احمدپوردارياني، محمود، 1384 كارآفريني وزارت آموزش و پرورش دفتر برنامه ريزي تاليف آموزش هاي فني و حرفه اي و كاردانش

-ديدگاه مشاور، فصلنامه كارشناسي مشاوره منطقه 11 پائيز 83

-سالوي، پيتر و ديگران هوش هيجاني ترجمه نسرين اكبرزاده، تهران،فارابي ،1383

-اسدي، جوانشير 1382 بررسي رابطه بين هوش هيجاني، فرسودگي شغلي و سلامت روان، كاركنان شركت ايران خودرو، پايان نامه كارشناسي ارشد دانشگاه علامه طباطبايي.

-اعرابي، سيد محمد 1381 تبين عوامل توفيق كارآفرينان و ارائه الگوي مناسب كارآفرينان دربازار ايران، منتشر شده دركتاب مجموعه مباحث و مقالات اولين كنگره كارآفريني دربخش بهداشت و درمان تهران، انتشارات سيماي فرهنگ.

-جلالي، سيد احمد، 1381، هوش هيجاني، فصلنامه تعليم و تربيت سال هجدهم، شماره 1و2، بهار و تابستان 1381

-شولتز، دوان ، سيدني آلن 1377. نظريه هاي شخصيت، ترجمه يحيي سيد محمدي، تهران : نشر هما

-گلمن، دانيل1382، هوش هيجاني، ترجمه نسرين پارسا، تهران انتشارات رشد.

-كوراتكو، دانلداف، هاجتسي،ريچاردام.1383 نگرشي معاصر بر كارآفريني، ترجمه، ابراهيم عامل محرابي جلداول، مشهد : انتشارات نشر دانشگاه فردوسي مشهد.

-كتاب سلسه نشستهاي علمي اشتغال، تهران . جهاد دانشگاهي، سازمان همياري خائف الهي ، احمد علي، دوستار، محمد 1383 ابعادهوشي هيجاني فصلنامه مدريت و توسعه شماره 181 سال 1382

منابع انگليسي :

Berndette cross , antnony travaglione (2003).

The untold story: is the entrepreneur

Of the 21 ST century defined by emotionaL intellgene?

International gournal of oryanizational

Analysis. bowling green 2003. Vol./11 oiss.3

Py.221.8pys copyright © zoo5 proquest

Information and learning company all rights reserved.

 

 

منبع : سايت علمی و پژوهشي آسمان--صفحه اینستاگرام ما را دنبال کنید
اين مطلب در تاريخ: چهارشنبه 12 اسفند 1394 ساعت: 11:09 منتشر شده است
برچسب ها : موضوع درس سمينار,

جن

جن : (بكسراول) اين كلمه 22 بار درقرآن مجيد آمده است.

جن درعرف قرآن موجودي است با شعور و اراده كه باقتضاي طبيعتش از حواس بشر پوشيده مي باشد و مانند انسان مكلف و مبعوث درآخرت و مطيع وعاصي و مؤمن و مشرك و ... است، و خلاصه دوش بدوش انسان تنها فرقشان آن است كه انسان محسوس و جن غيرمحسوس است و شايد بعضي فرقهاي مختصر هم داشته باشند. جنتة بكسر اول بمعني جن است «مِن الْجِنَّةِ و النّاسِ» درصحاح و قاموس اسلامي بحث مفصلي درباره جن نگاشته ام و مطلبي از روزنامه اطلاعات درباره جهان ضد ماده نقل كرده‌ام اينكه مقداري از آنرا دراينجا نقل مي كنم:

1-جن و انس دو مجود پرارزش «ثقلان» روي زمين اند تأمل درآيات سوره رحمن كه بيشتر از سي بار بصورت «فَبِاّي الاء رَبِّكما تُكذّبانِ» جن و انس را مخاطب قرار داده اين مطلب را روشنتر مي كند و درآن سوره كه بارها بعد از ذكر نعمت ها وعذابهاي دنيا و آخرت آيه فوق تكرار شده مبين آنست كه دنيا و آخرت براي هر دو است دراين باره به آن سوره و معانيش توجه فرمائيد و يك سوره درقرآن به نام سوره جن است و كاملان قابل دقت مي باشد.

2-جن از آتش (نيرو و حرارت مخصوص) آفريده شده همچنانكه انس بتدريج از خاك «وَلَقدْ خَلْقناَ الاْنسانَ مِنْ صَلْصالٍ مِنْ حَمَاءِ مَسْنونٍ. و الْجانَّ خَلَقناهُ مِنْ قَبْلَ مِنْ نارِ السَّموَمِ» حجر: 27 انسان را از گل خشك، از گل سياه بدبو و كهنه آفريديم و جن را پيشتر، از آتش نافذ آفريديم. «سموم» يعني نافذ است و جن پيشتر از انسان بوجود آمده است و در آيه ديگر هست «وَخَلَقَ الْجانَّ مِنُ مارِجٍ مِنْ نارٍ» رحمن : 15 جن را از مخلوطي از آتش آفريد «مرجع» بمعني خلط است. گرچه حقيقت جن را نمي دانيم ولي از آيات ميفهميم كه في الجمله از نيرو و آتش مجهول آفريده شده است.

3-جن مانند انسان مكلف باعمال است «وَماخَلقْتُ الْجِنَّ وَ الاْنسَ اِلاّ لِيَعبُدونَ» ذاريات : 56 روز قيامت بجن و انس گفته مي شود آيا پيامبران نيامدند؟ آيا از اين روز بيم ندادند هردو بر كفر خود گواهي دهند «يا مَعْشَرَ الجِنِّ والاْنْسِ اِلَم يأتِكُم رُسلُ مِنْكُم يَقّصونَ عَلَيكُم آياتي وَ ينُذرونَكُم لِقاءِ يَومِكُم هذا قالوا شَهِدنا عليْ اَنفسِنا و غَرتْهمُ الحَيوةِ الدّنيا و شَهِد و اعلّي انْفسَهم انَّهم كانوا كافِرينَ » انعام : 130 آيه صرح است دراينكه جن مكلف و درپيش خدا مسئول اند و همچون انسان كافر مي شوند و پيامبراني از خود دارند «رُسُلٌ مِنكُم» از مراجعه بسوره جن و آيات 29-32 احقاف و از آيات ديگر بدست ميايد و خواهيم گفت كه حضرت رسول نيز براي آنها پيامبر است.

4-گناهكاران و كفار جن همچون انسان ها اهل جهنم اند و در غذاب خواهند بود و «ولَقدْ ذراَنا لِجَهنَّمِ كثيراً مِن الجِّنِ و الانسِ لهُم قلوب لايَفقَهونَ بها... اولئِكَ هُمُ الْغافِلونَ»‌ اعراف: 179 ونظير آن است دو آيه ذيل«... لاَمْلَئَن جَهَنمّ مِنَ الجًّنةِ واْلناسِ اجْمَعين» هود: 119 «حَقَ اْلقولِ مِنّي الاًْملئن جَهَنمّ مِنَ الجِّنَةِ و النّاسِ اَجْمعينَ» سجده :13.

5-جن همچون انسان ميميرد و از بين ميرود و گروهي جاي گروهي را مي گيرند « حَقَّ عَليهمَ القُولُ في اُمَم قَدْخَلَت مِنْ قبلِهِم مِن الجِّنِ والاْنسِ انَّهم كانوا خاسِرينَ» فصلت: 25 كلمه «قدجلت» مبين آن است كه امتهاي جن مانند گروه هاي آدمي از بين رفته اند، نظير اين آيه است آيه «اولِئكَ الذّينَ حَق عليْهم القُول في اممٍ قَدْخَلَتْ مِن قَبْلهِم من الِجّن و الاْنسِ»‌ احقاف: 18 همچنين است آيه 38 از سوره اعراف .

6-جن ما را مي بيند ولي ما آنها را نمي بينيم درباره برحذر داشتن بني آدم از شيطان و اتباع او آمده است «اِنّه يَريكُم هُوَ و قَبيلِهُ مِن حَيْثُ لاتَرونَهَم» اعراف : 27 او و همجنسانش شما را از جائي مي بينند كه شما آنها را نمي بينيد و بحكم آيه «فِسَجِدوا اّلا ابليسَ كانَ من الْجِّنِ فَفَسَقَ عَنْ امرِرَ بِهِ» كهف : 50 ابليس از جن است و جنس بخصوصي نيست. رجوع به «شيطان» .

7-آنها مانند آدميان كار مي كنند وقدرت كار دارند حضرت سليمان كه آنها را بامر خدا مسخر كرده بود براي او كار مي كردند كاخها، تمثالها، و كاسه هاي بزرگ مي‌ساختند «مِن الجِّن مَن يَعمَلْ بينَ يديْهِ باِذْنِ ربِّه ... يَعملونَ لَهُ مايَشاءُ من محاريبَ و تمائِيلَ و جِفانٍِ كَالْجوابِ و قدرٍو راسياتٍ اِعملوُا آل داوُدَ شُكْراً» سباء:12-13 درسوره نمل آيه 17 تا 39 لشكر كشي حضرت سليمان به مملكت سباء نقل شده و درآنجا هست كه عده اي از جن جزء لشگريان او بودند و عفريتي از جن بوي گفت: من تخت ملكه را پيش از آنكه از جاي خود حركت كني نزد تو مي آورم درسوره انبياء آيه 82 نيز اين مطلب آمده است. دراصول كافي ج 1 ص 394 طبع آخوندي بابي تحت عنوان (جن بمحضر ائمه عليهم اسلام مي ايند و مسائل ديني خود را مي پرسند....) منعقد است و درآن باره هفت حديث نقل شده از جمله از سدير صيرفي نقل مي كند كه امام باقر درمدينه بمن سفارشهايي فرمود. از مدينه بيرون رفتم، درميان راه روحا (محلي است چهل يا سي ميلي مدينه) بودم كه مردي با لباس خود بمن اشاره كرد، بسوي او برگشتم و خيال كردم كه تشنه است ظرف آب را باو دادم گفت: بآبم نياز نيست، نامه اي بمن داد كه مركب مهر آن خشك نشده بود، ملاحظه كردم مهر امام باقر بود گفتم: اين نامه را كي بتو داد؟ گفت: الان. درنامه دستورهائي بود، چون متوجه آن مرد شدم ديدم كسي نيست، بعد از آن ابوجعفر (به مكه) آمدند به حضرتش عرض كردم فدايت شوم مردي نامه شما را آورد كه مهرش خشك نشده بود فرمود: اي سدير ما خدمتكاراني از جن داريم چون خواهيم كاري بفوريت انجام پذيرد آنها را مي فرستيم.

8-درچند آيه درباره وصف حوريان بهشتي هست «لَمُ يَطْمثِهنَّ اِنس‏ٌ قَبلَهُم و لاجانٌ» رحمن : 56 و 74 حوريان بهشتي را قبل از شوهرانشان نه آدمي دست زده و نه جن، از اين آيه مي‌توان حدس زد كه تكثير جن به وسيله مقاربت نرو ماده بوده باشد. درباره شيطان هست «كانُ مِنَ الجِّنِ فَفَسَق عَنْ اَمرِ ربّهِ اَفتَتّخذُ و نَهُ و ذريتَّةِ اولياءَ مِنْ دوُني... ما اَشْهَدتُهم خلقَ اسّمواتِ والاْرضِ» كهف: 50 آيه صريح است در اينكه ابليس ازجن است و همچنين ذريه دارد و خدا در خلقت آسمانها و زمين آنها را حاضر نكرده است، آيا ذريه او بواسطه توالد و تناسل است؟

9-جن برسول خدا ايمان آوردند و چون ما سخن مي گويند و يكديگر را به نيكو كاري دعوت كرده و از عذاب خدا مي ترساند با آيات زير و ترجمه آنها توجه فرمائيد.

«وَاذصَرفنا اِليْكِ نَفَراً‌ ِمنَ الجِّن يَستَمعونَ القرآنِ فلّما حَضَروده قالوُا اَنصْتُوا فَلمِّا قُضِيَ وّ لو الي قَومِهِمْ مُنذِرينَ، قالوا يا قومَنا انّا سِمِعنْا كِتاباً اُنْزِلَ مِنْ بعدِ مُوسي مُصدِّقاً لما بيَن يَديهِ يَهديِِ الي الحَقّ و الِي طريقِ مُستقيمٍِ يا قَومَنا اجيبوُا داعي الله وَ آمِنوا بِهِ يَغْفِرلَكُم مِن ذُنوبِكُم و يَجْركُم مِن عذابِ اليمِ» احقاف : 29-31.

«قُل اوحي الي انه اسْتمعِ نفرُ من الجّن فقالوا انا سَمعنا قرآناَ عجباَ يَعدي الي الّرشدِ فامّنابه و لن نُشرِك بِربناّ احداً ... و انّا سَمعْنا كتاباً اُنزلُ مِن بعدِ موسي مِصداقاً لما بَينَ يَديْهِ يَهدي اِلي الحِّق والِي طريقٌ مستقيمِ يا قومَنا اجُيبوا داعيِ الله و آمِنوا به يَغفْرِلًكُمْ مِن ذُنُوبِكُم و يَجرِكُم مِن عذابٍ اليم » احقاف : 29-31

«قًلْ اوحيِ الِي انّه استَمع نفِرمِن الجّن فقالوا اِنا سَمعنا قُرآناً عَجِباً يهديِ الي الرّشد فامنابه ولَنْ نَشركُ بربّنا اَحداً ... و اِناّ مِنّا الصالحونَ و مُنادون ذالكَ كنّا طرائِقَ قدداً ...و اِناّ لما سَمعْنا الهدي امّنا به فَمن يؤمنُ بربِّه فلايَخافُ بخاساً و لارهقاً و اِنامنّا المُسلمونَ و منّا القاسِطونَ فَمَن اُسلمِ فاولئكَ تحّر وا رشداً و اما القاسِطونَ فكانوا الجَهنّم حِطباً»

جن: 1-15.

يعني چون تني چند از جن را سوي تو آورديم كه قرآن را بشنوند و چون نزد پيغمبر حضور يافتند، به همديگر گفتند: گوش فرا دهيد، وچون قرآن خوانده شد سوي قومشان بازگشتند در حاليكه انذار كننده بودند، گفتند : اي قوم جن ما كتابي استماع كرديم كه بعد از موسي نازل شده و مصدق كتابهاي پيش است، بحق و راه راست هدايت مي كند، اي قوم: داعي خد را اجابت كنيد و بدو ايمان بياوريد تا گناهانتان را بيامرزد و از عذاب دردناك شما را برهاند.

بگو بمن وحي آمده كه گروهي از جن استماع قرآن كردند و گفتند : ما قرآني شگفت آور شنيديم كه بكمال دعوت مي كند و بدان ايمان آورديم و هرگز كسي را بخداي خود شريك قرار نمي دهيم .... گروهي از ما شايستگانند و گروهي پس از آنها و مافرقه هاي مختلفيم... و ما چون هدايت را شنيديم بدان مؤمن شديم هر كه بپروردگارش ايمان آورد آنها قصد هدايت شدن داشته اند اما ستمگران هيزم جهنم اند از اين آيات بدست مي آيد كه جن قرآن را شنيده و بدان ايمان آورده اند و آنها از حيث ايمان و كفر وغيره مثل مااند و حضرت رسول برآنها نيز پيغمبر است درگذشته از كلمه «رسل منكم» استظهار كرديم كه آنها از جنس خود پيغمبر دارند، شايد هم از خود دارند و هم آن حضرت پيامبر آنهاست و دراين باره روايات داريم و دربند 7 اشاره كرديم كه پيش امامان اهل بيت نيز ميامدند و مسائل مي پرسيدند، و اينكه ميان خود گفتند: اين كتاب بعد از موسي نازل شده قهراً بموسي نيز اعتقاد داشته اند ولي چرا بعد از عيسي نگفته اند آيا آنها يهودي بوده اند؟ و يا اينكه انجيل تتمه تورات است لذا از آن نام نبرده اند. احتمال دوم بهتر است.

10-    درسوره رحمن كه پيشتر اشاره شد سي ويك دفعه بجن و انس بلفظ «فباي آلاءِ ربكما تكذبان» خطاب شده است و درخصوص هر دو آمده «كل من عليها فان» و «سِنفرغِ لِكُم ايّها الثقلانِ» رفيق دانشمندم آقاي محمد امين رضوي سلدوزي احتمال داده كه مراد از تثينه آوردن «ربّ المَشرقينِ و ربّ المَغربين» شايد شرق وغرب جن و انس بوده باشد همچنين بهشت ها و چشمه ها دو تا دوتا آمده است و آنها همه قابل دقت مي‌باشند.

11-    درباره نر و ماده بودن جن آيات زير قابل دقت است «ُسبحانَ الذّي خَلقِ الازواجِ كُلّها مِماتبت الارْضِ من انْفُسِهم و مِمّا لايعلمون» يس : 36 يعني منزه است آنكه همه جفت ها را بيافريد از آنچه زمين مي روياند و همچنين از انسانها و ازچيزهائيكه نمي‌دانند.

آيه مي گويد نبات و انسانها نر وماده دارند و نيز چيزهائيكه ما آنها را نمي دانيم نر وماده دارند جمله «ومّا لايَعلمونَ» جن را نيز شامل است و مي شود گفت : نر و ماده دارند ولي ما كيفيت آنرا نمي دانيم اين درصورتي است كه مراد از «الازواج» درآيه اصناف نباشد. رجوع شود به «زوج».

روشنتر از اين آيه، آيه «وِمنْ كّل شَيءِ خَلْقنا زوجَين لَعلكم تَذكرون» ذاريات : 49 است اين آيه صريح  است دراينكه نرو مادگي درتمام اشياء عموميت دارد وجمله «كل شيء» بطور حتم جنيان را نيز شامل است.

و درسوره جن از قول آنها نقل شده كه مي گفتند «وَانَّه كانَ رِجالً مِن الا‎ْنسِ يعوذُونَ بِرِجالِ مِنْ الجِّن» جن: 7 يعني مرداني از آدميان بمرداني از جن پناه مي بردند «رجال من الجن» مبين آن است كه جنيان مرداني دارند (والله العالم)

12-درباره تجسم وديده شدن جن از قرآن چيزي بدست نياورديم ممكن است از قصه سليمان بدست آورد كه مجسم مي شوند زيرا درآن هست «قال عفَريتُ مِن الجِّن اِنا اتَيْك بِهِ قَبْل اِنَّ تَقومُ مِن مقامِكَ» نمل : 39 و ظهور آن در تجسم است و اينكه براي سليمان كار و غواصي مي كردند ظاهر آنست كه مجسم شده و آن كارها را مي كرده اند.

ولي تجسم ملك و بصورت بشر درآمدنش درقرآن مجيد صريح است مثل تجسم ملك برمريم كه مريم پنداشت جواني است و مي خواهد باو دست اندازد «فَارْسَلنا اِ ليْها روحَنا فَتمْثل لهاَ بشراً سوِّيا» مريم : 17 و مثل آمدن ملك ها پيش ابراهيم و لوط درقضيه بشارت باسحق و عذاب قوم لوط.

در «بلس» گذشت و در «شطن» خواهد آمد كه جن هم مجسم و مرثي مي شود اين از لحاظ قرآن ولي از لحاظ اخبار جن بطور حتم مجسم وديده مي شود در كافي ج 1 ص 394 هست كه سعد اسكاف آنها را بصورت مرداني زاهد ديد و امام باقر فرمود: آنها جنيان اند ونيز ابن جبل بصورت هندي ها وديگران بصورت ديگر ديده اند و دراين باره روايات و نقلها زياد است.

رانده شدن جن

رانده شدن جن از آسمان نيز يكي از مطالب قابل دقت قرآن است. ما ابتدا آيات آنرا نقل و سپس خلاصه آنرا خواهيم گفت. بايد دانست كه در اين مسئله جن وشياطين هردو يكي است چنانكه از آيات روشن خواهد شد و تنها فرقي كه مي توان قايل شد اين است كه شياطين متمردان جن اند و جن بطور اطلاق هر دو را شامل است اينك آيات:

1-وَ انّا لَمِسْنا السّماءِ فَوجْدناها مِلئَت حَرساً شديداً و شَهْبا وَ اِنّا كُّنا نَقْعَدَ منِها مِقاعِدَ للسَّمعِ فَمَن يَستَمِعُ الانِ يَجْدَله شِهابارً صِداً. و انّا لانُدري اَشراريدَ بِمَن فيِ الاْرضِ ام ارًادَبَهم ربُّهم رُشد» جن : 8-10.

اين آيات صريح اند در اينكه جن قبلا محلهائي در آسمان براي استراق سمع داشته اند و سپس ديده اند كه آسمان پراز نگهبان و شهاب است و شهاب دركمين آنها است كه استراق سمع مي كنند پيش خود گفتند: نمي دانيم آيا خداوند در اثر اين تحول رشد و كمالي براي اهل زمين اراده كرده و يا بلائي بآنها خواهد رسيد.

در روايات اهل بيت منقول است كه اين تحول بعد از ولادت رسول اكرم اتفاق افتاد و از اهل سنت آنرا در وقت بعثت آنحضرت گفته اند و آنرا در مجمع ذيل آيه 18 سوره حجر از ابن عباس و درسوره جن از بلخي نقل كرده است. درصافي درسوره جن از احتجاج از حضرت صادق نقل شده : اين ممنوعيت براي آن بود كه در زمين چيزي مانند وحي از خبر آسمان نباشد و آنچه از جانب خدا آمده ملتبس نگردد...

ناگفته نماند : اين آيات دال برآنند كه در آسمان محلي براي دانستن اسرار خلقت و كارهيا آينده روي زمين وجود دارد كه جن بآنجاها نزديك مي شده اند آيا مراد شنيدن كلمات ملائكه بود؟! آيا سخن گفتن ملائكه مثل ماها مي باشد؟!

2-«اِناَ زَينّا اَسماءِ الدّنيا بِزينةَ الْكواكِب. وَ حَفَظاً مِن كلّ شيطانِ ماردِ. لايَسْمَعون اِلي الملاءِ الاعي و يَقذُفثون مِن كلّ جانبٍ دحوراً و لَهم عَذابٌ و اَصبٌ الاّ مِنْ خَطَفِ الخَطفة فابَعه شِهاب ثاقبِ»

صافات : 6-10 «حفظاً» چنانكه درمجمع فرموده مفعول فعل مقدر است يعني «حفظناها حفاظاً» و معني آيه چنين مي شود ما آسمان نزديك را با زينتي كه كواكب باشد زينت داديم و از هر شيطان متمرد و بي فايده محفوظش نموديم. علي هذا كواكب فقط زينت اند نه موجب حفظ. «يَقدفون مِن كلّ جانِبِ» روشن مي كنند كه حفظ بوسله قذف است كه حقيقت و كيفيت آن شناخته نيست. و ظهور آيه «زَيّنا السّماءِ الدُّنيا بِمصابيحِ و جَعَلنْاها رُجوماً الشّياطيِن» ملك : 5 و «اِلاّ مِنْ خَطَفِ الخطفة» مير ساند كه متخلفين بوسيله تيرهاي شهاب طرد مي شوند آنها هم مصابيح اند و هم رجوم. «ولَقد جَعَلنا فِي السّماء بروجاً و زَيّناها للناظرينَ وحَفِظناها مِنْ كلِّ شيطانٌ رجيم‏، اِلاّ مِن اسْتَرَقُ الّسمْعِ فاتًبَعه شِهابً مُبين» حجر: 16-18.

ظاهراً مراد از كواكب سيارات منظومه شمسي و مراد از «اسماء الدنيا» درآن آيات نزديكترين آسمانهاي عالم به زمين است كه آسمان منظومه شمسي باشد و مراد از آن درآيه 5 سوره  ملك نزديكترين آسمانهاي هفتگانه زمين است يعني اولين طبقه جو. چنانكه در«سماء» بند هفتم توضيح داده شده است و نيز در «رجم» بطور تفصيل آمده است .

«لايَسمِعونَ اٍلي المَلاءِ الاعَلي» نشان ميدهد كه شياطين نمي توانند بملاء اعلي گوش بدهند و «الا من خطف الخطفة...» مبين آن است كه اگر كسي از آنها تخلف كرده و بملاء اعلي نزديك شود فوراً شعله اي آشكار و نوراني او را تعقيب مي كند. ولي با وجود اين ممكن است جسته و گريخته چيزهائي بشوند زيرا در آيات ديگر آمده «وَما تَنَزلّتْ بهِ الشّياطينَ. وَ ما يَسطيعونَ اِنّهم عَنِ السّمع لِمعزولونَ... هَلْ اَنبَئَكُم عَلي مِن تَنَزّلَ الشّياطينُ تَنَزلَ علي كَلِ افاكَ اُثيمَ. يَلقُونَ السَّمْعِ و اَكثرهُم كاذِبون» شعرا : 210-223.

دراين آيات ابتدا فرموده قرآن را شياطين نازل نكرده اند.... كه آنها از سماع (ظاهراً شنيدن گفتگوي ملاء اعلي) معزول اند...

سپس فرموده : آنها بر هردروغگوي مجرم نازل شده و مسموع خويش را القا مي كنند و بيشترشان دروغگواند. اين سخن مي رساند : با وجود تعقيب تيرهاي شهاب باز بعضي از آنها جان بدر برده و چيزهايي مياورند. و بردروغگويان القا مي كنند.

آيات گذشته روشن مي كنند حوادث آينده روي زمين در آسمان ودراختيار ملائكه است و شايد اسرار خلقت نيز. و شياطين قدرت ورود بآنجاها را ندارند «وَحَفْظناها مِن كِّل شيطانٌ رجيمِ – وَ يَقْذُفونَ مِنْ كُلٍ جانِبَ» ولي پيش از ولادت يا بعثت آنحضرت بجاهايي از آسمان ميرفتند و از آنجا سرقت سمع مي كردند نه اينكه بخود آن مجمع وارد شوند كه گفته اند «وَاِنّا كُنّا نَقَعَد مِنْها مِقاعَدَ للَّسمعِ» با ولادت يا بعثت آنحضرت از آن هم محروم شدند. اين است ظهور آيات گذشته و خدا بواقع داناتر است. بعضي ازبزرگان رانده شدن با شهاب و غيره را حمل بر تشبيه عالم واقع بمحسوسات فرموده كه كلامش در «شعب» نقل وبررسي شده است.

در«سماء» زير عنوان (موجودات زنده درآسمان) مشروحاً بيان شده كه درآسمان موجودات زنده غير از ملائكه وجود دارند و آيات آن بررسي شده است.

عده اي از دانشمندان مسلم گرفته اند كه پيامهاي مرموزي بطور مرتب و موجهاي منظم از آسمان بزمين ارسال مي گردد و آنرا (بي سيم كيهاني) نام گذاشته اند كارل جانسكي بسال 1932 ميلادي 8 ماه مراقب گرفتن اين پيامها با بي سيم خود شد و ديد هر شب چهار دقيقه از شب قبلي زودتر ارسال مي گردند و آن بواسطه اين بودكه گردش زمين بدور خورشيد موجب مي شود غروب طلوع ستارگان هرروز چهار دقيقه زودتر از روز قبل باشد.

درپايان سال 1933 ميلادي سميناري از متخصصين اين علم منعقد شد. جانسكي دراين سمينار طي بيانيه اي از مشاهدات خود پرده برداشت و متذكر شد كه در ستارگان موجوداتي ميباشند كه  قادر بتكلم هستند و اني پيامدهاي آسماني كه با تلسكوبهاي بي سيم قابل دريافت هستند انسانرا در شناخت هرچه بيشتر جهان كمك مي‌كند... در فوريّه سال 1942 دلائلي بر صحت نظر جانسكي اضافه شد.

زيرا ديده شده است كه يك سلسله پيامدهاي فضائي كار جهت يابي راداري را كه در انگلستان بكار گذاشته شده بود متوّقف كرد دانشمندان پس از كوشش فراوان بالاخره دريافتند كه اين وقفه در اثر يك سري پيامدهاي تلگرافي است كه از يك سو ناشناخته از ما واري افق بوده است (نقل از كتاب قرآن بر فراز اعصار تأليف عبدالرزاق نوفل ترجمه بهرام پور و شكيب).

فعلاً اين مطلب را دانشمندان تقريباً مسلّم گرفته اند ولي از نظر قرآن مجيد چنانكه در سابق اشاره شد اين مطلب مسّلم و حتمي است. نويسنده كتاب فوق عقيده دارد كه جّن براي شيندن چنين اصواتي بآسمان نزديك مي شدند نه براي شنيدن وحي زيرا وحي را جز كسيكه باو وحي ميشود كسي نميشود. و «مَلَاء اَعلي» همانهاست نه مجمع ملائكه. ولي آيات گذشته مخصوصاً «اِنَّهُم عَنٍ الَّسْمع لَمَعزولونَ» با ملاحظه ماقبل و ما بعد آن، خلاف اين مطلب را مي رساند. و خلاصه آيات گذشته روشن مي‌كند كه جنيان ميكوشيدند تا آسمان را رصد كنند و اسرار آنرا بدست آورند تا از اسرار خلقت و حوادث آينده مطلع شوند.

جانّ :‌ «لايسْئَل عَن ذَنْبِه اِنْسٌ ولا جاّنٌ» رحمن: 39 جان هفت بار در قرآن آمده است دو دفعه درباره عصاي موسي و پنج با در مقابل انسان و انس. در قاموس و اقرب گريد: جاّن اسم جمع جّن است. لذا هر دو يكي اند. غير هم نيستند زيرا جاّن و انس مقابل هم آمده اند انس يكنوع بيش نيست هكذا جاّن و جّن. فرق همان است كه گفته شده مثلا فرمونده «لَئِنِ اجْتَمَعَتَ الْانْس‎‏‘ و الْجّن‘ » و اشراء: 88 نيز آمده «لَم يَطْمِثْهّنَ اِنسْ قَبلَهَم‘ ولا جاّنٌ» رحمن : 56 علي هذا آنچه در مجمع و كشاف و نهايه وغيره آمده:‍ جاّن پدر جّن است و آنچه راغب گفته : جّان نوعي از جّن ، مدرك صحيحي ندارد.

در باره عصاي موس آمده «فَلَمّا رَها تَهْتَّز كَاَنَّها جّان‏ٌ ولّي مَدْبِراً... » نمل: 10- قصص 31 مار سفيد و سياه چشمي است بي آزار اغلب در خانه ها يافت مي شود قيد (سيفيد) را ندارد، صحاح مطلق اين تسميه شايد مخفي بودن آن باشد معناي آيه اين است چون آنرا ديد مانند مار حركت مي‌كند برگشت گريزان.

نا گفته نماند درباره عصاي موسي كه در طور هنگام بعثت مبّدل بمار شده يكدفعه حيّة و دو دفعه جاّن نقل شده است مثل «قالَ اَلِقها يا موسي فَالَقْها فَاِذا هَيِ حَيَّتة‎ٌ‌ تَسعْي»

طه: 20 مي دانيم كه حيّه، مار معمولي وجاّن بمعني مار كوچك و يا مار معمولي است.

ولي هنگام نشان دادن معجزه در پيش فرعون ثعبان گفته شده كه بمعني اژدها ست مثل «فَاَلْقي عَصاه‏‏‏ُ فَاِذا هَيِ ثُعْبان‏ٌ  مُبينٌ» اعراف: 107 شرعراء: 32 اين دو چگونه جمع مي شود.

بنظر نگارنده: هنگام بعثت مار شدن كافي بود زيرا همين لازم بود كه موسي متوّجه اين حقيقت بشود ولي در نزد فرعون براي ارعاب و اتمام حجّت لازم بود كه باژدها مبدل شد مخصوصاً موقع بلعيدن ابزار ساحران.

مجمع البيان و الميزان معتقد است كه موقع بعثت نيز عصا باژدها مبّدل شده و در سوره نمل و شعراء كه جّان نقل شده نظر بحركت آن نه بزرگي جثّه اش. آنجا كه فرمودن «رَأها تَهْتَزّ‏‏ُ  كَاَنَّها جانّ‏‎ٌ‌» عصا در اهتراز بجّان تشبيه شده وگرنه در واقع اژدها بود.

نا گفته نماند در سوره طه  چنانكه گذشت «حيّة» آمده است و از اهتراز و غيره خبري نيست و اگر موقعي وحي اژدها بود لازم بود گفته شود «فَاِذاهِيَ ثُعْبان‏ٌ» چنانكه در اعراف و شعراء هست. علي هذا آنچه ما گفتيم مقرون بصحت است و در سوره نمل و قصص اگر جّان مشّبه به واقع شود تشبيه شيء بنفسه لازم نميايد زيرا ضمير «كَاَنَّها» بعصا راجع است.

جنّت: باغ بهشت . «كَمَثَلِ جَنَّةٍ‌ بِرَبوَةٍ اصابَها وابِلٌ ... »

بقره : 625 همچون باغيكه در بلندي است و بارن تندو درشت دانه بان رسيده.

جمع آن جنّات است مثل «كَمْ تَركوُ مِن جَنّاتٍ وَ عُيوُنٍ ... »  دخان : 25 .

نا گفته نماند از بهشت و محل زندگي اتقيا در قيامت بلفظ جنّت و جنّات تعبير آمده و بيشتر از هر صفت درباره آن «تَجْريِ مِنْ تَحْتِهَا الْانْهارٌ» ذكر شده است.

بنظر ميايد كه اين تعبير و نامگذاري بر تشبيه به جنّات ديناست كه تفهيم آن آسان شود وگرنه جنّات آخرت را نميتوان با باغات دنيا مقايسه كرد، قابل دقت است كه «حنّات» درباره آخرت هميشه نكره آمده است يعني: جنّات بخصوصي.

و تنها در آيه «وَ الَذينَّ آمَنوُ وَ عَمِلوُا الصّالِحاتِ في رَوضاتِ الْجَناتِ ... »

شوروي : 22 معرف با الف و لام آمده است ولي «الجنّة» با الف و لام نيست درباره علم بغلبه بودن ويا وصف بودن آن، براي بهشت بحث شود، امّا لازم است به ببينيم قرآن بهشت آخرتب را چگونه معرفّي ميكند.

1-«مَثَلُ الجَنَّتةِ الَّتي وُعِدَ المُتَّقُونَ فيها اَنهارٌ مِنْ ماء غَير آسِنٍ  وَ انْهارٌ مِن لَبَن لَمْ يَتَّغَيَّرْ طَعْمُهُ. وَ اَنهارٌ مِنْ خَمْرِ لذَّةٍ للِشّار بينَ وَ اَنْهارٌ مِنْ عَسَل مُصّفي و لَهُمْ فيها مِن كُّلِ الثمَراتِ وَ مَغْفِرَةٌ مِن رَبّهِمْ ... »

محمد : 15 وصف بهشتي كه به پرهيزكاران وعده شده چنين است: در ‌آن نهرهائي است  از آب تغيير ناپذير، و نهرهائي از شير كه طعم آن تغيير نيافته و نهرهائي از خمر كه براي نوشندگان لّذت است و نهرهائي از عسل صاف شده و براي‌ آنهاست در آن جنّت از همه ميوه ها و چاره سازي از پرودگارشان .

آب شيرين بي تغيير و هميشه تازه ميرساند كه جنّت آخرت داراي تغيير و تبديل و فساد باكتري و مخّمرها در آن وجود ندارند و از كهولت خبري نيست و شير و تمام ميوه ها در اختيار آنان گذاشته شده است، پيداست كه اين جنّات دنيا قابل مقايسه نميباشد.

2-«وَ سارِ عُواِلي مَغْفرَةٍ مِن رَبّكُم و جَنَّةٍ عَرْضُها السَّموات وَ الارْضُ اُعِدَّت للْمُتَّقينَ» آل عمران : 33 « سابِقُوا اِلي مَغْفَرَةٍ مِنْ رَبّكُمْ‌ وَ جَنَّةٍ عَرضُها كَعَرْض السَّماء وَ الْارْض اعِدَّتْ لِلَّذينَ آمَنُوا بالله رُسُلِه ... »

حديث : 21

در اين دو آيه وسعت بهشت وسعت آسمانها و زمين ذكر شده، بمضون آيه اوّل روز قيامت آسمانها و زمين همه تبديل به بهشت شده و جزء آن خواهند بود پس بهشت يا نامتناهي است و يا عرض و طول آنرا جز خدا كسي دانا نيست.

3-«مَثَلُ الْجَنَّةِ الَّتي و عِدَ الْمُتَّقُونَ تَجري مِنْ تَحْتِها الْانْهارُ اكُلُها دائِمٌ و ظّلُها تِلكَ عُقْبَي الَّذينَ اتَّقوا عُقبي الكافِرينَ النّآرُ» رعد : 35

«قُل اذلكَ خَيرٌاَك جَنَّة الخُادَ الَّتي و عِدَ الْمُتَقُونَ ... لَهُمْ‌ فيها ما يَشاوٌنَ خالدينَ كانَ علي رَبِّكَ وَ عْد اًمَسْئوُلا»

فرقان : 15-16 نظير آن آيات در قرآن مجيد بسيار است، اين آيات مبينّ آنست و تمام شدني نيست و بهشت هميشگي است واهل بهشت هر چه بخواهند در اختيار دارند جمله «لَهُم فيها ما يَشاوٌنَ لَهُم مايَشاوٌنَ» پنج بار درباره بهشت تكرار شده يازده بار «جَنّاتُ عَدْنٍ» (بهشت جاودان )‌ آمده است.

4-«فَهُوَ عيشَةٍ راضِيَةٍ في جَنَّةٍ عاليةٍ. قطُوفها رانِيَتةٌ » حاقه: 22 «في جَنَّةٍ عاليةٍ لا سْمعُ فيها لا غَيَةً فها عَيْنٌ جارِيَةٌ فيها سُرٌ مرْفوُعَةٌ و‌ اكوابٌ‌ موْضوُعَةٌ‌ وَزَرابيُّ مبثوُثَهٌ»

غاشية : 10-16 آيات شريفه در تعريف بهشت آخرت و نعيم آنست و از عيش پسنديدة آن خبر مي دهند.

5-«يُبَشِّرُهُمْ رَبُّهُم برَحْمَةٍ منْهُ و رضوانٍ و جَنَّاتٍ لَهُم فيها نَعيمٌ مقيم» توبه : 21 اين آ‌يه از دوام نعمت بهشتي خبر مي‌دهد و اينكه نعمت آن وافر و هميشگي است. مخفي نماند اگر بخواهيم راجع به جنتّ آخرت بطور تفضيل سخن بگوئيم بايد صدها آيه نقل و ترجمه نمائيم، فوق بسيار اهم نعمت و لذت دنيا فاني و آخرت آنست كه نعمتهاي دنيا فاني و نا پايدار و زودگذر است و با ادامه آن و عادت شدن موقعيت خود را از دست ميدهد ولي نعمت آخرت ابدي است و اصلا نقصان و تغيير در آن نيست، اين است فرق اساسي اين سرا و آن سرا.

در تعريف زندگي آخرت مي خوانيم «اُدْخُلُو الْجَنَّةَ لاخَوفٌ عَلَيْكُم وَ لا انْتُم تَحزَنُونَ» اعراف‌: 49 دنيائي فرض كنيد كه در آ‌ند اندوه فعلي و خوف از آينده وجود نداشته باشد، اين زندگي در دنيا ميسر نيست زيرا آدمي همواره نقصان فعالي دارد كه سبب اندوه اوست و ترس آينده و زوال نعمت و مرگ و تصادف ها دارد و آن باعث خوف اوست. تنها زندگي آخرت است كه در آن لحاظ حال نقصان و اندوه از لحاظ آينده خوف و زوال چندين بار در قرآن تكرار شده است آنچه راجع بدنيا باشد مشروط است زيرا در دنيا از خوف وحزن فراري نيست و آ‌نچه درباره آخرت است مطلق و بي قيد ميباشد زيرا در بهشت مطلقا اندوه و ترسي و جود ندارد و ممكن است تمام آنها را كه جمعاً چهارده بار است راجع با آخرت دانست به المعجم المفهرس «خوف» رجوع شود. ايضاً رجوع شود به «قيامت».

 

 

منبع : سايت علمی و پژوهشي آسمان--صفحه اینستاگرام ما را دنبال کنید
اين مطلب در تاريخ: چهارشنبه 12 اسفند 1394 ساعت: 11:07 منتشر شده است
برچسب ها : تحقیق در مورد جن,

مقاله  پژوهشي

 

 

 

 

 

تأليف و گرد آوري:

موسي افضليان سلامي
مقدمه

شايد بتوان انقلاب اسلامي را بزرگترين تحول تاريخي دانست كه از ظهور اسلام درايران به وقوع پيوسته است و اگر دقت كنيم تغييرات بنيادي بسياري در ساختارهاي اجتماعي ايران در نتيجه انقلاب اتفاق افتاده است كه حتي آثار آن در جهان نيز قابل درك است. از آنجائيكه بنده مربي درس جامعه شناسي درمقطع دبيرستان و پيش دانشگاهي مي باشم و مخصوصاً قسمت آخر كتاب نظام اجتماعي پيش دانشگاهي مربوط به نتايج صدور انقلاب مي باشد برخود لازم دانستم تا حداقل درحد دبيرستان ابعاد و ريشه هاي نظري انقلاب اسلامي را از منظر جامعه شناساني كه در حيطه انقلاب بحثهاي مختلفي دارند تحقيق وبررسي كنيم. همچنين ايجاد ارتباط و تعامل بين نسل انقلاب و نسل سوم كه انقلاب را شايد فقط از واژه هاي الفبايي كتاب و دريچه شيشه اي تلويزيون ديده باشند باعث شد تا اين مطالب را از منابع مختلف جمع آوري كرده تا درصورت لزوم به پرسشهاي آنها توانايي پاسخگويي داشته باشم. اميدوارم بتوانم با اين چكيده اندك قسمت كوچكي از زحمات شهدا و امام شهدا را جبران كرده باشم.

درتبيين علل انقلاب اسلامي ايران برخي براساس نظريه هاي انقلاب و  برخي براثر برداشت هاي علم خويش به بررسي پرداخته اند. اما اين بررسي ها را مي توان براساس يافته هاي علمي دسته بندي كرد. دقت در آثارانقلاب نشان مي دهد هر اثر به يك يا تعدادي يا همه عوامل فرهنگي جامعه شناختي اقتصادي و رواني سياسي تأكيد كرده است. دراين مقاله نظريات چند تن از بزرگان جامعه شناسي را درمورد علل و عوامل انقلاب مطرح مي كنيم.

الف) تأكيد برعوامل اقتصادي و اجتماعي

 (تدااسكاچپل) وي دركتابي تحت عنوان دولتها و انقلاب هاي اجتماعي ضمن رد ادعاي ارادي بودن انقلاب وقوع انقلاب را از پيش تعيين شده مي داند و آنرا براساس عوامل ساختاري تحليل مي كند. زيرا وي به نوعي يكي از اصحاب مكتب ماركسيسم ساختاري و تحت تأثير آنها مي باشد. وي نقش انقلابيون را درجريان انقلاب نفي كرده و معتقد است كه انقلاب ها ساخته نشده بلكه بوجود مي آيند. اين تحليل كلي وي از انقلاب مي باشد اما ايشان مقاله اي درسال 1982 تحت عنوان «دولت رانتي و اسلام شيعي» درانقلاب ايران نوشته كه كاملاً درآن به وضوح به نقش اراده و  آگاهي و رهبر درانقلاب ايران واقف است. و نظريه ساختاري خود را درمورد انقلاب ايران نقض كرده و تنها انقلاب آگاهانه را انقلاب ايران مي داند ضمن اينكه نقش عوامل ساختاري را در ايجاد انقلاب اسلامي نفي نمي كند. عواملي مانند صنعتي شدن، مهاجرت، اصلاحات ارزي، عدم دخالت روحانيون درفعاليتهاي مختلف جالب است كه وي نقش مساجد را و مخصوصاً شكل فرهنگي تاريخ تشيع و حضرت امام حسين را درجريان انقلاب مؤثر ميداند. نقطه ضعف نظريه اسكاچپل درمورد انقلاب عدم اشاره وي به نقش رژيم پهلوي و آمريكا دراين مقاله مي باشد كه به نوعي يك دترمنيسم پنهان درآن ديده مي شود.

ب)عوامل روانشناسي فردي و اجتماعي انقلاب اسلامي

مارويل زونيس كتاب وي در تحليل انقلاب كه با محوريت نقش شاه و تصميمات او نوشته شده كتاب «شكست شاهانه» مي باشد وي دراين كتاب به بررسي شخصيت شاه از جنبه هاي رواني و اجتماعي پرداخته و خلقيات وي و اعضاي خانواده اش را به عنوان عامل اصلي انقلاب مطرح مي كند. وي حتي نحوه تربيت شاه درخانواده را كه موجب شده فردي مردد و فاقد اعتماد به نفس باشد را در جريان انقلاب موثرمي داند. سپس زونيس از وجود عواملي نام مي برد كه به شاه قدرت اعتماد به نفس مي داند. و در نبود آنها شاه به معظل اساسي فكري دچار شده و همه اينها را عامل انقلاب مي داند. اين عوامل عبارتند از:

1.      ارنست برون كه دوران كودكي وي باشاه سپري شده و مشاور او بوده است

2.   اسدالله علم كه شاه از همه بيشتر به او اعتماد داشت و درجريان قيام پانزده خرداد با سركوبي آن بزرگترين خدمت را به شاه كرد.

3.   اشرف خواهر دوقلوي شاه كه يكي از بازيگران اصلي صحنه سياسي ايران كه ملقب به پلنگ سياه مي باشد و مردم فوق العاده نسبت به او حساس بودند.

4.   جالب است كه زونيس حمايت الهي را يكي از عوامل اعتماد به نفس شاه مي داند و اين نشان مي دهد كه مطالعات وي در جريان انقلاب ضعف دارد زيرا وي به اقدامات ضد مذهبي شاه اصلاً‌توجه نكرده است.

5.   آمريكا  شاه كه خود را عامل آمريكا مي داند و رؤساي جمهوري امريكا براي وي چهره اي پدر مانند بوده كه جايگزين پدر او شده اند ضعف نظريات زونيس در عدم توجه وي به خصوصيات و ويژگي ها و اقدامات انقلابيون مي باشد.

ج) عوامل مذهبي و سنتي

بنوعزيزي يكي از تحليل هاي جالب و به عقيده من تا حدي واقع بينانه تحليل عزيزي از انقلاب ايران مي باشد وي كه از نظريه پردازان مكتب نوسازي جديد در توسعه است اهميت زيادي را براي نقش سنت درجريان توسعه قائل بوده و معتقد است كه اين عامل برخلاف تصور مي تواند به عنوان عامل توسعه باشد تا مانع توسعه. درهمين زمينه بررسي تجديد حيات جنبش هاي سنت گرا را آغاز كرده و انقلاب ايران را به عنوان يكي از برجسته ترين طغيانهاي تجديد حيات اسلامي مورد بررسي قرار داده است وي تصور غربي ها را از افراطي و واپس گرا بودن انقلاب ايران اظهار نظري يكطرفه مي داند و درهمين زمينه مواردي چند را مطرح مي كند. نخست تغيير و تحولات ساختاري كه به نفع عوامل غرب زده و طبقات بالاي شهري انجام مي شود وموجب نارضايتي مردم مي شود. دوم درنتيجه اين تحولات نوسازي يك شكاف عميق فرهنگي ميان نخبگان و تحصيل كرده غربي و دهقانان تهي دست را بررسي مي كند. سوم اينكه وي به سرشت منحصر به فرد مذهب شيعه در پيشبرد انقلاب معتقد بوده و عقيده دارد كه مذهب شيعه هيچگاه قابليت ذاتي مبارزه طلبي خود را از دست نداده است. حتي وي به وعده مسيحايي تحقق يك نظام عادلانه اجتماعي و بازگشت يك امام غايب دراين مكتب اشاره كرده و درپايان اين قسمت به نقش علماي شيعه به عنوان نخبگان سياسي و فرهنگي نيز نظر دارد. چهارم وي معتقد به يك انقلاب اجتماعي است كه از ائتلاف گروههاي اجتماعي و ايدئولوژي هاي سياسي شكل گرفته و درهمين جا اشاره مي كند به علت انعطاف پذيري  اسلام با منافع و خواسته هاي تمام گروهها انطابق دارد. البته انتقاداتي به نظريه وي وارد است ازجمله اينكه به نقش كاريزماي رهبري درجريان انقلاب و عوامل رواني مخصوصاً‌شخص شاه كمتر اشاره كرده است.

بررسي عوامل تاريخي و معنويت گرايي

ميشل فوكو وي كه نظريه پرداز مشهور جريان پست مدرنيسم مي باشد از معدود انديشمنداني است كه از نزديك درتهران و قم شاهد وقوع انقلاب بوده است تحليل وي از انقلاب با ديدگاهش در دو مقوله تاريخ و قدرت ارتباط دارد وي معتقد است كه انقلاب ايران با انگيزه هاي اجتماعي و مادي صورت نگرفته است زيرا مشكلات اقتصادي درآن زمان به آن اندازه اهميت نداشت كه سينه هاي عريان به مقابله با مسلسل ها بپردازد. از نظر وي شكل و محتواي مذهبي انقلاب امري اتفاقي و تصادفي نيست بلكه تشيع بود كه با تكيه بر موضع مقاومت توانست نقش آفريني نموده و مردم را برعليه رژيم شاه تحريك كند وي به طور مستقيم به ارزيابي شخصيت امام پرداخته و دراين زمينه او را يك افسانه مي داند زيرا هيچ رئيس دولتي نمي تواند كاري كند كه مردمش با اين پيوندي چنين شخصي و نيرومند داشته باشد. وي درجريان انقلاب به معنويت گرايي اشاره كرده و هدف ايرانيان را در خلال انقلاب ايجاد تحويل و تحول درخويش مي بيند و مي گويد هدف آنها ايجاد يك تحول بنيادي در وجود فردي و اجتماعي و نحوه تفكر بود. و اسلامي را جستجو مي كردند كه براي آنان هم دواي درد جمعي مي باشد و هم دواي درد فردي ./

فوكو كه براي درك انقلاب به سراغ مردم در خيابانها رفته بود مي نويسد از ديد مردم حكومت اسلامي از يك سو حركتي براي ارائه نقشي تعريف شده به ساختارهاي سنتي جامعه اسلامي و از طرف ديگر راهي براي وارد كردن ابعاد معنوي در زندگي سياسي بود. به طور خلاصه مفهوم معنويت گرايي سياسي قلب تحليل فوكو از انقلاب سياسي ايران را تشكيل مي دهد و وي انقلاب ايران را يك انقلاب فرامدرن مي داند.

نظريه هاي انقلاب و انقلاب اسلامي

الف) نظريه ماكسي

دراين نظريه به تحليل طبقاتي انقلاب و تأكيد بر نقش مسلط عامل اقتصاد شده است افراد اين دسته دو گروهند : 1. گروهي كه انقلاب را انقلاب ندانسته و آنرا يك قيام و حركت اتفاقي مي دانند 2. گروهي كه انقلاب را انقلاب دانسته و مي كوشند كليشه هاي خود را برآن منطبق كنند. اين گروه ماهيت مذهبي انقلاب اسلامي و ويژگي هاي رهبري آنرا نفي مي كند. از سوي ديگر هيچ محقق منصفي نمي تواند از نقش امام خميني در انقلاب ايران بگذرد وي آنچه را وظيفه خود مي دانست عمل مي كردو اقداماتش دراختيار اين يا آن گروه نبود. بنابراين آنطور كه گروه دوم براساس عقايد ماركس برژوازي را سردمدار انقلاب اسلامي مي دانند نمي توانند هيچ ارتباطي بين رهبري انقلاب و برژوازي پيدا كنند ب) نظريه هاي كاركرد گرايي
چالمرز جانسون وي با بهره گيري از نوشته هاي پارسونز و ساير كاركردگراها ديدگاه ويژه اي در بحث انقلاب گشوده است كه اين ديدگاه در نقطه مقابل نظريه ماركسي  انقلاب كه تضاد را چهره اساسي جامعه مي دانست و تغيير و تحولات تاريخي را داراي جنبه خشونت آميز قلمداد مي كرد مطرح كرده است لذا ديدگاه جانسون ماهيتاً مبتني بر رضايت نه تضاد مي باشد و لزوماً انقلاب را خشونت آميز نمي داند. براساس اين ديدگاه انقلاب براثر سه عامل متوالي به وقع مي پيوندد:

عدم تعادل + انعطاف ناپذيري نخبگان + عوامل شتابزاانقلاب درايران عدم تعادلي كه مي تواند به عنوان يك عامل انقلاب در نظر گرفته شود از اواخر 1356 قابل مشاهده بود شعارها اعتصاب ها همه نشانگر اين عامل بودند در مورد عامل دوم بايد گفت گاهي روند انقلاب را بسته به شرايط كند و گاه تشديد مي كرده است لذا نمي شود گفت كه انعطاف پذيري تعادل را باز مي گرداند درايران رژيم شاه درسال 1357 انعطاف هايي از جمله آزادي زندانيان سياسي تعويض برخي از مقامات انجام داد اما هيچ يك نه تنها اثر نبخشيد بلكه انقلاب را تشديد كرد درباره عامل سوم نيز رژيم شاه پس از فرمان امام مبني بر فرار نظاميان دچار گسيختگي نيروهاي نظامي شد براساس اين نظريه درايران سال 56 و 57 هرچند شرط سوم وجود داشت اما به دليل عدم وجود شرط دوم بايد تعادل به جامعه باز مي گشت اما چنين نشد درمجموع اين نظريات كاركردگرايان به ويژگي هاي فيزيكي و فردي و رواني توجه چنداني نمي كند.

نتيجه گيري :

درمجموع نظريات جامعه شناسان اين ايراد وجود دارد كه تمام آنها به جنبه هاي از انقلاب اسلامي توجه كرده و تمام عوامل و علل انقلاب را بررسي نكرده اند. و با توجه به اينكه جامعه شناسي علمي چند عليتي است نميتوان پديده هاي اجتماعي را تك علتي بررسي كرد لذا اين نقص در تمام اين بررسي ها وجود دارد نكته مهم وجالب توجه اينكه در اكثر اين نظريات بحث پيوند تشيع و رهبري با انقلاب كاملاً برجسته بوده وشايد اين در كمتر انقلابي وجود داشته باشد. به عنوان مثال اين را شايد در در انقلاب هاي روسيه و انگليس كه به نظر كرين برينتون در كتاب كالبد شكافي چهار انقلاب انقلاب مي باشد درحالي كه مشخصات يك انقلاب را ندارد ما نمي توانيم پيدا كنيم البته از بعضي شاخص ها مي توان انقلاب ايران را با انقلاب اكتبر روسيه و كبير فرانسه مشابه دانست كه جاي بحث و بررسي آن در حيطه اين مقاله نيست.

وسلام

منابع و مآخذ

1.      انقلاب اسلامي و چرايي و چگونگي رخداد آن جمعي از نويسندگان –تهران – نشر معارف – 1379

2.      مقدمه اي بر انقلاب اسلامي- صادق زيبا كلام- تهران- نشر روزنه –1375

3.      انقلاب اسلامي از ديدگاه محققان شوروي –لقمان بايماتوف –تهران – انتشارات مركز اسناد انقلاب اسلامي 1382

4.      نظريه هاي جامعه شناسي در دوران معاصر جرج ريتزر – تهران – انتشارات اعلمي 1374.

5.      تغيير اجتماعي و توسعه الوين سوي

6.      نظريه هاي انقلاب و انقلاب اسلامي در حديث انقلاب دكتر مصطفي ملكوتيان

7.      ايرانيان چه رويايي در سر دارند – ميشل فوكو- ترجمه حسين معصومي همداني-

 

8.      شكست شاهانه –ماروين زونيس –ترجمه عباس مخبر

منبع : سايت علمی و پژوهشي آسمان--صفحه اینستاگرام ما را دنبال کنید
اين مطلب در تاريخ: چهارشنبه 12 اسفند 1394 ساعت: 11:06 منتشر شده است
برچسب ها : بررسي و ارزيابي نظريات جامعه شناسي انقلاب و ارتباط آن با انقلاب اسلامي,

 

 

دانشگاه آزاد اسلامي و احد رودهن

نام تحقيق:

 

نام دانشجو:‌

شيوا ستارزاده كلخوران

نام استاد:

محمد ممتاز اميري

رشته :

زبان و ادبيات انگليسي

 

 

 

سال تحصيلي: 86-85

 

فهرست:

مقدمه...................................................................................................................................................... 4

تفسيرآيات 31 و60 سوره نور از تفسير نمونه آيت ا... مكارم شيرازي درمورد موضوع حجاب  6

تفسير آيه 31سوره نور....................................................................................................................... 6

تفسيرآيه 60 سوره نور....................................................................................................................... 11

تفسيرآيات 31 و 60 سوره نور از تفسير نورآقاي قرائتي درمورد موضوع حجاب13........

تفسير آيه 31 سوره نور .................................................................................................................... 13

تفسيرآيه 60 سوره نور ...................................................................................................................... 17

تفسيرآيات 59 و 55 و 32 سوره احزاب از تفسير نمونه آيت ا... مكارم شيرازي درمورد موضوع حجاب          19

تفسير آيه 32 سوره احزاب ............................................................................................................. 19

تفسير آيه 55 سوره احزاب ............................................................................................................. 22

تفسير آيه 59 سوره احزاب ............................................................................................................. 25

تفسير آيات 59 و 55و 32 سوره اح

 

زاب از تفسير نورآقاي قرائتي درمورد موضوع حجاب:............................................................... 28

تفسير آيه 32 سوره احزاب ............................................................................................................. 28

تفسير آيه 55 سوره احزاب ............................................................................................................. 30

تفسيرآيه 59 سوره احزاب ............................................................................................................... 31

نتيجه گيري ......................................................................................................................................... 35

منابع و مآخذ:........................................................................................................................................ 40

مقدمه:

1- فلسفة حجاب

بدون شك،‌ در  عصر ما كه بعضي نام آن را عصر برهنگي و آزادي جنسي گذارده اند،‌ و افراد غرب زده، بي بند وباري زنان را جزئي از آزادي او مي دانند، سخن از حجاب گفتن براي اين دسته ناخوشايند و گاه افسانه اي است متعلق به زمان هاي گذشته !

ولي مفاسد بي حساب، مشكلات و گرفتاريهاي روز افزوني كه از اين آزاديهاي بي قيد و شرط به وجود آمده سبب شده كه تدريجاً گوش شنوائي براي اين سخن پيدا شود.

البته در محيط هاي اسلامي و مذهبي، مخصوصاً  در محيط ايران بعد از انقلاب جمهوري ا سلامي، بسياري از مسائل حل شده، و به بسياري از اين سؤالات عمده پاسخ كافي و قانع كننده داده شده است، ولي باز اهميت موضوع ايجاب مي كند: اين مسأله به طور گسترده تر مورد بحث قرار گيرد.

مسأله اين است: آيا زنان با (نهايت معذرت) بايد براي بهره كشي از طريق سمع،‌بصر و لمس (جز آميزش جنسي) در اختيار همة مردان باشند؟ و يا بايد اين امور،‌ مخصوص همسرانشان گردد؟

بحث در اين است: آيا زنان در يك مسابقة بي پايان در نشان دادن اندام خود و تحريك شهوات و هوس هاي آلوده مردان درگير باشند؟ و يا بايد اين مسائل از محيط اجتماع بر چيده شود،‌ و به محيط خانواده و زندگي زناشوئي اختصاص يابد؟!

اسلام، طرفدار برنامة دوم است و حجاب، جزئي از اين برنامه محسوب مي شود،‌ در حالي كه غربي ها و غرب زده هاي هوسباز، طرفدار برنامة اولند!.

اسلام، مي گويد: كاميابي هاي جنسي اعم از آميزش و لذت گيري هاي سمعي، بصري و لمسي مخصوص به همسران است و غير از آن گناه، و ماية آلودگي و ناپاكي جامعه مي باشد كه جملة‌ «ذلِكَ أََزكي لَهم» در آيات فوق اشاره به آن است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تفسير آيات 31و60 سوره نور از تفسير نمونه آيت ا... مكارم شيرازي درمورد موضوع حجاب: (آيه 31 سوره نور)

وَ قْل لِلمْؤمِناتِ يَغضْضنَ مِن أبصارِهِنّ وَ‌ يَحفَظنَ فزوجهن و لا يبدين زينتهن الا ما ظهر منها و ليضربن بخمر هن علي جيوبهن و لا يبدين زينتهن الا لبعولتهن او آبائهن أو آباء بعولتهن أو أبنائهن أو أبناء بعولتهن أو إخوانهن أئو بني إخوانهن أو بني أخواتهن أو نسائهن أو ما ملكت أيمانهن أو التابعين غير أولي الا ربة من الرجال أو الطفل الذين لم يظهرو علي عورات النساء و لا يضربن بأرجلهن ليعلم ما يخفين من زينتهن و توبوا ألي الله جميعاً أيّها المؤمنون لعلكم تفلحون

و به زنان با ايمان بگو چشم هاي خود را از (نگاه هوس آلود) فرو گيرند، و دامان خويش را حفظ كنند و زينت خود را- جز آن مقدار كه نمايان است- آشكار ننمايند، و (اطراف) روسري هاي خود را بر سينة خود افكنند (تا گردن و سينه با آن پوشانده شود)، و زينت خود را آشكار نسازند مگر براي شوهرانشان، يا پدرانشان يا پدرشوهرانشان،‌ يا پسرانشان، يا پسران همسرانشان، يا برادرانشان، يا پسران برادرانشان، يا پسران خواهرانشان،‌ يا زنان هم كيششان يا بردگانشان (كنيزانشان) يا افراد سفيه كه تمايلي به زن ندارند، يا كودكاني كه از امور جنسي مربوط به زنان آگاه نيستند؛ و هنگام راه رفتن پاهاي خود را به زمين نزنند تا زينت پنهانيشان دانسته شود. (و صداي خلخال كه بر پا دارند به گوش رسد) و همگي به سوي خدا باز گرديد اي مؤمنان، تا رستگار شويد!

تفسير: در اين آيه به شرح وظائف زنان در اين زمينه مي پردازد، نخست به وظائفي كه مشابه مردان دارند اشاره كرده مي گويد: «و به زنان با ايمان بگو چشم هاي خود را فرو گيرند (و از نگاه كردن به مردان نامحرم خودداري كنند) و دامان خود را حفظ نمايند» «وَ قٌل لِلمُؤمِناتِ يَغضُضنَ مِن أبصارِهِنّ و يَحفَظنَ فُرُوجَهُنَّ»

و به اين ترتيب، «چشم چراني» همان گونه كه بر مردان حرام است  بر زنان نيز حرام مي باشد، مي پوشانيد عورت از نگاه ديگران، چه از مردان و چه از زن براي زنان نيز همانند مردان واجب است.

پس از آن به مسأله حجاب كه از ويژگي زنان است ضمن سه جمله اشاره فرمودند:

1- «آنها نبايد زينت خود را آشكار سازند جز آن مقدار كه طبيعتاً ظاهر است»
«وَ لا يُبدِينَ زِينَتَهُنَّ إلاّ ما ظَهَرَ مِنها»

در اين كه منظور از زينتي كه زنان بايد آن را بپوشانند و همچنين زينت آشكاري كه در اظهار آن مجازند چيست؟ در ميان مفسران سخن بسيار است.

بعضي، زينت پنهان را به معني زينت طبيعي (اندام زيباي زن) گرفته اند، در حالي كه كلمة «زينت» به اين معني كمتر اطلاق مي شود.

بعضي ديگر، آن را به معني «محل زينت» گرفته اند، زيرا آشكار كردن خود زينت مانند گوشواره و دستبند و بازوبند به تنهائي مانعي ندارد،‌ اگر ممنوعيتي باشد مربوط به محل اين زينت ها است،‌ يعني گوش ها و گردن و دستها و بازوان.

بعضي ديگر، آن را به معني خود «زينت آلات» گرفته اند منتها در حالي كه روي بدن قرار گرفته، و طبيعي است كه آشكار كردن چنين زينتي توام با آشكار كردن اندامي است كه زينت بر آن قرار دارد.

(اين دو تفسير اخير از نظر نتيجه يكسان است هر چند از دو راه مسأله تعقيب مي شود.)

حق اين است كه ما آيه را بدون پيشداوري و طبق ظاهر آن تفسير كنيم كه ظاهر آن همان معني سوم است و بنابراين، زنان حق ندارند زينت هائي كه معمولاً پنهاني است آشكار سازند، هر چند اندامشان نمايان نشود، و به اين ترتيب آشكار كردن لباس هاي زينتي مخصوصي را كه در زير لباس عادي يا چادر مي پوشند مجاز نيست، چرا كه قرآن از ظاهر ساختن چنين زينت هائي نهي كرده است.

در روايات متعددي كه از ائمه اهل بيت نقل شده نيز همين معني ديده مي شود كه زينت باطن را به قلاده: «گردنبند»، دملج:‌ «بازوبند» و خلخال:‌ «پاي «برنجن» همان زينتي كه زنان عرب در مچ پاها مي كردند» تفسير شده است.

و چون در روايات متعدد ديگري زينت ظاهر به «انگشتر»،‌ «سرمه» و مانند آن تفسير شده، مي فهميم منظور از زينت باطن نيز خود زينت هائي است كه نهفته و پوشيده است (دقت كنيد).

2- دومين حكمي كه در آيه بيان شده اين است: «آنها بايد خمارهاي خود را بر سينه هاي خود بيفكنند» «وَ ليَضرِبنَ بَخُمُرهِنَّ عَلي جُيُوبِهِنَّ»

«خمر» جمع «خمار» (بر وزن حجاب) در اصل، به معني پوشش است، ولي معمولاً به چيزي گفته مي شود كه زنان با آن سر خود را مي پوشانند (روسري).

«جيوب» جمع «جيب» (بر وزن غيب) به معني يقة پيراهن است،‌ كه آن تعبير به «گريبان» مي شود و گاه به قسمت بالاي سينه به تناسب مجاورت با آن نيز اطلاق مي‌گردد.

از اين جمله استفاده مي شود كه: زنان قبل از نزول آية، دامنة روسري خود را به شانه ها يا پشت سر مي افكندند، به طوري كه گردن و كمي از سينة آنها نمايان ميشد، قرآن دستور مي دهد روسري خود را بر گريبان خود بيفكنند تا هم گردن و هم آن قسمت از سينه كه بيرون است مستور گردد. (از شأن نزول آيه كه قبلاً آورديم نيز اين معني به خوبي استفاده مي شود.)

3- در سومين حكم، مواردي را كه زنان مي توانند در آنجا حجاب خود را برگيرند و زينت پنهان خود را آشكار سازند، با اين عبارت شرح مي دهد:

«آنها نبايد زينت خود ار آشكار سازند» «وَ يُبدِينَ زِينَتَهُنَّ»

«مگر (در دوازده مورد):‌

1-    براي شوهرانشان » «إلاّ لِبُعُولَتِهِنَّ»

2-    «يا پدرانشان» «أو آبائِهِنَّ»

3-    «يا پدران شوهرانشان» «أو آباءِ بُعُولَتِهِنَّ»

4-    «يا پسرانشان» «أو أَبنائِهِنَّ»

5-    «يا پسران همسرانشان» «أوْ أبْناءِ بُعُولَتِهِنَّ»

6-     «يا برادرانشان» «أو إخْوانِهِنَّ»

7-    «يا پسران برادرانشان» «أو بَني إخْوانِهِنَّ»

8-    «يا پسران خواهرانشان» «أو بَني أخَواتِهِنَّ»

9-    «يا زنان هم كميششان» «أو نِسائِِهِنَّ»

10- «يا بردگانشان» (كنيزانشان) «أو ما مَلَكَتْ أيْمانُهُنَّ»

11- «يا پيروان و طفيلياني كه تمايلي به زن ندارند» (افراد سفيه و ابلهي كه ميل جنسي در آنها وجود ندارد» «أو التّابِعِينَ غَيْرِ‌ أُولِي الإرْبَةِ مِنَ الرِجّالِ»

12- «يا كودكاني كه از عورات زنان (امور جنسي) آگاه نيستند» «أَوِ الطّفْلِ الَّذِينَ لَمْ يَظْهَرُ واعَلي عَوْراتِ الِنّساءِ»

4- و بالاخره چهارمين حكم را چنين بيان مي‌كند: «آنها به هنگام راه رفتن پاهاي خود را به زمين نزنند تا زينت پنهانيشان دانسته شود» (و صداي خلخالي كه بر پا دارند به گوش مي رسد) «وَ لا يَضْرِبْنَ بِأرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ ما يُخْفِينَ مِنْ زِينَتِهِنَ مِن زينَتِهِنَّ»

آنها در رعايت عفت و دوري از اموري كه آتش شهوت را در دل مردان شعله ور مي‌سازد و ممكن است منتهي به انحراف از جاده عفت شود، آنچنان بايد دقيق و سختگير باشند كه حتي از رساندن صداي خلخال را كه پاي دارند به گوش مردان بيگانه خودداري كنند، و اين گواه باريك بيني اسلام در اين زمينه است.

و سرانجام با دعوت عمومي همة مؤمنان، اعم از مرد و زن، به توبه و بازگشت به سوي خدا آيه را پايان مي دهد، مي گويد: «همگي به سوي خدا باز گرديد اي مؤمنان! تا رستگار شويد» «وَ تُوبُو إلَي الله جَميعاً أيُّهَا الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ»

و اگر در گذشته، كارهاي خلافي در اين زمينه انجام داده ايد يا اكنون كه حقايق احكام اسلام براي شما تبيين شد، از خطاهاي خود توبه كنيد و براي نجات و فلاح، به سوي خدا آئيد كه رستگاري تنها بر خانه او است، و بر سر راه شما لغزشگاه هاي خطرناكي وجود دارد كه جز با لطف او، نجات ممكن نيست، خود را به او بسپاريد! درست است كه قبل از نزول اين احكام، و عصيان نسبت به اين امور مفهومي نداشت، ولي مي دانيم قسمتي از مسائل مربوط به آلودگي هاي جنسي جنبة عقلاني دارد و به تعبير مصطلح، از «مستقلات عقليه» است كه حكم عقل در آنجا به تنهائي براي ايجاد مسئوليت كافي است.»

آيه 60 سوره نور:

وَ الْقَواعِدُ مِنَ النِسّاءِ اللاّتِي لا يَرْجُونَ نِكاحاً فَلَيْسَ عَلَيْسَ عَلَيْهِنَّ جُناحٌ أنْ يَضَعْنَ ثِيابَهُنَّ غَيْرَ مُتَبَرّجاتٍ وَ أنْ يَسْتَعْفِفْنَ خَيْرٌ لَهُنَّ وَ الله سَمِيعٌ عَلِيمٌ

و زنان از كار افتاده اي كه اميد به ازدواج ندارند، گناهي بر آنان نيست كه لباس هاي (روئين) خود را بر زمين بگذارند، به شرط اين كه در برابر مردم خود آرائي نكنند؛ و اگر خود را بپوشانند براي آنان بهتر است؛ و خداوند شنوا و داناست.

تفسير:

در آية مورد بحث، استثنائي براي حكم حجاب زنان بيان مي‌كند و زنان پير و سالخورده  را از اين حكم مستثني مي شمرد، مي گويد: «زنان از كار افتاده اي كه اميدي به ازدواج ندارند، گناهي بر آنان نيست كه لباس هاي (روئين)  خود را بر زمين بگذارند به شرط اين كه در برابر مردم خود آرائي نكنند»

 «وَ الْقَواعدُ مِنَ النِشّاءِ اللاّتِي لا يرَْجُونَ نكاحاً فَلَيْسَ عَلَيْهِنَّ جُناحٌ أنْ يَضَعْنَ ثِيابَهُنَّ غَيْرَ مُتَبّرِ بِزِِينَةٍ»

در واقع براي اين استثناء دو شرط وجود دارد:

نخست اين كه: به سن و سالي برسند كه معمولاً اميدي به ازدواج ندارند، و به تعبير ديگر جاذبة جنسي را كاملاً از دست داده اند.

روشن است: با اين دو قيد مفاسد كشف حجاب در مورد آنان وجود نخواهد داشت و به همين دليل، اسلام اين حكم را از آنان برداشته است.

اين نكته نيز روشن است: منظور برهنه شدن و بيرون آوردن همة لباس ها نيست، بلكه تنها كنار گذاشتن لباس هاي رو است كه بعضي روايات از آن تعبير به چادر و روسري كرده است (اَلْجلْبابُ وَ الْخِمار) .

در حديثي از امام صادق عليه السلام در ذيل همين آيه، مي خوانيم: الْخِمارَ وَ الْجِلْبَابَ قُلْتُ بَيْنَ يَدَيْ  مَنة كَانَ؟ فَقَالَ , بَيْنَ يَدَيْ مَنْ كَانَ غَيْرَ مُتَبِّرجَةٍ بِزِينَةٍ :

«منظور روسري و چادر است، راوي مي گويد از امام پرسيدم: در برابر هر كسي كه باشد؟ فرمود: در برابر هر كس كه باشد، اما  خود آرائي و زينت نكند»

روايات ديگري نيز به همين مضمون يا نزديك به آن، از ائمه اهلبيت عليه السلام نقل شده است.

در پايان آيه اضافه مي‌كند: با همة اين احوال «اگر آنها تعفف كنند و خويشتن را بپوشانند براي آنها بهتر است» «وَ أَنْ يَسْتَعْفِفْنَ خَيْرُ لَهُنَّ»

چرا كه از نظر اسلام هر قدر زن جانب عفاف و حجاب را رعايت كند، پسنديده تر و به تقوا و پاكي نزديك تر است.

و از آنجا كه ممكن است بعضي از زنان سالخورده، از اين آزادي حساب شده و مشروع سوء استفاده كنند، و احياناً با مردان به گفتگوهاي نامناسب بپردازند و يا طرفين در دل افكار آلوده اي داشته باشند، در آخر آيه، به عنوان يك اخطار مي فرمايد: «خداوند شنوا و دانااست» و «الله سَمِيعٌ عَلِيمٌ»

آنچه را مي گوئيد: مي شنود و آنچه را در دل داريد و يا در سر مي پرورانيد مي داند.

تفسير آيات 31 و 60 سوره نور از تفسير نور آقاي قرائتي درمورد موضوع حجاب: آيه 31 سوره نور:

نكته ها:‌

   ·با اينكه خداوند در قرآن به عدد ركعت هاي نماز و طواف اشاره نكرده و بيان مقدار و نصاب زكات و بسياري از مسائل ديگر را به عهده ي پامبر اكرم عليه السلام گزاده، ولي در مسائل خانوادگي و تربيتي و مفاسد اخلاقي به ريزترين مسائل پرداخته است.

      ·  خداوند در اين آيه بيست و پنج مرتبه با آوردن ضمير مؤنث به زنان توجه كرده است.

   ·امام صادق عليه السلام فرمود: مرا از آيه ي «يَغضُنَ من ابصارهنّ و يحفظوا فروجهنّ»آن است كه حتي زنان به عورت زنان نگاه نكنند و عورت خود را از نگاه ديگران حفظ نمايند.

      ·  كلمه «اربة» به معناي حاجت و نياز است. مرا از «اولي الاربة»خدمتگزاران و ملازماني هستند كه تمايل به همسر ندارند.

   ·پيامبر عليه السلام در تفسير جمله ي «الاّ لِبُعولتهنّ»فرمودند: خداوند آن دسته از زنان را كه صورت و موي خود را براي شوهر آرايش نكنند و يا تقاضي شوهر را نپذيرند، لعنت كرده است.

   ·توبه، گاهي پشيماني از يك گناه فردي و گاهي براي تغيير دادن يك فرهنگ فاسد عمومي است كه آيه ظاهراً درباره ي نوع دوم است. زيرا در جاهليت گردن و سينه ي زنان باز بود.

   ·حفظ حجاب و ترك جلوگيري ثمرات بسياري دارد كه برخي از آنها عبارت است از:  آرامش روحي، استحكام پيوند خانواده، حفظ نسل، جلوگيري از سوء قصد و تجاوز، پيشگيري از امراض مقاربتي و رواني، پائين آمدن آمار طلاق،‌ خودكشي، فرزندان نامشروع و سقط جنين، از بين رفتن رقابت هاي منفي، حفظ شخصيت و انسانيت زن، و نجات او از چشم ها و دلهاي هوسباز كه امروز دنياي غرب و شرق را در لجن فرو برده است.

      ·  «خُمر» جمع «خمار» يعني روسري و «جيوب» جمع «جيب» به معناي گردن و سينه است.

پيام ها:

1-  در لزوم عفت و پاكدامني و ترك گناه حرام بين زن و مرد، فرقي نيست. «يَغضّوا- يَغضُضن – يَحفظوا – يحفظن»

2-  جلو گري زنان، در جامعه ممنوع است. «و لا يُبدين زينتهنّ»

3-  ظاهر بودن قسمت هايي از بدن كه به طور طبيعي پيداست، (صورت،‌ دست يا پا) مانعي ندارد. «الاّ ما ظَهَر منها»

4-  در ميان انوع پوشش ها، نامه مقنع و روسري بزرگ آمده و اين دليل بر اهميت حجاب است. «خُمُر هنّ»

5-در قانون گذاري بايد به ضرورت ها، واقعيت ها و نيازها توجه شود. (اگر پوشاندن آن قسمت از بدن كه خود به خود آشكار است، واجب مي شد، زندگي براي عموم زنان مشكل بود) «الاّ ما ظَهر منها»

6-  اسلام به نيازهاي فطري و غريزي بشر پاسخ مثبت مي‌دهد. «الاّ لبُعولتهنّ»

7-  از بردگان و غلامان و افراد ملازمي كه نيازي به همسر ندارند، سترو پوشاندن واجب نيست. «او ما مَلَكت ايمانهنّ او التّابعين غير اولي الاربة»

8-  هر گونه راه رفتني كه سبب آشكار شدن زيورهاي مخفي زن شود ممنوع است. «ولا يضربن بارجلهنّ»

9-  زن، حقّ مالكيت دارد. «مَلَكت ايمانهنّ»

10-  زن زينت خود را تنها به زنان مسلمان مي تواند نشان دهد و نزد زنان كفار بايد خود را بپوشاند. «نسائهنّ»يعني زنان خودي و مسلمان نه بيگانه.

11-  پوشش زن با تمايلات جنسي مردان نامحرم كاملاً ارتباط دارد، براي «غير اولي الاربَة»كه ميلي به همسر ندارد پوشش لازم نيست.

12-  حجاب و پوشش- واجب است، «وليَضربن بخُمُرهنّ»و هر كاري كه زينت زن را آشكار كند يا ديگران را از آن آگاه كند ممنوع است. «ليعلم ما يُخفين من زينتهنّ»

13-مقدار واجب براي پوشش سر وصورت، انداختن روسري و مقنعه اي است كه گردن و سينه را بپوشاند. «خُمُرهنّ علي جُيوبِهنّ»

14-با حفظ حجاب، حضور زن در جامعه مانعي ندارد. «ولا يُبدنَ زينتهنّ»  همان كه شركت زن در نماز جماعت بالامانع است. «واركَعي مع الرّكعين»

15-  همه مردم نسبت به مسأله نگاه و حجاب مسئولند و براي نگاه هاي حرام خود بايد توبه كنند. «توبو الي الله جميعاً ايّها المؤمنون»

16-  مقتضاي ايمان، توبه به درگاه خداوند است. «توبو الي الله جمعياً ايّها المؤمنون»

17-   توبه، هم واجب است و هم  كليد رستگاري است. «تُوبوا ... تفلحونط»

18-راه رستگاري، بازگشت از مسيرهاي انحرافي به راه خداست.
 «تُوبوا الي الله ... تفلحون »

نكته ها: آيه 60 سوره نور:

   · از آيات قرآن استفاده مي شود كه در مسأله ي حجاب، ملاك اين است كه پوشش بانوان تحريك كننده و شهوت انگيز نباشد، زيرا تنها موارد زير را استثنا نموده است:

«غير اولي الاربة»كسي كه شهوت ندارد.

«او الطفل الّذين لم يظهروا علي عورات النساء»بچه اي كه از مسائل شهوت، چيزي نمي داند.

«حين تَضعون ثيابكم»هنگامي كه لباستان را كنار مي گذاريد و با همسر خود هستيد.

«لا يرجون نكاحاُ»زنان از كار افتاده اي كه اميد ازدواج ندارند

بنابراين، مسأله روي تحريك احساسات جنسي و گناه دور مي زند و اگر حداقل حجاب اسلامي، براي جلوگيري از گناه كافي نبود، لازم است بانوان چادر و حجاب برتر داشته باشند، تا ديگران مرتكب گناه نشوند.

   ·مراد از جمله ي «يَضعن ثيابهنّ»اين نيست كه زنان سالخورده مجازند عريان شوند، زيرا در آيه قبل نيز مراد از «تضعون ثيابكم» در آوردن لباس هاي بيرون بود، نه تمام لباسها، به علاوه امام صادق عليه السلام درباره ي اين آيه فرمودند:‌ مراد كنار گذاشتن روسري و روپوش است نه برهنگي.

   ·اصل مسأله حجاب از احكام ثابت و ضروري اسلام است، ولي مسائل مربوط به كيفيت پوشش، بر اين اساس تنظيم مي شود كه تمايلات جنسي را تحريك نكند و عامل حفظ عفّت و پاكدامني باشد. «لايرجون نكاحاً فليس عليهن ...»

پيام ها:

1-قوانين اسلام مطابق با واقعيت ها و ضرورت ها و نيازها و توانايي هاي اجتماعي است. (بايد براي پيرزني كه ميل به همسر ندارند و آرايش نمي كند، مسئله را آسان گرفت) «و القواعد من انساء الَّتي لا يرجون نكاحاً ... ان يضعن ثيابهن»

2-براي زنان پير و جوان، آرايش و نشان دادن زينت ممنوع است.
«غير متبرّجات»

3-سالخوردگي به تنهايي كافي نيست، بلكه بايد بي ميلي به ازدواج نيز باشد تا اجازه برداشتن روسري را داشته باشند. «القواعد ... لايرجون»

4-  حجاب مايه حفظ عفت است. «يضعن ثيابهن ... و أن يستعففن خير لهن»

5-   حجاب به نفع زنان است. «خيرٌ لهن»

6-دوخت لباس و نوع رنگ آن،‌ هر چه به عفت نزديك تر باشد، بهتر است.
«و ان يستعففن خيرٌ لهن»

7-در كنار آزادي، هشدار لازم است، (اگر از آسان بودن و راحتي احكام الهي، سوء استفاده شود و براي اهداف شيطاني، عمل شود، خدا شنوا و آگاه است و به حساب متخلفان مي رسد) «والله سميع عليم»

تفسير آيات 59و55و32 سوره احزاب از تفسير نمونه آيت ا... مكارم شيرازي درمورد حجاب:تفسيرآيه 32

يا نِساءَ النَّبِيّ لّسْتُنَّ كَاحَدً مِنَ النِّساء إنِ اتَّقَيْتُنَّ فلا تَخْضَعْنَ بالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذِي في قَلْبِهِ مَرَضٌ وَ‌ قُلْنَ قَوْلاً مَعْرُوفاً

اي همسران پيامبر! همچون يكي از زنان معمولي نيستند اگر تقوا پيشه كنيد؛ پس به گونه اي هوس انگيز سخن نگوئيد كه بيمار دلان در شما طمع كنند، و سخن شايسته بگوئيد.

تفسير:

همسران پيامبر بايد چنين باشند!

در آيات گذشته، سخن از موقعيت و مسئوليت سنگين همسران پيامبر عليه السلام بود، در آيات مورد بحث اين موضوع همچنان ادامه مي يابد و طي آياتي، هفت دستور مهم به همسران پيامبر عليه السلام مي‌دهد.

نخست در مقدمة كوتاهي مي فرمايد : «اي همسران پيامبر ! شما همچون يكي از زنان عادي نيستيد اگر تقوا پيشه كنيد»

«يا نِساءَ النَّبِيّ لَسْتُنَّ كَاحَدٍ مَنَ النسّاء إنِ اتَّقَيْتُنَّ»

شما به خاطر انتسابتان به پيامبر از يك سو، و قرار گرفتنتان در كانون وحي، و شنيدن آيات قرآن، و تعليمات اسلام از سوي ديگر، داراي مومقعيت خاصي هستيد كه مي توانيد سرمشقي براي همة زنان باشيد، چه در مسير تقوا و چه در مسير گناه.

بنابراين موقعيت خود را درك كنيد، و مسئوليت سنگين خويش را به فراموشي نسپاريد، و بدانيد كه اگر تقوا پيشه كنيد در پيشگاه خدا مقام بسيار ممتازي خواهيد داشت.

و به دنبال اين مقدمه كه طرف را براي پذيرش مسئوليتها آماده مي سازد، و به آنها شخصيت مي دهد، نخستين دستور در زمينة عفت، صادر مي‌كند و مخصوصاً به سراغ يك نكتة باريك مي رود، تا مسائل ديگر در اين رابطه خود به خود روشن گردد، مي فرمايد:

«بنابراين به گونه اي هوس انگيز سخن نگوئيد كه، بيماردلان در شما طمع كنند»
 «فَلا تَخْضَعْنَ بِالْقَوْلِ فَيَطْمَعَ الَّذي في قَلْبِهِ مَرَضٌ»

بلكه ، هنگام سخن گفتن، جدي و خشك و به طور معمولي سخن بگوئيد، نه همچون زنان كم شخصيت كه سعي دارند، با تعبيرات تحريك كننده،‌ كه گاه توأم با ادا و اطوار مخصوصي است كه افراد شهوت ران را به فكر گناه مي افكند سخن بگوئيد.

تعبير به «الَّذي فِي قَلْبِهِ مَرِضٌ»(كسي كه در دل او بيماري است) تعبير بسيار گويا و رسائي است از اين حقيقت كه، غريزة جنسي در حد تعادل و مشروع عين سلامت است، اما هنگامي كه از اين حد بگذرد، نوعي بيماري خواهد بود تا آنجا كه گاه، به سر حد جنون مي رسد كه از آن تعبير به «جنون جنسي» مي كنند، و امروز دانشمندان، انواع و اقسامي از اين بيماري رواني را كه بر اثر طغيان اين  غريزه، وتن در دادن به انواع آلودگيهاي جنسي، و محيطهاي كثيف به وجود مي آيد، در كتب خود شرح داده اند.

در پايان آيه، دومين دستور را اين گونه شرح مي‌دهد: «شما بايد به صورت شايسته اي كه مورد رضاي خدا و پيامبر و توأم به حق و عدالت باشد، سخن بگوئيد»
«وَ قُلْنَ قَوْلاُ مَعْرُوفاً»

در حقيقت جملة «لا تَخْضَعْنَ بالْقَوْلِ»اشاره به كيفيت سخن گفتن دارد، و جملة
 «قُلْنَ قَوْلاُ مَعْرُوفاً»  اشاره به محتواي سخن.

البت «قول معروف» (گفتار نيك و شايسته)، معني وسيعي دارد كه علاوه بر آنچه گفته شد، هر گونه گفتار باطل، و بيهوده، گناه آلود، و مخالف حق را نفي مي‌كند.

ضمناً ، جملة اخير مي تواند، توضيحي براي جملة نخست باشد، مبادا كسي تصور كند كه: بايد برخورد زنان پيامبر عليه السلام با مردان بيگانه موذيانه و يا دور از ادب باشد، بلكه، بايد برخورد شايسته و مؤدبانه، و در عين حال، بدون هيچگونه جنبه هاي تحريك آميز باشند.

آيه 55 سوره احزاب:

لا جُناحَ‌ عَلَيْهِنَّ في آبائِهِنَّ وَ لا أبْنائِهِنَّ وَ لا إخْوانِهِنَّ وَ‌ أبْناء إخْوانِهِنَّ و لا أبناءِ أخواتِهِنَّ و لا نسائِهِنَّ و لا مَلَكَتْ أيْمانُهُنَّ وَ اتَّقينَ إنَّ كان علي كُلِّ شَيءٍ شَهيداً

بر آنان [= همسران پيامبر] گناهي نيست در مورد پدرانشان و برادران و فرزندان برادران،‌ و فرزندان خواهران خود و زنان مسلمان و بردگان خويش (كه بدون حجاب و پرده با آنها تماس بگيرند)؛ و تقواي الهي را پيشه كنيد كه خداوند نسبت به هر چيزي شاهد و آگاه است.

تفسير:

مواردي كه از اين قانون حجاب مستثني است

از آ‌نجا كه در آ‌ية گذشته، حكم مطلقي دربارة حجاب، در مورد همسران پيامبر عليه السلام آمده بود، و اطلاق اين حكم اين توهم را به وجود مي آورد كه: محارم آنها نيز موظف به اجراي آن هستند، و تنها از پشت پرده بايد با آنها تماس بگيرند آية فوق نازل شد، و حكم اين مسأله را شرح داد.

مي فرمايد: « بر همسران پيامبر گناهي نيست كه با پدران، فرزندان، برادران،‌ فرزندان برادران، فرزندان خواهران خود،‌ و زنان مسلمان، و بردگان خود، بدون حجاب تماس داشته باشند» «لا جُناحَ‌ عَلَيْهنَّ في آبائِهِنَّ وَ لا أبنائِهِنَّ و لا إخْوانِهِنَّ وَ لا إخْوانِهِنَّ وَ لا أبْناء أخواتِهِنَّ و لا نِسائِهِنَّ و لا ما مَلَكَتْ أيْمانُهُنَّ»

به تعبير ديگر، محارم آنها كه محصر در اين شش گروهند، مستثني مي باشد، و اگر گفته شود: افرادي ديگري نيز جزء محارم هستند كه در اين شش گروه، نامي از آنها به ميان نيامده مانند عموها و دائي ها در پاسخ بايد گفت:

از آنجا كه قرآن فصاحت و بلاغت را در عاليترين شكلش رعايت مي‌كند و يكي از اصول فصاحت اين است كه:‌ هيچ كلمة اضافي در سخن نباشد، لذا در اينجا از ذكر «عموها» و «دائي ها» خود داري كرده؛ چرا كه با ذكر فرزندان برادر،‌و فرزندان خواهر،‌ محرميت عموها و دائي ها روشن مي شود؛ زيرا محرميت همواره او هم نسبته به فرزند برادرش محروم خواهد بود (و مي دانيم چنين زني عمه محسوب ميشود) و نيز همان گونه كه فرزند خواهر و بر او محرم است او نيز به فرزند خواهر محرم مي باشد (و مي دانيم چنين زني خاله حساب مي شود)‌

هنگامي كه عمه وخاله، نسبت به پسر برادر و پسر خواهر محرم باشد، عمو و دائي نيز نسبت به دختر برادر و دختر خواهر،‌ محرم خواهد بود (چرا كه ميان «عمو» و «عمه»‌ و نيز «دائي» و «خاله» هيچ تفاوتي نيست) و اين يكي از ريزه كاري هاي قرآن است‌ (دقت كنيد).

در اين جا سؤال ديگري مطرح مي شود كه : «پدر شوهر» و «پسر شوهر» نيز جزء محارم زن محسوب مي شود، چرا ذكري از اينها در اينجا به ميان نيامده؟ در حالي كه در آية 31 سورة «نور» آنها نيز به عنوان محارم مطرح شده اند.

پاسخ اين سؤال، نيز روشن است؛ زيرا در اين آيه، منحصراً سخن از حكم همسران پيامبر در ميان است، و مي دانيم، پيغمبر در زمان نزول اين آيات، نه پدر در حيات بود،‌ و نه اجدادش و نه فرزندي پسري داشت‌ (باز هم دقت كنيد)

عدم ذكر برادران و خواهران «رضاعي» و مانند آن، نيز به خاطر آنست كه: آنها در حكم برادر و خواهر و ساير محارم محسوب مي شوند، و نياز به ذكر مستقل ندارند.

و در پايان آيه، لحن سخن را از «غائب» به «خطاب» تغيير داده، همسران پيامبر عليه السلام را مخاطب ساخته، مي گويد: «تقوا را پيشه كنيد كه خداوند بر هر چيزي آگاه است» و هيچ چيز بر او مخفي و پنهان نيست «وَ اتًّقينَ الله أنَّ الله كان علي كُلّ شَيءٍ شّهيداً»

چه اين كه حجاب و پرده، و مانند اينها همه، وسائلي براي حفظ از گناه بيش نيست، ريشة اصلي همان تقوا است كه اگر نباشد، حتي اين وسائل نيز سودي نخواهد بخشيد.

ذكر اين نكته، نيز در اينجا لازم به نظر مي رسد كه : «نِسائِهِنَّ» (زنان آنها) اشاره به زنان هم كيش و مسلمان است؛ زيرا همان گونه كه در تفسير سورة «نور» گفتيم براي زنان مسلمان شايسته نيست كه در برابر زنان غير مسلمان بدون پوشش باشند؛ چرا كه آنها ممكن است مطالب را براي شوهرانشان توصيف كنند.

و اما جملة «وَ لا ما مَلَكَتْ أيْمانُهُنَّ»همان گونه كه در تفسير سورة «نور» نيز گفتيم، مفهوم وسيعي دارد هم كنيزان را شامل مي شود، و هم غلامان را،‌ اما طبق بعضي از روايات اسلامي اختصاص به كنيزان دارد، و بنابراين ذكر آنها بعد از ذكر زنان به طور كلي، ممكن است از اين نظر باشد كه كنيزان غير مسلمان را نيز شامل مي شود (دقت كنيد).

آيه 59 سوره احزاب:

يا أيٌّهَا النَّبيُّ قُل لأزْواجكَ وَ‌ بَناتِكَ وَ نِساءِ الْمُؤمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلا بِيبِهِنَّ ذلِكَ أنْ يُعْرَفْنَ فَلايُؤذَيْنَ و كَانَ‌ اللهُ غَفُوراً رَحيماَ

اي پيامبر! به همسران و دخترانت و زنان مؤمنان بگو:‌ «جلبابها [=روسري هاي بلند] خود را بر خويش فرو افكنند، اين كار براي اين كه شناخت شوند و مورد آزار قرار نگيرند بهتر است؛ (و اگر تاكنون خطا و كوتاهي از آنها سر زده توبه كنند) خداوند همواره آمرزنده و رحيم است»

تفسير:

اخطار شديد به مزاحمان و شايعه پراكنان!

به دنبال نهي از ايذاء رسول خدا عليه السلام و مؤمنان در آيات گذشته، دراينجا روي يكي از موارد «ايذاء» تكيه كرده، و براي پيشگيري از آن دو طريق اقدام مي‌كند:

نخست به زنان با ايمان دستور مي‌دهد كه، هر گونه بهانه و مستمسكي را از دست مفسد جويان بگيرند، سپس با شديدترين تهديدي كه در آيات قرآن كم نظير است، منافقان،‌ مزاحمان  و شايعه پراكنان را مورد حمله قرار مي‌دهد.

در قسمت اول مي گويد: «اي پيامبر! به همسران و دخترانت و زنان مؤمنين بگو، روسري هاي بلند خود را بر خويش فرو افكنند تا شناخته شوند و مورد آزار قرار نگيرند»

«يا أيٌّهَا النَّبيُّ قُل لأزْواجكَ وَ‌ بَناتِكَ وَ نِساءِ الْمُؤمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلا بِيبِهِنَّ ذلِكَ أنْ يُعْرَفْنَ فَلايُؤذَيْنَ»

در اين كه: منظور از شناخته شدن چيست؟ دو نظر در ميان مفسران وجود دارد  كه منافاتي با هم ندارند:

نخست اين كه : در آن زمان،‌ معمول بوده است، كنيزان بدون پوشيدن سر و گردن، از منزل بيرون مي آمدند، و از آنجا كه از نظر اخلاقي وضع خوبي نداشتند، گاهي بعضي از جوانان هرزه، مزاحم آنها مي شدند،‌ در اينجا به زنان آزاد مسلمان،‌ دستور داده شد: حجاب اسلامي را كاملاً رعايت كنند تا از كنيزان شناخته شوند و بهانه اي براي مزاحمت به دست هرزگان ندهند.

بديهي است، مفهوم اين سخن آن نيست كه: اوباش حق داشتند مزاحم كنيزان شوند، بلكه منظور اين است كه : بهانه را از دست افراد فاسد بگيرند.

ديگر اين كه: هدف اين است كه : زنان مسلمان در پوشيدن حجاب، سهل انگار و بي اعتنا نباشند، مثل بعضي از زنان بي بند و بار كه در عين داشتن حجاب، آن چنان بي پروا و لاابالي هستند كه، غالباً قسمتهائي از بدنهاي آنان نمايان است و همين معني، توجه قرار هرزه را به آنها جلب مي‌كند.

در اين كه : منظور،‌ از «جلباب» چيست؟‌ مفسران و ارباب لغت چند معني براي آن ذكر كرده اند:‌

1-    ملحفه (چادر) و پارچة بزرگي كه، از روسري بلندتر است و سرو گردن و سينه‌ها را مي پوشاند.

2-    مقنعه  و خمار (روسري)

3-    پيراهن گشاد

گرچه،‌ اين معاني با هم متفاوتند، ولي قدر مشترك همة آنها اين است كه: بدن را به وسيلة آن بپوشاند (ضمناً بايد توجه داشت «جلباب» به كسر و فتح جيم هر دو قرائت مي شود.)

اما بيشتر به نظر مي رسد: منظور پوششي است كه از روسري بزرگتر و از چادر كوچكتر است، چنان كه نويسندة «لسان العرب» روي آن تكيه كرده است. و منظور از »يُدْنِنينَ« (نزديك كنند) اين است كه: «جلباب» را به بدن خويش نزديك سازند، تا درست آنها را محفوظ دارد، نه اين كه آن را آزاد بگذارند، به طوري كه گاه و بي گاه كنار رود، و بدن آشكار گردد، و به تعبير سادة خودمان، لباس خود را جمع و جور كنند.

اما اين كه :‌ بعضي خواسته اند، از اين جمله استفاده كنند كه: صورت را نيز بايد پوشنانيد، هيچ دلالتي بر اين معني ندارد و كمتر كسي از مفسران پوشاندن صورت را در مفهوم آيه داخل دانسته است.

به هر حال، از اين آيه استفاده مي شو كه: «حجاب و پوشش» براي زنان آزاد، قبل از اين زمان نازل شده بود،‌ ولي بعضي روي ساده انديشي درست مراقب آن نبودند، آية فوق تأكيد مي‌كند كه در رعايت آن دقيق باشند.

و از آنجا كه نزول اين حكم، جمعي از زنان با ايمان را نسبت به گذشته پريشان مي ساخت، در پايان آيه مي افزايد: «خداوند همواره غفور و رحيم است»‌ »وَ كانَ اللهُ غَفُوراً رَحيماً«

هر گاه از ناحية شما تا كنون در اين امر، كوتاهي شده، چون بر اثر جهل و ناداني بوده است، خداوند، شما را خواهد بخشيد، توبه كنيد، و به سوي او باز گرديد، و وظيفة عفت و پوشش را به خوبي انجام دهيد.

تفسير آياغت 59و 55و 32 سوره احزاب از تفسير نور آقاي قرائتي درمورد موضوع حجاب: آيه 32 سوره احزاب :

پيام ها:

1-  حساب خانواده ي رهبران ديني از سايرين جدا است و بايد بيش از ديگران مراقبت رفتار خود باشند. «يا نساء النبي استن كاحد من النساء»(موقعيت اجتماعي، محدوديت آور است.)

2-وقتي به زنان پيامبر كه بيشترشان پير و سالخورده بوده و زندگي ساده اي داشتند هشدار داده مي شود كه با كرشمه و ناز سخن نگويند، زنان جوان و زيبا بايد حساب كار خود را بكنند. «يا نسائ النبيّ ... فلا تخضعن ...»

3-با كرشمه سخن گفتن زن، بي تقوايي است. «ان اتّقيتنّ‌ فلا تخضعن بالقول»

4-  قرآن براي سخن گفتن نيز آدابي بيان مي‌كند. «فلا تخضعن بالقول»

5-  تنها طمع بيمار دلان، براي آنكه زن خود را كنترل كند، گرچه تصميم جدي نداشته باشند. «لا خضعن ... فيطمع»

6-  افراد آلوده، از مقدسات نيز دست طمع بر نمي دارند. «يا نساء النبيّ ... فيطمع الّذي في قبله مرض»

7-نبايد گفتار و رفتار زن تحريك كننده باشد. «فيطمع الّذي في قبله مرض»

8-درجامعه نبوي نيز همه ي افراد سالم نيستند. «فيطمع الّذي في قبله مرض»

9-  نبايد كاري كنيم كه حتي يك نفر دچار گناه و فساد شود. « الّذي في قبله مرض» و نفرمود «الّذي في قلوبهم»

10-            چشم چراني و هوسبازي يك بيماري روحي است. «في قبله مرض»

11-گرچه كسي كه بيمار دل است مشكل دارد. «في قبله مرض»اما من نبايد كاري كنم كه او را تحريك كند «فلا تخضعن ... فيطمع»

12-           طوري سخن بگوييد كه هم محتوا خوب باشد «قولاّ معروفا»و هم شيوه، سالم باشد. «فلا تخضعن بالقول»

چند اصل مهم  در نهي از منكر كه از اين  آيه استخراج مي شود:

1-    از موقعيت خانوادگي افراد كمك بگيريم. «يا نساء النبيّ»

2-  از موقعيت اجتماعي افراد استفاده كنيم. «لَستُنّ كاحدٍ من النساء»

3-القابي را به كار ببريم كه محبوب همه است. «ان اتّقيتُنّ»

4-    از ساده ترين كار شروع كنيم. «فلا تخضعن بالقول»

5-  از بزرگان و خودي ها شروع كنيم. «يا نساء النّبيّ»

6-  از سرچشمه ي گناهان نهي كنيم. «فلا تخضعنَ بالقول فيطمع»

7-    از رفتارها و انحرافات كوچك غافل نباشيم. «فلا تخضعنَ بالقول»

8-عوارض و پيامدهاي فساد و انحراف را بيان كنيم. «فيطمع الّذي في قبله مرض»

9-  امر به معروف و نهي از منكر در كنار هم با شد. «فلا تخضعن – قلن»

10-            حتي براي جلوگيري از يك منكر از يك فرد اقدام كنيم. «فيطمع الّذي»نفرمود: «فيطمع الّذين»

11-            با هوس و آرزوي گناه هم بايد مبارزه كرد تا چه رسد به خود گناه. «فيطمع »

آيه 55 سوره احزاب:

نكته ها:

   ·اين آيه كساني را كه به واسطه ي نسبي به زن محرم هستند نام برده، اما محرمان سببي همچون داماد و برادر رضاعي و نيز كودكاني كه به سن تكليف نرسيده و مسايل شهواني را درك نمي كنند، بر زنان محرم هستند.

      ·  گرچه بعضي اين آيه را مربوط به زنان پيامبر دانسته اند،‌ ولي به نظر مي رسد كه آيه مربوط به تمام زنان شد.

پيام ها:

1-در اسلام سختي و حرج نيست، بستگان درجه ي اول كه دايماً در خانواده رفت و  آمد مي كنند،‌ با يكديگر محرمند. «لا جناح ...»

2-  ميان زنان مسلمين، حجاب لازم نيست، ولي نزد غير مسلمان حجاب لازم است. «نسائهنّ»

3-  محرم بودن به معناي بي مبالاتي و بي تقوايي نيست. «لا جناح عليهنّ... و اتقّين الله»

4-گواه بودن خدا بر اعمال انسان، بهترين عامل و اهرم رعايت تقواست. «واتّقين الله انّ الله كان علي كلّ شي‌ء شهيدا»

آيه 59 سوره احزاب:

نكته ها:

   · «حلابيت» جمع «جلباب» به معناي مقنعه اي است كه سر و گردن را بپوشاند  و يا پارچه اي بلند كه تمام بدن و سرو گردن را مي پوشاند.

   ·در آيات گذشته سخن از اذيت و آزار مؤمنان به دست منافقان بود. اين آيه مي‌فرمايد: براي آنكه زنان مؤمن مورد آزار و اذيت افراد هرزه قرار نگيرند، به گونه اي خود را بپوشانند كه زمينه اي براي بي حرمتي آنان فراهم نشود.

   ·بر اساس اين آيه، نوعي روسري مورد استفاده ي زنان آن زمان بوده، لكن زنان در پوشاندن خود از نامحرم دقت نمي كرده اند. لذا سفارش اين آيه، نزديك كردن جلباب به خود است،‌ نه اصل جلباب كه امري مرسوم بوده است.

   ·اين آيه فرمان حجاب مي دهد، با تهديد مطرح نشده بلكه فلسفه ي حجاب را چنين تبيين مي‌كند: زنان و دختران، اگر بخواهند از متلك ها، تهمت ها، تهاجم ها و تهديدهاي افراد آ‌لوده و هرزه در امان باشند بايد خود را بپوشانند.

آفات بي حجابي

1-    رونق گرفتن چشم چراني و هوسبازي

2-    توسعه فساد و فحشا

3-    سوء قصد و تجاوز به عنف

4-    بارداري هاي نامشروع و سقط جنين

5-    پيدايش امراض رواني و مقاربتي

6-     خودكشي و فرار از خانه در اثر آبروريزي

7-    بي مهري مردان چشم چران نسبت به همسران خود

8-    بالا رفتن آمار طلاق و تضعيف روابط خانوادگي

9-    رقابت در تجملات

10-    ايجاد دلهره براي خانواده هاي پاكدامن

پيام ها:

1-    در امر به معروف اول از خودي ها شروع كنيم سپس ديگران. «قل لازواجك و بناتك و نساء المؤمنين»

2-  در احكام الهي، تفاوتي ميان همسران و دختران پيامبر با ديگر زنان نيست. «لازواجك و بناتك و نساء المؤمنين»

3-پوشيدن لباسي كه معرف شخصيت زن براي تأمين عفت و آبرو باشد لازم است. «يعرفن فلا يؤذين»

4-بهانه به دست بيماردلان و مزاحمان عفت عمومي ندهيد. (در آيات قبل هشدار به اذيت كنندگان بود، در اين آيه تكليف اذيت شوندگان را مطرح مي‌كند). «يعرفن فلا يؤذين»

5-  رفت و آمد زنان در خارج از منزل، با حفظ عفت عمومي مانعي ندارد. «يعرفن فلا يؤذين»

6-  در امر به معروف و نهي از منكر، دليل امر و نهي خود را بيان كنيد. «فلا يؤذين»

7-نوع لباس مردم در جامعه، مي تواند معرف شخصيت، مكتب و هدف آنها باشد. «يعرفن فلا يؤذين»

8-سرچشمه بسياري از مزاحمت هاي هوسبازانه نسبت به زنان و دختران، نوع لباس خود آنهاست. «يعرفن فلا يؤذين»

9-زنان با حجاب بايد با حضور خود در صحنه، جو عمومي عفاف و پاكدامني را حفظ كنند و فرصت مانور را از هوسبازان بگيرند. »يعرفن فلا يؤذين«

10-    بد حجابي هاي گذشته قابل عفو است. «غفوراً رحيماً»

11-مغفرت خداوند همراه با رحمت اوست. «كان الله غفوراً رحيماً»

نتيجه گيري:

فلسفه حجاب چيز مكتوم و پنهاني نيست زيرا:

1-    برهنگي زنان، كه طبعاً پيامدهائي همچون آرايش، عشوه گري و امثال آن همراه دراد، مردان- مخصوصاً جوانان را- در يك حال تحريك دائم قرار مي‌دهد تحريكي كه سبب كوبيدن اعصاب آنها و ايجاد هيجان هاي بيمار گونه عصبي و گاه سرچشمه امراض رواني مي گردد، مگر اعصاب انسان چقدر مي تواند بار هيجان را بر خود حمل كند؟

مگر همة پزشكان رواني نمي گويند: هيجان مستمر عامل بيماري است؟

مخصوصاً توجه به اين نكته كه غريزة جنسي نيرومندترين و ريشه دارترين غريزة آدمي است، و در طول تاريخ سرچشمه حوادث مرگبار و جنايات هولناكي شده، تا آنجا كه گفته اند: «هيچ حادثه مهمي را پيدا نمي كنيد مگر اين كه پاي زني در آن ميان است»!

آيا اين كار عاقلانه اي است؟

اسلام، مي خواهد مردان و زنان مسلمان، روحي آرام، اعصابي سالم و چشم و گوشي پاك داشته باشند، و اين يكي از فلسفه هاي حجاب است.

2-    آمارهاي قطعي و مستند، نشان مي‌دهد: با افزايش برهنگي در جهان، طلاق و از هم گسيختگي زندگي زناشوئي در دنيا به طور مداوم بالا رفته است، چرا كه: «هر چه ديده بيند دل كند ياد» و هر چه «دل» در اينجا يعني هوس هاي سركش بخواهد، به هر قيمتي باشد به دنبال آن مي رود، و به اين ترتيب هر روز دل،‌ به دلبري مي بندد و با ديگري وداع مي گويد.

در محيطي كه حجاب است (و شرائط ديگر اسلامي رعايت مي شود) دو همسر تعلق به يكديگر دارند، و احساساتشان و عشق و عواطفشان مخصوص يكديگر است.

ولي در «بازار آزاد برهنگي» كه عملاً زنان به صورت كالاي مشتركي (لااقل در مرحله غير آميزش جنسي) در آمده اند، ديگر قداست پيمان زناشوئي مفهومي نمي‌تواند داشته باشد، و خانواده ها همچون تار عنكبوت به سرعت متلاشي مي‌شوند و كودكان بي سرپرست مي مانند.

3- گسترش دامنة فحشاء، و افزايش فرزندان نامشروع،‌ از دردناكترين پيامدهاي بي حجابي است، كه فكر مي‌كنيم نيازي به ارقام و آمار ندارد و دلائلي آن مخصوصاً در جوامع غربي كاملاً نمايان است، آن قدر عيان است كه حتي حاجتي به بيان ندارد.

نمي گوئيم، عامل اصلي فحشاء و فرزندان نامشروع منحصراً‌ بي حجابي است، نمي‌گوئيم استمعار ننگين و مسائل سياسي مخرب در آن مؤثر نيست، بلكه

مي گوئيم: يكي از عوامل مؤثر آن مسأله برهنگي و بي حجابي محسوب مي شود. و با توجه به اين كه : «فحشاء» و از آن بدتر «فرزندان نامشروع» سرچشمة انواع جنايات ها در جوامع انساني بوده و هستند، ابعاد خطرناك اين مسأله روشن تر مي‌شود.

هنگامي كه مي شنويم در «انگلستان» در هر سال- طبق آمار- پانصد هزار نوزاد نامشروع به دنيا مي آيد.

و هنگامي كه مي شنويم: جمعي از دانشمندان «انگليس» در اين رابطه به مقامات آن كشور اعلام خطر كرده اند- نه به خاطر مسائل اخلاقي و مذهبي- بلكه، به خاطر خطراتي كه فرزندان نامشروع براي امنيت جامعه به وجود آورده اند، به گونه اي كه در بسياري از پرونده هاي جنائي پاي آنها در ميان است، به اهميت اين مسأله كاملاً پي مي بريم، و در مي يابيم مسألة گسترش فحشاء، حتي براي آنها كه هيچ اهميتي براي مذهب و برنامه هاي اخلاقي قائل نيستند فاجعه آفرين است.

بنابراين،‌ هر چيز كه دامنة فساد جنسي را در جوامع انساني گسترده تر سازد تهديدي براي امنيت جامعه ها محسوب مي شود، و پي آ‌مدهاي آن هرگونه حساب كنيم به زيان آن جامعه است.

مطالعات دانشمندان تربيتي نيز نشان داده، مدارسي كه در آن دختر و پسر با هم درس مي خوانند، و مراكزي كه مرد و زن در آن كار مي كنند، و بي نبد و باري در آنها حكم فرماست، كم كاري، عقب افتادگي،‌ وعدم احساس مسئوليت، به خوبي مشاهده شده است.

4- مسألة «ابتذال زن» و «سقوط شخصيت او» در اين ميان نيز حائز اهميت فراوان است كه نيازي به ارقام و آمار ندارند.

هنگامي كه جامعه زن را با اندام برهنه بخواهد، طبيعي است روز به روز تقاضاي آرايش بيشتر و خودنمائي افزون تر از او دارد.

و هنگامي كه زن را از طريق جاذبة جنسيش وسيلة تبليغ كالاها و دكور اطاق هاي انتظار،‌ عاملي براي جلب جهانگردان، سياحان و مانند اينها قرار بدهند، در چنين جامعه اي شخصيت زن تا سر حد يك عروسك، يا يك كالاي بي ارزش سقوط ميكند، و ارزش هاي والاي انساني او به كلي به دست فراموشي سپرده مي شود، و تنها افتخار او جواني،‌ زيبائي و خودنمائيش مي شود. و به اين ترتيب، به وسيله اي تبديل خواهد شد براي اشباع هوس هاي سركش يك مشت آلودة فريبكار و انسان نماهاي ديو صفت!.

در چنين جامعه اي چگونه يك زن با ويژگي هاي اخلاقيش، علم و آگاهي و دانائيش جلوه كند، و حائز مقام والائي گردد؟!

به راستي، درد آور است كه در كشورهاي غربي، و غرب زده، و در كشور ما قبل از انقلاب اسلامي، بيشترين اسم، شهرت، آوازه، پول،‌ درآمد و موقعيت براي زنان آلوده و بي بندو باري بود كه به نام «هنرمند و هنر پيشه»، معروف شده بودند، و هر جا قدم مي نهادند گردانندگان محيط هاي آلوده براي آنها سر و دست مي شكنند و قدمشان را خير مقدم مي دانستند!.

شكر خدا را، كه آن بساط برچيده شد، و زن از صورت ابتذال سابق و موقعيت يك عروسك فرنگي و كالاي بي ارزش درآمد، شخصيت خود را باز يافت، حجاب بر خود پوشيد، اما بي آن كه منزوي شود و در تمام صحنه هاي مفيد و سازندة اجتماعي حتي در صحنه جنگ با همان حجاب اسلاميش ظاهر شد.

منابع و مأخذ:

تفسير نمونه آيت الله العظمي مكارم شيرازي جلد چهاردهم

تفسير نمونه آيت الله العظمي مكارم شيرازي جلد هفدهم

تفسير نور حجة الاسلام و المسلمين حاج شيخ محسن قرائتي جلد هشتم

تفسير نور حجة الاسلام و المسلمين حاج شيخ محسن قرائتي جلد نهم

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منبع : سايت علمی و پژوهشي آسمان--صفحه اینستاگرام ما را دنبال کنید
اين مطلب در تاريخ: چهارشنبه 12 اسفند 1394 ساعت: 11:06 منتشر شده است
برچسب ها : موضوع حجاب (تفسير آيات مربوط به موضوع حجاب از سوره هاي نور و احزاب),

مولانا نه براي شعر گفتن، خود را به زحمت مي‌اندازد و نه ديگران را زحمت مي‌دهد كه وي را به عنوان شاعر بپذيرند و حال آنكه برجستگي‌هاي شعري او از هر شاعر ديگر بيشتر و بهتر و بالاتر است، در شعر مولانا خواصي است كه در شعر هيچ شاعري شايد يافت نشود. اين نيز گفتني است كه بسياري، بسيار شعر مي‌گويند اما هرگز به عنوان شاعر، با وجود شعرهاي زياد، شناخته نمي‌شوند و برخي هم هستند كه حتي با يك غزل و حتي با يك بيت شعر شاعري خود را ثبت مي‌كنند. و وزن شعري خود را به همه عالم تحميل مي‌نمايند و اهل شعر و ادب چاره‌اي جز تسليم در برابر شعر ايشان نمي‌يابند. كساني چون مولانا، فردوسي، حافظ، نظامي، عطار، عراقي، سنايي، وحشي و غيره از اين دست بحساب مي‌آيند.

باري چنان كه گفتيم مولانا به شعر و شاعري وقعي نمي‌نهد و بهايي براي آن قائل نيست، شعر و لحن موزون اسير قدرت فهم و قلب و انديشه اوست و او براي ساخت شعر تلاش نمي‌كند و خود را به سختي نمي‌افكند، به سهولت و آساني لفظ را به هر گونه كه بخواهد دراختيار مي‌گيرد. روح خروشان و مواج او و تسلطش بر موسيقي به راحتي مي‌تواند شعر ريتميك و موسيقايي خلق كند، شعري كملاً هنري و تأثيرگذار و اين خاصيتي است كه در كمتر شاعري متجلي و پديدار است.

اگر «شاعري» براي يك شاعر اصل و فخر است براي او شايد عار و ننگ باشد چنان‌كه در كتاب فيه‌مافيه مي‌گويد:

من از كجا، شعر از كجا؟ ولله كه من از شعر بيزارم و پيش من از اين بدتر چيزي نيست؛ و نيز در همان‌جا باز مي‌گويد: در ولايت و قوم ما از شاعري ننگ‌تر كاري نبود.[1]

و اگر به كسي چون او شاعر بگوييم در حقش جفا كرده‌ايم، كه او شاعر نيست و اگر براي آنكه شعر مي‌گويد و در جهان ادب به عنوان شاعر شناخته شده است شاعر نگوييم باز در حقش جفا كرده‌ايم. در آنجا با گفتن و در اينجا با نگفتن!

واقع اين است كه شأن مولانا هزاران بار بيش‌تر از آن است كه شاعرش بدانيم و به شعر و شاعري توصيفش كنيم كه او بدنبال شعر نيست و هرگزدر پي ساختن «قافيه» كه همه انديشه و ذهن شاعر است نمي‌گردد. او به فنوني آراسته است كه شاعران ندارند و غير از فنون شعرا در خود هزاران هنر سراغ دارد، هنرهايي كه در كمتر كسي يافت مي‌شود.

شعر چه باشد بر من تا كه از آن لاف زنم

هست مرا فن دگر غير فنون شعرا

شعر چو ابريست سيه من پس آن پرده چومه

ابر سيه را تومخوان ماه منور به سماء[2]

اگر به نظر اوست، قافيه و بيت و غزل را هيچ مي‌شمارد و همه را يكجا بدست سيلاب مي‌سپارد.

رستم از اين بيت و غزل اي شه و سلطان ازل

مفتعلن مفتعلن مفتعلن كشت مرا

قافيه و مغلطه را گو همه سيلاب ببر

پوست بود پوست بود در خور مغز شعرا[3]

بر اين اساس او نمي‌تواند و نمي‌خواهد كه شاعر باشد، چگونه مي‌توان او را شاعر دانست در حالي كه او خود مغز شعرا را در خورپوست تلقي مي‌كند و از عروض و قافيه به واقع ناخوش مي‌شود و از آن خود را در زحمت مي‌يابد. اما نكته‌اي كه هست اين كه قدرت روحي او به گونه‌اي است كه شعر و قافيه و غزل و لفظ موزون را خلق مي‌كند، سخن گفتن او به خودي‌خود شعر و موزون است و لذا او نه تنها دنبال قافيه نمي‌رود بلكه همواره به قدرت روحي و جاذبه‌هاي باطني اين قافيه است كه به دنبال لفظ او كشيده مي‌شود.

قافيه انديشم و دلدار من

گويدم مينديش جز ديدار من

حرف چبود تا تو انديشي در آن

صوت چبود؟ خار ديوار رزان

حرف و صوت و گفت را برهم زنم

تا كه بي اين هر سه با تو دم زنم

آن دمي كز آدمش كردم نهان

با تو گويم اي تو اسرار جهان[4]

اگر شعر به نوعي غليان و طغيان مناسب احساسات پاك و صاف روحي مواج باشد بدون شك مولانا جلال‌الدين از همه شاعران شاعرتر است و شعر او از همه اشعار احساسي‌تر مي‌نمايد و رمز تأثيرگذاري آن نيز در همين حالت باطني خود مولاناست.

استاد فروزانفر در سخناني در باب شعر مولوي گفته است:

مولانا درست و راست از 38 سالگي شاعري را آغاز كرد و بدين معني مي‌توان گفت كه مولانا نابغه است. يعني ناگهان كسي كه مقدمات شاعري نداشته، شعر سروده است و عجب است كه اين كسي كه سابغه شاعري نداشته، و در مكتب شعر و شاعري مشق نكرده و تلمذ ننموده است، بسيار شعر گفته و همه را زيبا سروده است هرگاه مولانا را با ستارگان قدر اول ادبيات فارسي كه امروز مابين ما مشهورند و عبارتند از استاد طوس مظهر ممكلت ايران و حضرت شيخ اجل سعدي شيرازي و خواجه بزرگوار حافظ مقايسه كنيم مقدار شعري كه از مولانا باقي مانده است به نسبت از همه بيشتر است. مقصود اين است كه شاعري مولانا امري است خارق‌العاده و با سابقه تحصيل و كار او مناسبتي نداشته است.[5]

صفت كلام و شعر حقيقي اين است كه در خواننده تأثير كند و خواننده را به عالم شاعر ببرد. در شعر مولانا اين اثر به طور قطع و به حد اشد موجود است يعني هيچ يك از شعراي ما اين اندازه نمي‌توانند وجد و حال و شور در خواننده ايجاد كنند كه مولانا ايجاد كرده است و از اين حيث يعني از جهت وجد و شور و حال خارق‌العاده كه در غزليات مولانا هست غزليات مولانا امتياز دارد. كثرت غزليات او نيز ممتاز است. يعني مولانا 3500 غزل ساخته است. در پنجاه و پنج بحر مختلف شعر ساخته است. در زبان فارسي هيچ يك از شعراي ما نيستند كه اين اندازه توسعه در اوزان داده باشند.

آن اوزان متروكي كه در شعر قديم وجود داشته و متروك شده و شمس قيس آنها را جزء اوزان متروكه نام برده است تمام آن اوزان را مولانا ساخته و بهتر از اوزان معموله ساخته است و اين توسع در وزن مولود موسيقي است. از اين جهت كه مولانا رباب مي‌زده و در رباب اختراعي داشته است و موسيقي مي‌دانسته است. دانستن موسيقي كه در حقيقت مايه وزن است به مولانا اين سرمايه را داده كه در اشعارش تفنن در اوزان از هر شاعري بيشتر است و بسياري از اوزان هم در غزليات مولانا است كه در اشعار ساير شعرا نيست.

استاد فروزانفر پديداري شعر مولانا را در 38 سالگي مي‌داند و آن هم بداهه و غير تمهيدي، يعني يكباره و دفعتاً؛ و اين سن با توجه به تاريخ ولادت مولانا اگر در 604 باشد زمان رويارويي با شمس تبريزي است كه به زعم او شعر را در او پديدار كرده است. البته اسناد و مدارك اين نظر را تأييد و تصديق نمي‌كند و در واقع سخن بي اساسي است، چه مولانا با اشرافي كه بر ادبيات داشته قهراً مشق شعري هم مي‌كرده است و با توجه به انسي كه با ديوان‌هاي شعري، بويژه ديوان متنبي داشته و شمس از خواندن آن منغ مي‌كرده است، به خوبي مي‌رساند كه شعر مولانا دفعتاً و بدون مقدمه نبوده است.

به قول استاد زرين كوب:

شعر مولانا وراي اين احوال است، ترتيب ذوقي و تجربه ادبي او كه مربوط به سال‌هاي قبل عهد صحبت شمس است او را تاحدي به سنت‌هاي شعر مرهون مي‌دارد و پيداست كه طول ممارست او در ديوان‌هاي شعر و در سفينه‌ها و مجموعه‌هاي منتخب و رايج در عصر او تأثير كلام قدما خاصه شعراي خراسان و ماوراءالنهر را در بناي شعرش بايد قابل تشخيص كرده باشد. اين كه خود او خويشتن را قبل از مولاقات با شمس «عطارد وار دفترباره» مي‌خواند و از سابقه ارتباط خويش با «اديبان» ياد مي‌كند تأثير شيوه فكر و بيان شاعران گذشته را در كلام او توجيه مي‌كند.[6] 

باري مولانا به دنبال كلمات نو و تأثيرگذار بوده است لذا بيش‌ترينه شعر او يا تعليمي است يا در حالتيكه سكر بر او غالب شده و در چرخ و سماءع بوده است، هويدا شده است. چون روح او نوبه‌نو و تازه و شاداب مي‌نمايد و به قول خود مولانا:

هين سخن تازه بگو تا دو جهان تازه شود

وارهد از حد جهان بي حد و اندازه شود.[7]

و نيز:

نوبت كهنه فروشان در گذشت

نو فروشانيم و اين بازار ماست.[8]

مولانا و شب:

شب در نزد عارفان بسي اسرار نهفته دارد، رازآلود است و جز بيداران و عاشقان كسي از آن بهره نمي‌گيرد، در دل شب هزاران غوغا و حادثه است كه براي عارفان معني و مفهوم دارد. در دل اين شب‌ها مي‌توان به حقايقي رسيد و چهره‌هايي از باطن را مشاهده كرد.

اساساً شب زنده داري، تهجد و بيدار بودن از خصايص اهل عرفان است. ايشان در تعاليمشان بر نومريدان 3 چيز را حكم مي‌كنند و نسبت به آن سخت مي‌گيرند: كم گفتن، كم خوردن و كم خفتن و اين مورد اخير مورد سفارش قرآن كريم نيز هست كه شب‌ها به پا خيز! آنها كه در خوابند و ميل به خواب دارند از جلگه عاشقان و اهل درد كه عارفانند خارج و به دورند و لذا از دريافت بسياري از حقايق نيز فارغ و قافلند. شب اعتباري عرفاني و ديني دارد، نماز شب، مناجات شب، دعاي شب، رازگويي و خلوت شبانه، انديشه‌هاي شبانه و ليالي «شب‌هاي» قدر از جمله مسائل مهم ديني-عرفاني است كه بسيار به آن بها داده مي‌شود.

آنان كه در بند چرت و خوابند و به راحتي خو كرده‌اند از جلگه عارفان و عاشقان به دورند، از اين بابت مولانا حكاياتي نغز و خوش در كتاب شريف مثنوي آورده و عاشق خواب‌آلوده را خام و كودك تلقي مي‌كند و بيان مي‌دارد كه عاشقان بي‌خواب و خورند! مولانا خود از زمره كساني است كه بسيار كم مي‌خفت و اين كم خفتن وكم خوردن وي از بابت عشقي الهي است كه در جانش افتاده و اورا بي قرار ساخته و مدام به سخن‌گويي با معشوق كل فرا مي‌خواند.

امشب از چشم و مغز خواب گريخت

ديد دل را چنين خراب گريخت

خواب دل را خراب ديد و يباب

بي نمك بود اين كباب گريخت

خواب مسكين به زير پنكه عشق

زخم‌ها خورد و زاضطراب گريخت

عشق همچون نهنگ لب بگشاد

خواب چون ماهي اندر خواب گريخت

خواب چون ديد خصم بي‌زنهار

مول مولي بزد شتاب گريخت

ماه ما شب برآمد و اين خواب

همچو سايه ز آفتاب گريخت

خواب چون ديد دولت بيدار

همچو گنجشك از عقاب گريخت

شكرالله هماي باز آمد

چون كه بازآمد اين غراب گريخت

عشق از خواب يك سوالي كرد

چون  فروماند از جواب گريخت

خواب مي‌بست شش جهت را در

چون خدا كرد فتح باب گريخت

شمس تبريز! از خيالت‌ خواب

چون خطاييست كز صواب گريخت[9]

مولانا نه تنها كم مي‌خوابيد بلكه سفارش به درك شب مي‌كرد و بيان مي‌داشت كه نخوابيد و رازهاي شب را دريابيد. آن كسي كه شبي را در هواي معشوق راستين بيدار باشد و نخوابد در نظر مولانا چونان روز روشن است كه هوا زو منور است. راستي را كه هر كس بخوابد از اصحاب عشق و معرفت نيست، كه هرگاه چهره و جلوه عشق در نظر و خيال باشد خواب كجا مي‌آيد و كي مجال مي‌يابد؟

جمع باشيد اي حريفان زان كه وقت خواب نيست

هر حريفي كه بخسبد ولله از اصحاب نيست[10]

اما آنان كه ناعاشقند در خوابند و خواب ايشان را سزاست و غفلت آنان را رواست.

تو را كه عشق نداري، ترا رواست، بخسب

برو كه عشق و غم او نصيب ماست، بخسب

زآفتاب غم يار ذره‌ذره شده‌ايم

ترا كه اين هوس اندر جگر نخاست، بخسب

به جست‌وجوي وصالش چو آب مي‌پويم

ترا كه غصه آن نيست كه كجاست، بخسب

طريق عشق ز هفتاد و دو برون باشد

چو عشق و مذهب تو خدعه و رياست، بخسب

صباح ماست صبوحش، عشاي ما عشوه‌‌ش

ترا كه رغبت لوت و غم عشاست، بخسب

زكيميا طلبي ما چون مس گدازانيم

ترا كه بستر و همخوابه كيمياست، بخسب

چو مست هرطرفي مي‌فتي و مي‌خيزي

كه شب گذشت كنون نوبت دعاست، بخسب

فضا چو خواب مرا بست اي جوان تو برو

كه خواب فوت شدت خواب را قضاست، بخسب[11]

شب در نظر مولانا به واسطه حضور معشوق و خلوت مثابه تتق شاهد غيبي‌ست و از اين بابت روز كجا باشد همتاي شب؟! براي ديگران شب چونان ديگ سياهي است كه خواب مي‌آرد و بي معناست و لذا چون از حلواي شيرين شب حظ و بهره‌اي ندارند و مزه لقاي معشوق و خلوت انس و خيال يار را نچشيده‌اند از آن گريزانند. اين شب را هركس دريابد و درك كند خواب به خودي‌خود ازآن گريزان است و لذا:

روز اگر مكسب و سودا گري‌ست

ذوق دگر دارد سوداي شب[12]

يار كه نزديك است خفتن نارواست. خفتن آنگاه است كه يار در كنار نيست و صفت عاشقي نيز حاصل و حاضر نيست و معشوق سترگ به كار عاشق ناظر نيست.

امشب مخسب اي دل مي‌ران به سوي منزل

كان ناظر نهاني بر منظرست امشب

به جان تو كه مرو از ميان كار مخسب

ز عمر يك شب كم گير و زنده‌دار مخسب

هزار شب تو براي هواي خود خفتي

يكي شبي چه شود؟! از براي يار مخسب

براي يار لطيفي كه شب نمي‌خسبد

موافقت كن و دل را بدو سپار و مخسب

بترس از آن شب رنجوريي كه تو تا روز

فغان و يارب و يارب كني بزار مخسب

شبي كه مرگ بيايد قنق كرك گويد

به حق تلخي آن شب كه رهسپار مخسب

از آن زلازل هيبت كه سنگ آب شود

اكر تو سنگ نه‌اي آن بيادآر مخسب

اگر چه زنگي شب سخت ساقي چستست

گير جام وي و ترس از آن خمار مخسب

خداي گفت كه شب دوستان نمي‌خسبند

اگر خجل شده‌اي زين و شرمسار مخسب

بترس ازآن شب سخت عظيم بي‌زنهار

ذخيره ساز شبي را و زينهار مخسب

شنيده‌اي كه مهان كام‌ها به شب يابند

براي عشق شهنشاه كاميار مخسب[13]

 

مولانا و موسيقي و سماع:

دردانش علمي و عملي موسيقي مولانا كسي شك نكرده، و همه مي‌داند كه در مثنوي بويژه در ديوان شمس دريايي از موسيقي با مفاهيم و اصطلاحات و آلات و ابزار آن است و اگر آشنايي با اصل ساز و نغمه‌هاي متنوع آنها نبود بعيد بود محققي چون مولانا مقلدانه از اين آلات نام ببرد. ني كه آغاز مثنوي با آن شروع شده، به اين آگاهي وقوف مي‌دهد. به اين كار بردن انواع سازهاي بادي كه نزد شرقي‌هاي سابقه كهن داشته و ذكر بيشترينه آنها در دفاتر مثنوي و ديوان شمس نشان علاقه مولانا به آنها است.

غير از ني بسياري از ساز‌ها به مانند: رباب، كمانچه، طنبور، دف، ني‌انبان، سرنا، دهل، بربط و عود و غيره را مي‌توان در آثار مولانا ديد كه خود به مولانا برخي را به خوبي مي‌نواخته و مابقي را به جد مي‌شنيده است و البته كه از برخي از اين آلات نيز در مجلس سماع خود بهره مي‌گرفته اما از همه بيشتر از ني و دف در آن مجالس استفاده مي‌شده‌است.

مولانا موسيقي را، يا بهتر بگوييم اصل موسيقي را، اين جهاني نمي‌داند بلكه معتقد است كه اين الحان موسيقايي كه ما با آواز خود يا با نغمه‌هاي ساز ايجاد و خلق مي‌كنيم بازتاب درياي گسترده و ژرف در كيهان است و گويي انعكاس آن صداهاست كه بر برخي گوش‌ها مي‌نشيند و از آنجا به ساز يا به حلق منتقل مي‌شود؛ و همچنين مي‌پندارد كه اصل موسيقي از نغمه‌هاي بهشت است و اين كه بر جان عارفان خوش مي‌آيد نيز درست از همين جهت است و لذا گوش جان ما به زعم مولانا سابقه‌اي ديرينه در شنيدن آن الحان و اصوات آن هم در بهشت آدم داشته است و پس از هبوط آدم، آن نيز به دست فراموشي سپرده شده است و لذا آنچه كه نزذ خلق نغمه و لحن و موسيقي به حساب مي‌آيد در واقع ياد كردن و يا به يادآوردن آن نغمه‌هاي كهن است. نغمه‌هايي آن جهاني، كيهاني و بهشتي!

بانگ گردش‌هاي چرخ است اين كه خلق

مي‌سرايندش به طنبور و به حلق

پس حكيمان گفته‌اند اين لحن‌ها

از دوار چرخ بگرفتيم ما

مؤمنان گويند كآواز بهشت

نغز گردانيد هر آواز زشت

ما همه اجزاي آدم بوده‌ايم

در بهشت آن نغمه‌ها بشنوده‌ايم

ناله سرنا و طنبور و دهل

چيزكي ماند به آن ناقور كل

گرچه بر ما ريخت آب و گل شكي

يادمان آيد از آنها اندكي

پس غذاي عاشقان آمد سماع

كه درآن باشد خيال اجتماع[14]

سماع نيز بازتاب فهم شعر و موسيقي است هر جا كه ريتم باشد، فهم باشد، شعر خوب و دلكش باشد سماع هم در مي‌گيرد. سماع راست كه به زعم مولانا هركس را دست نمي‌دهد چه بسياري رقص مي‌كنند نه سماع. كه سماع در حال غليان احساسات و وجد معني حاصل مي‌شود و لذا هرگاه فهم در نقطه‌اي اشباع و كامل شد و نغمه‌اي خوش جان را فراگرفت ناخواسته وجد حاصل مي‌شود و سماع در‌ مي‌گيرد كه سماع نتيجه موسيقي سالم و خوش است از آنگونه كه مولانا آنرا بهشتي و ديرينه و آشنا با جان آدميان مي‌داند مولانا نه تنها اهل شعر و موسيقي بلكه اهل سماع هم بوده است از آن نوعي كه خود آنرا راست مي‌خوانده و لذا درك آن و رسيدن به آن صعب و دشوار است. وي نه تنها سماع مي‌كرده بلكه در خانقاه خود مجالسي پرشور و سرشار از جمعيت براي سماع داشته است مجلسي كه در آن از همه دست پيدا مي‌شده، دانش‌مند و فقيه، صوفي و عارف، متكلم و فيلسوف، امرا و اشراف، و سرمايه‌داران، فقيران و كسبه، زن ومرد، پير و جوان و كودك و خلاصه از گونه‌اي بوده كه هركس مي‌خواست مي‌توانست حضور يابد و اين البته بخشي از آن چيزي است كه در سماع مولانا و مجالس سماع اوست.چه سماع مولانا فقط به مجالس سماع خود خلاصه نمي‌شد بلكه گاه در كوچه و بازار نيز به اين مقوله مي‌پرادخت و به شدت به آن توجه مي‌كرد؛ و لذا سماع را با حال و جذبه و وجد قرين مي‌يافته و هرجا كه چنين چيزي حاصل مي‌شد بلافاصله سماع در مي‌گرفت و از حال مولانا بسياري به وجد و دست‌افشاني و پايكوبي در مي‌آمدند و به واقع اين حضور و حال و وجد مولانا بود كه مجلس سماع را خلق و ايجاد مي‌كرد نه صرف مجلس و جايگاه خاص هرجا كه مولانا بود و حال سماع داشت آنجا مجلس سماع بود و بسياري نيز با او هم‌آوا و هماهنگ در رقص و پايكوبي مي‌شدند و اما آنگونه كه او مي‌خواست!

مولانا خود در خلوت گاهي به نواختن رباب مشغول مي‌شد و حتي از سر ذوق در ساخت آن تصرف‌هايي انجام داد، با ني نيز بسيار آشنا بود و اين دو، يعني ني و رباب، را پاسخ نياز روحي تلقي مي‌كرد. علاقه او به موسيقي گاه اسباب آن را فراهم مي‌ساخت تا حتي از بانگ آسياب نيز به تحرك و وجد بيايد و نقل است كه روزي از بازار عبور مي‌كرد و كسي كه پوست روباه مي‌فروخت و با صداي بلند مي‌گفت: دلكو‌، دلكو، مولانا از آن واژگان آنچه را كه خود مي‌خواست مي‌فهميد و با انتزاع دل كو؟ دل كو؟ به وجد و سماع درآمد و ياران را نيز در همان بازار به چرخش واداشت و شور وحالي را در ميانه بازار بپا خواست.

از همه مشهورتر رقص طولاني اوست در بازار زركوبان كه همه چيز از وجد او به تحرك درآمده و همه بازار در سماع او خوش و چرخان شده بود.

ماجراي بازار زركوبان در همان ايام، سماع او را در بازار به يك مجلس شور و حال صوفيانه تبديل كرد. آن روز از بازار زركوبان مي‌گذشت و جمعي از مريدان نيز با او همراه بودند. از آهنگ تاق‌تاق پتك و سندان كه در زير سقف بازار مي‌پيچيد و در آن لحظه هماهنگي جالبي پيدا كرده بود، شور و حالي عجيب در وي پديد آمد. آهنگ غريب اما موزون و ضربي شور انگيز كه در اين صدا بود بي‌اختيار وي را به وجوآورد. مولانا، كه در يك لحظه خود و مريدان و بازار و عابران بازار را از ياد برد بي خودوار در دم به سماع و چرخش مشغول شد، مريدان هم به موافقت برگرد او در سماع آمدند و هنگامه عظيم جمع آمد. صلاح‌الدين زركوب كه سماع مولانا در مقابل دكان او آغاز شد دراين هنگام با شاگردان خويش سرگرم كار بود. وي با مولانا دوستي و ارادت ديرينه داشت و سال‌ها در خلوت و در جمع با او مربوط بود. وقتي شور و حال وي را مشاهده كرد به شاگردان اشارت كرد تا همچنان به كار خويش ادامه دهند.

زركوبان ديگر، در داخل كارگاه‌ها دست از كار كشيده بودند و با حيرت و شگفتي به وجد و رقص مولانا و مريدان ديده دوخته بودند.

مولانا همچنان گرم سماع بود و صلاح‌الدين و شاگردان همچنان پتك و چكش بر سندان مي‌كوبيدند شمش‌ها و ورق‌هاي زر در زير ضربه‌هاي پتك و چكش خرد مي‌شد و پاره‌پاره مي‌گشت. شاگردان از خستگي عرق مي‌ريختند و همچنان به اشارت استاد زركوب كار خود را ادامه مي‌دادند. شيخ كه خود از مريدان مولانا و از دوستان شمس بود از دكان بيرون جست و به هنگامه ياران پيوست. همراه ياران هم به رقص و سماع پرداخت و به اشارت او شاگردان اين موسيقي غريب بازاري را ادامه دادند. شيخ به شاگردان گفته بود «تا مولانا سماع مي‌كند دست از ضربه وامگيريد و اگر زر تلف شود باكي نيست» [15]

به هر جهت سماع جزو عناصر اصلي عرفان و انديشه و سلوك مولاناست و در مثنوي خود از اين بابت سخنان نغزي دارد و در همان جا ماهيت سماع خود را نيز تعريف و معين مي‌كند، هرچند كه وي سماع را آزاد مي‌داند و هرجايي كه حالي و جذبه‌اي باشد را محل سماع مي‌شناسد، اما اين باور نيز در او هست كه آنان كه مقدمات سماع را از بابت آلات موسيقي فراهم مي‌كنند بايد صافي و يكدل و پاك باشند و لذا با صراحت درباره دف كه سازي عرفاني و خانقاهي و از اسباب سماع روحاني‌است مي‌گويد دف مني هين مخور سيلي هر ناكسي.

سماع آرام جان زندگان است

كسي داند كه او را جان‌جان است

كسي خواهد كه او بيدار گردد

كه او خفته ميان بوستان است

وليك آن كو به زندان خفته باشد

اگر بيدار گردد در زيان است

سماع آنجا بكن آنجا عروسي‌است

نه در ماتم كه آن جاي فغان است

كسي كو جوهر خود را نديده‌است

كسي كان ماه از چشمش نهان است

چنين كس را سماع و دف چه باشد

سماع از بهر وصل دلستان است

كساني كه روشان سوي قبلست

سماع اين جهان و آن جهان است

خصوصاً حلقه‌اي كندر سماعند

همي گردند و كعبه در ميان است

اگر كان شكر خواهي همان جاست

ور انگشت شكر خود رايگان است[16]

 

وصيت مولانا:

حضرت مولانا وصيتي عارفانه اما كوتاه و نغز دارد كه: اوصيكم بتقوي الله في السر و العلانيه، و بقله‌الطعام، و قله‌الكلام، و قله‌المنام، و هجران‌المعاصي والاثام، و مواظبه‌الصيام، و دوام‌القيام، و ترك‌الشهوات علي‌الدوام، و احتمال‌الجفاء من جميع‌النام، و ترك مجالسه السفهاء و العوام، و مصاحبه‌الصالحين و الكرام، فان خير الناس من ينفع‌الناس، و خير‌الكلام ما قل و دل، والحمدلله وحده.

شما را به تقواي الهي در خفا و آشكار سفارش مي‌كنم و به اينكه كم خوريد و كم گوييد و كم خوابيد و از عصيان و گناه دوري گزينيد همواره روزه را پاس داريد و ترك دائم شهوت و نفس پيش گيريد از جميع خلايق احتمال جفاء را پذيرا باشيد. از همنشيني با عوام نادان و جاهلان برحذر باشيد و تا مي‌توانيد با نيكان و صالحان همنشين گرديد كه بهترين مردمان كساني‌اند كه سودشان بر مردم بيشتر است و بدانيد كه بهترين سخن آن است كه كوتاه و راه‌بر باشد، وسپاس مخصوص خدايي است كه يگانه و لاشريك است.

باري، بعد از وفات مولانا جلال‌الدين، علم‌الدين قيصر كه از اكابر خونيه بود با سرمايه 30 هزار درم همت بست تا بنايي برسر تربت پاك مولانا بنياد كند، اين اهتمام را به قولي همسر معين‌الدين پروانه و بقولي خود معين‌الدين پروانه يار و مريد مولانا در دو نوبت يكي هشتاد هزار درم و ديگر باره با پنجاه هزار درم ديگر ياري كرد و مزار حضرتش را به گونه‌اي خاص بنا كردند بنايي كه زيارت‌گاه عاشقان و عارفان و عابدان راستين هر زمان است، آنجا كه قبه حضر است و به راستي كه سبز و با تراوت است و اميد كه همواره به مدد اهل عرفان و ايمان سبز و تازه بماند.

زخاك من اگر گندم برآيد

ازآن گر نان پزي مستي فزايد

خمير و نانبا ديوانه گردد

تنورش بيت مستانه سرآيد

اگر بر گور من آيي زيارت

تورا خرپشته‌ام رقصان نمايد

ميا بي دف به گور من برادر

كه در بزم خدا غمگين نشايد

ز نخ بربسته و در گور خفته

دهان افيون ونقل يار خايد

بدري زان كفن بر سينه‌بندي

خراباتي زجانت درگشايد

زهر سو بانگ جنگ و چنگ مستان

ز هر كاري به لابد كار زايد

مرا حق از مي عشق آفريدست

همان عشقم اگر مرگم بسايد

منم مستي و اصل من مي عشق

بگو از مي بجز مستي چه آيد؟

به برج روح شمس‌الدين تبريز

بپرد روح من يكدم نپايد.[17]

 

منبع : سايت علمی و پژوهشي آسمان--صفحه اینستاگرام ما را دنبال کنید
اين مطلب در تاريخ: چهارشنبه 12 اسفند 1394 ساعت: 11:04 منتشر شده است
برچسب ها : تحقیق در مورد مولانا,

تأثير ياددهي مهارت هاي اداره و كنترل رفتار به مادران مضطرب داراي كودكان پيش دبستاني مبتلا به گوشه گيري- بازداري

*دكتر پرويز شريفي درآمدياستاديار دانشگاه علامه طباطبائي

چكيده

اين پژوهش به منظور بررسي تاثير ياددهي مهارت‌هاي اداره و كنترل رفتار بر كاهش اضطراب مادران داراي كودكان مبتلا به گوشه‌گيري- بازداري انجام شده است. جامعه آماري در اين تحقيق كليه كودكان پيش دبستاني مبتلا به گوشه‌گيري- بازداري شهرستان اصفهان و والدين آنها در سال تحصيلي 83 ـ 1382 بوده است . شيوه نمونه گيري به صورت تصادفي خوشه‌اي انجام گرفت . براي اجراي تحقيق ، از بين مهد كودك‌هاي شهر اصفهان 2 مهد كودك به صورت تصادفي انتخاب شدند و با استفاده از پرسشنامه رفتاري كودكان پيش دبستاني ، كودكان مبتلا به گوشه‌گيري- بازداري مشخص شدند . سپس آزمون اضطراب كتل براي مادران اين كودكان اجرا شد . 32 نفر مادران مضطرب به صورت تصادفي در دو گروه آزمايش و گواه قرار گرفتند . متغير مستقل ، آزمون مادران بر روي گروه آزمايش اعمال شد . پس از اتمام آموزش مجدداً از دو گروه آزمايش و گواه آزمون اضطراب كتل انجام گرفت .

داده‌هاي حاصل از اين پژوهش با روش تحليل كواريانس و ضريب همبستگي پيرسون و به وسيله نرم افزار SPSS مورد تحليل قرار گرفتند . نتايج نشان داد بين گروه تحت آموزش و گروه گواه بعد از ملاحظه آموزشي تفاوت معني داري (01/0وجود دارد . همچنين نتايج تحقيق نشان داد بين اضطراب مادران و سن آنها تفاوت معني داري (01/0 وجود ندارد . 

 

كليد واژه: مهارت هاي اداره و كنترل رفتار، اضطراب. كودكان پيش دبستاني، اختلال رفتار

مقدمه

بدون شك سالهاي اول زندگي آدمي‌مهمترين و مؤثرترين سالهاي زندگي اوست . سالهايي كه در آن شخصيت شكل مي‌گيرد . بسياري از خصايص و فضايل نيكو يا صفات و رذايل ناپسند در همين زمان در وجود انسان نقش مي‌بندد . در چنين سالهاي حساسي مادران بعنوان اولين مربي كودك در تربيت و چگونگي رفتارهاي او مهمترين نقش را دارا هستند . حل مسائل اجتماعي ، قبول پيامدهاي بدرفتاري ، بيان عواطف ، واكنش‌هاي مناسب نسبت به شكست معمولاً قسمتي از خزانه رفتاري يك كودك مبتلا به گوشه‌گيري- بازداري نيستند . به علت نقايصي كه در رفتارهاي سازشي ـ اجتماعي اين كودكان وجود دارد . مكرراً مشكلاتي را در كلاس و ديگر محيط‌هايي كه آنها بايد شركت كنند تجربه مي‌كنند . اين كودكان ممكن است در آشنا شدن با ديگران ، شروع و خاتمه مكالمات ، شركت در بازيهاي مناسب سن ، معذرت خواهي كردن ، مشكل داشته باشند . امكان دارد آنها در موقعيتهاي مختلف قادر نباشند احساسات قوي خود مانند قاطعيت و ابراز وجود را نشان دهند . نظريه‌هاي مختلفي درباره علت گوشه گيري- بازداري وجود دارد . از ديدگاه روانكاوي فرآيندهاي نيمه هشيار ، غريزه‌ها ، تجربيات آسيب زاي اوليه علت گوشه‌گيري- بازداري است . طبق نظريه رفتارگرايي ، گوشه گيري و كمرويي ، رفتارهاي ناسازگارانه‌اي هستند كه فراگرفته شده يا به علت عدم موفقيت در فراگرفتن رفتارهاي سازگارانه به وجود آمده اند. از ديدگاه زيست شناختي رفتارهاي غير عادي بوسيله مواد شيميايي خاصي ، ناهنجاريهاي مغزي ، جراحات يا بي نظمي‌كروموزومي ايجاد مي‌شوند . در ديگاه جامعه شناختي ـ بوم شناسي ، رفتارهاي غير عادي بوسيله يكسري تعاملات و تبادلات با ديگر افراد به وجود مي‌آيد .

مادران نسبت به گوشه گيري و كمرويي كودكانشان نگران و مضطرب مي‌شوند و سعي مي‌كنند كه اينگونه رفتارها را اصلاح كنند . بسياري از مادران فرزندانشان را به دليل گوشه گيري و كمرويي و ناسازگاريهايشان سرزنش و تنبيه مي‌كنند به اين ترتيب آنها اغلب وضع را از آنچه كه هست بدتر مي‌كنند .

مطالعات متعدد نشان مي‌دهد كه تعداد زيادي از كودكان مبتلا به گوشه گيري و بازداري كودكاني هستند كه با آنها به صورت تحقيرآميز رفتار شده است . آشفتگي دايمي‌، عصبانيت آني و تشويش آميز ناشي از داشتن فرزند گوشه گير و كمرو مادران را به خشونت وادار مي‌كند . برخي مادران ، رفتارهاي گوشه گيرانه فرزندشان را تحمل نمي‌كنند بنابراين مسئوليت استرس و ناكامي‌ از تربيت يك كودك گوشه گير و كمرو مي‌تواند رابطه مادر و كودك را كه گاهي از پيش ناپايدار است ، ناپايدارتر كند . (وندرزندن ، ترجمه گنجي ، 1377) . اگر مادران بتوانند به علل نگرانيهاي خود در مورد مشكلات كودكانشان پي ببرند ، خيلي راحت تر مي‌توانند مشكلات بوجود آمده را حل نمايند . بدون آنكه موجب رنجش خود و فرزندشان شوند .

روشهاي درماني مختلفي براي درمان كودكان مبتلا به گوشه گيري- بازداري وجود دارند. بازي درماني، رفتار درماني ، خانواده درماني ، درمان رفتاري ـ شناختي . بهترين روش درماني، آموزش تدبير براساس رفتار درماني به مادران در برخورد با كودكان مبتلا به گوشه‌گيري- بازداري است. تأكيد اصلي روي رفتار به صورتي كه در زمان و مكان حاضر قابل مشاهده است ، مي‌باشد . و هدف رفتار درماني آن است كه رفتار مذبور را در جهت تطابق و سازگاري تغيير دهد (مهريار ، 1369) . با استفاده از تكنيكهاي رفتاري مانند پاداشها ، امتيازها ، تحسين و توجه ، سيستم‌هاي تقويت ژتوني ، قرار داد مشروط و ديگر سيستم‌هاي انگيزشي به كودكان كمك مي‌كنند تا درگير رفتارهاي طبيعي و سازشي شوند . همچنين براي كاهش رفتارهاي نامطلوب كودكان ، مي‌توان از تكنيكهاي رفتاري مانند كاهش پاداشها و امتيازها ، بي توجهي به رفتار كودك و در ناحيه محروم قرار دادن كودك استفاده شود .

آيبرگ [1] و همكارانش (1998) در تحقيقي تأثير آموزش مادران داراي كودكان مبتلا به مشكلات رفتاري را در كاهش مشكلات رفتاري آنها بررسي كردند . در اين تحقيق به والدين چگونگي ايجاد يك ارتباط گرم و صميمي‌را با كودك ، روشهاي تحسين كودك و ناديده گرفتن رفتارهاي نامطلوب كودك به والدين آموزش داده شد . همچنين والدين چگونگي شكل گيري رفتار كودك و تغيير رفتار را آموزش ديدند . نتايج تحقيق نشان داد كه مشكلات رفتاري كودكان به طور معنا داري كاهش يافته است . در تحقيق پنكوس [2] و چوئت [3] (2002) تأثير آموزش مادران داراي كودكان مبتلا به اختلال اضطراب جدايي بررسي شد . بعد از آموزش مادران گزارش دادند كه اختلال اضطراب جدايي كودكان كاهش يافته و رابطه آنها با كودكشان نزديك تر و صميمي‌تر شده است . آناستوپولوس [4] و همكاران (1992) تحقيقي درباره آموزش مادران در برخورد با فرزنداني كه اختلال بيش فعالي همراه با نقص توجه داشتند ، انجام دادند . در اين تحقيق 19 مادر كه فرزندان آنها داراي بيش فعالي همراه با نقص توجه بودند از آموزش‌هاي ويژه استفاده كردند . اين آموزش در 9 جلسه برنامه ريزي شده بود و محور آموزش برتخفيف تنيدگي هاي مادران بر اساس گزارشهايي كه مادران از بهبود وضعيت فرزندانشان داشته اند بوده است . نتايج بدست آمده در مقايسه با گروه گواه تفاوت معناداري را نشان مي‌دهد .

مندلونيز³ و همكاران (2001) در تحقيقي تأثير درمانهاي رفتاري ـ شخصيتي در مورد اضطراب ، افسردگي و روشهاي مقابله در كودكان سنين مدرسه‌اي (سنين 12 ـ 7) بررسي كردند . در اين تحقيق مادران و فرزندشان به طور تصادفي در يكي از سه گروه درماني قرار گرفتند . گروه درمان مادران و كودك ، گروه درمان مادران ، گروه درمان كودك. نتايج نشان داد كه همه گروههاي درماني مؤثر بوده است ، اما كودكاني كه گروه درماني مادران و كودك و گروه مادران بودند از روشهاي مقابله‌اي بهتري استفاده مي‌كردند . تحقيقات فودهند⁴ (1980) در رابطه با كودكان اختلات رفتاري نشان داد كه اختلالات رفتاري در كودكان با الگوهاي كلامي مادران رابطه دارد و زمانيكه مادران از كلمات مثبت و پاداشهاي شفاهي استفاده مي‌كردند ، مشكلات رفتاري كودكان به ميزان زيادي كاهش مي‌يافت . (نقل از نلسون و ايزرائل ⁵ ، ترجمه منشي طوسي ، 1378) و به دنبال آن اضطراب مادران كمتر مي‌شد (راپي⁶ و همكاران، 2005).

در تحقيقي فرگوسن⁷  و همكاران (1999) رابط بين سن مادر و پي آمدهاي روان شناختي آن را در سالهاي اوليه نوجواني مورد بررسي قرار دادند . نتايج تحقيق نشان داد كه بچه‌هاي مادران كم سن و سال 5/1 تا 5/8 بار بيشتر از فرزندان مادران حدود 30 سال در خطر آسيب‌هاي اجتماعي قرار مي‌گيرند .

با توجه به اهميت سلامت رواني مادران و تأثير آن در برخورد آنها با فرزندشان، اين پژوهش در جهت نشان دادن تأثير مهارت هاي اداره و كنترل رفتار بر كاهش اضطراب مادران داراي كودكان پيش دبستاني دچار گوشه گيري- بازداري به قرار زير مورد بحث قرار مي‌گيرد.

آموزش مهارت هاي اداره و كنترل رفتاري به مهارت هايي اشاره دارد كه در آن مادران آموزش مي بينند تا به گونه اي ديگر با كودك تعامل كنند. آموزش بر اين نظر كلي استوار است كه رفتار مشكل دار به طور غيرعمد ايجاد مي‎شود و از طريق تعاملات غيرانطباقي مادران در خانه استمرار مي يابد. در واقع تحقيقات نشان داده اند كه مادران داراي كودكان دچار گوشه گيري- بازداري درگير اعمال متعدد ناخواسته اي مي‎شوند كه اختلالات اضطرابي را در آنها افزايش مي‎دهد و ظهور رفتار جامعه پسند را مانع مي‎گردد (پاترسون[5]، 1982) اين اعمال، تقويت غيرعمدي و مستقيم رفتار مشكل زا، استفاده مكرر از دستورات و عدم تقويت رفتارهاي اجتماع پسند را دربرمي گيرد. آموزش مهارت هاي اداره و كنترل رفتار مادران الگوهاي تعاملات بين مادران و كودك را تغيير مي‎دهد به طوري كه به جاي رفتارهاي اضطرابي و پرخاشگرانه، رفتارهاي اجتماع پسند و مناسب در درون خانواده به طور مستقيم افزايش مي يابد.

اگر چه روشهاي مختلفي براي آموزش مهارت هاي اداره و كنترل رفتار والدين وجود دارد، اما مي‎توان ويژگيهاي مشتركي را براي آنها شناسايي كرد. نخست اينكه، درمان اساساً با مادران انجام مي‎شود كه از روشهاي متعددي در خانه استفاده مي كنند. معمولاً مداخله مستقيمي توسط درمانگر براي كودك وجود ندارد. دوم، مادران آموزش مي بينند تا رفتارها را به طرق جديد شناسايي، تعريف و مشاهده كنند. براي ارائه پيامدهاي تقويت يا تنبيه و ارزيابي اثربخشي برنامه، مشخص كردن دقيق مشكل ضروري است. سوم اينكه، جلسات آموزش و مداخله، اصول ياد گيري اجتماعي و شيوه هايي كه از اين اصول پيروي مي كنند را شامل مي‎شود. از جمله تقويت (مثلاً، استفاده از تحسين اجتماعي و ژتون ها يا امتيازات در قبال رفتار اجتماع پسند) ، تنبيه خفيف (مثلاً ، استفاده از محروم كردن از تقويت، كاستن از امتيازات)، مذاكره و قرارداد وابستگي، چهارم، جلسات براي والدين فرصتي را فراهم مي‎كند تا ببينند كه فنون چگونه اجرا مي شوند، استفاده از فنون را تمرين و برنامه هاي اصلاح رفتار را مرور كنند.

هدف آني برنامه،‌ رشد مهارتهاي خاص در مادران است. اين هدف معمولاً با تربيت مادران به بهره گيري از مهارت هاي اداره و كنترل خود در رفتارهاي نسبتاً ساده كه مي‎توان آنها را به آساني مشاهده كرد و در شبكه تعاملات تحريك كننده (مثل، تنبيه، تعارض خواسته ها، تعاملات قهري) قرار نمي گيرند. آموزش مهارت هاي اداره و كنترل رفتار به اين فرض استوار است كه به همان اندازه كه مادران كفايت بيشتري كسب مي كنند، مي‎توان برنامه را براي كودكاني كه داراي رفتارهاي مشكل زا هستند و در حوزه هاي ديگر (مثلاً، رفتار در مهدكودك) مشكل دارند، استفاده كرد (كراتوچويل[6]، موريس²، ترجمه محمدرضا نائينيان و همكاران، 1378، ص 307)

اثربخشي آموزش مهارتهاي اداره و كنترل رفتار از نظر سن و شدت بد كاركردي (كازدين³، 1985) حائز اهميت است. طي چند مطالعه كنترل شده معلوم گرديد كه بيش از 200 خانواده كه داراي كودكان اساساً پرخاشگر در سنين 3 تا 12 سال بودند و جهت درمان سرپايي ارجاع شده بودند، در ضمن آموزش والدين شان، بهبودهاي بارزي در رفتار كودكان از يك طرف و كاهش اضطراب در مادران از طرف ديگر گزارش شده است. آموزش مديريت رفتار مادران در تحقيقاتي كه توسط پاترسون، چمبرلين⁴ و ريد⁵ 1993، والتر⁶، گيلمور⁷، 2003) انجام شده است نشان داده اند كه به نسبت انواع روان درماني مبتني بر خانواده برتري دارند. آموزش مهارت هاي اداره و كنترل رفتار مادران، رفتارهاي فشارآور و اضطراب زا آنان را به سطح رفتار بهنجار همسالانشان كه داراي كاركرد مناسبي هستند رسانده است. (گريست[7] و فورهند 2000). بهبودها اغلب تا يكسال پس از آموزش آشكار هستند و تأثير كاهش اضطراب مادراني كه آموزش هاي مهارت هاي اداره و كنترل رفتار را ديده اند باعث مي‎شود درمان كودكان نافرمان آنان تا 5/4 سال بعد مشهود باشد (بام² و فورهند 2001).

ويژگيهاي متعدد آموزش و والديني كه در جلسات آموزش شركت مي كنند بر پيامد آموزش و درمان تأثير مي گذارند. در سال هاي مختصر و محدود از نظر زماني (مثلاً، كمتر از 10 ساعت) احتمالاً در جمعيت هاي باليني اثر كمتري دارد. اثرات قابل ملاحظه و مداوم در برنامه هاي آموزش مهارت هاي مديريت مادران از 10 تا 50 ساعت، قابل مشاهده است (كازدين، 1985).

نگرش به اهميت سلامت روان مادران و تأثير آن در برخورد آنها با فرزندان مبتلا به گوشه گيري- بازداري و يافته هاي پژوهش هاي مختلف كه نشان مي‌دهد نقش اموزش به مادران داراي كودك دچار گوشه گيري- بازداري مؤثر است. براي اين پژوهش فرضيه‌ي زير تدوين شده است:

ياددهي مهارت هاي اداره و كنترل رفتار بر كاهش اضطراب مادران داراي فرزند دچار گوشه گيري- بازداري مؤثر است. از اين رو ممكن است “بين ميزان اضطراب گروه آزمايش و گروه كنترل پس از اجراي آموزش تفاوت معني داري” مشاهده شود ، علاوه بر آن به عنوان يك فرضيه فرعي احتمال دارد بين سن و اضطراب مادران ارتباط معني داري وجود داشته باشد . بدين ترتيب در اينجا دو فرضيه پژوهشي قابل تأمل به نظر مي رسد.

فرضيه اول: بين ميزان اضطراب گروه مادران تحت آموزش (آزمايش) و گروه مادران گواه بعد از آموزش تفاوت معني داري وجود دارد.

فرضيه دوم: بين ميزان اضطراب مادران داراي كودكان دچار گوشه گيري- بازداري با سن آنها (قبل از آموزش) رابطه معني داري وجود دارد.

روش پژوهش

  روش پژوهش تجربي [8] واقعي است و نوع طرح ، پيش آزمون پس آزمون با گروه كنترل برابر است در اين تحقيق نمونه‌ها از طريق جايگزيني تصادفي [9] در گروههاي گواه و آزمايش قرار گرفته اند و متغير مستقل در مورد گروه آزمايش اعمال شد و تاثير آن در متغير وابسته مشاهده گرديد .

 

جامعه آماري و شيوه نمونه گيري

جامعه آماري مورد نظر در اين پژوهش شامل كودكان پيش دبستاني (سنين 4 تا 6 سال) دچار رفتارهاي گوشه گيري- بازداري و مادران آنها در شهرستان اصفهان سال
83 ـ 82 بودند. به منظور نمونه گيري در اين تحقيق از بين مهد كودك‌هاي شهرستان اصفهان دو مهد كودك بطور تصادفي خوشه‌اي انتخاب شدند .

براي انتخاب گروه نمونه در ابتدا بر اساس گزارشهاي مهدكودك و براي اطمينان بيشتر ، از پرسشنامه رفتاري كودكان پيش دبستاني ، كودكان دچار رفتارهاي گوشه‌گيري- بازداري مشخص شدند . سپس ميزان اضطراب مادران اين كودكان توسط آزمون اضطراب كتل اندازه گيري مي‌شد . 32 نفر از افراد به صورت تصادفي در دو گروه آزمايشي 16 نفر و گواه 16 نفر قرار گرفتند .

ابزار پژوهش

ابزار تحقيق مورد استفاده در اين پژوهش شامل آزمون اضطراب كتل ، پرسشنامه رفتاري كودكان پيش دبستاني (PBCI) و پرسشنامه ويژگي‌هاي جمعيت شناختي بودند .  

1 ـ آزمون اضطراب كتل : در اين پژوهش از آزمون اضطراب كتل براي تعيين ميزان اضطراب استفاده شده است . اين آزمون را مي‎توان در هر دو جنس و در اكثر فرهنگ ها بكار بست. مقياس نه تنها مختص يك تشخيص است بلكه براي ترسيم نمودار تحول بيمار بكار مي رود، چه مي‎توان آن را پس از يك هفته يا بيشتر مجدداً بكار بست بدون اينكه آزمودني بخش مهمي از پاسخ هاي گذشته خود را به ياد آورد (كراز، ترجمه منصور و دادستان، 1381) و آزمون كتل 40 سؤال دارد. 20 سؤال اول، اضطراب پنهان و 20 سؤال دوم (از 21 تا 40) اضطراب آشكار يا مرضي و كل سؤالات اضطراب كلي را نشان مي‎دهد. مقياس اضطراب كتل در سال 1368 توسط منصور و دادستان در آزمودني هاي ايراني هنجاريابي شده است. در اين هنجاريابي 24894 آزمودني مورد ارزيابي قرار گرفته اند. اعتبار اين آزمون، كه از طريق اجراي مجدد آن و به دفعات متعدد انجام گرفته، هميشه بالاتر از 70/0 بوده است. در مورد روايي آن مي‎توان داده هاي جدول زير را در نظر گرفت.

جدول اعتباريابي (روايي) مقياس اضطراب كتل

جدول نتايج گروه هاي عادي، عصبي و گروه هايي كه به هيستري اضطراب گرفتار بودند.

(اقتباس از گنجي، حمزه، 1380، ص 160)

مقايسه نتايج، تفاوت آشكار و كاملاً معني داري را بين گروه عادي و گروه هايي كه به تشخيص روان پزشكان مشكل داشتند، نشان مي‎دهد. بنابراين، اين آزمون با اطمينان بسيار بالايي مي‎تواند افراد مضطرب را از افراد عادي تميز دهد (گنجي، حمزه، 1380، ص 160، نقل از فرهاد جمهري، 81-1380).

2 ـ پرسشنامه رفتاري كودكان پيش‌دبستاني (PBCI) : اين پرسشنامه مقياسي جهت گزينش مشكلات رفتاري كودكان پيش‌دبستاني است كه بر اساس تعدادي مطالعات پيشين تهيه و توسط مك گواير و ريچمن[10] (1986) در كشور انگلستان تهيه شده و اعتبار و پاياني آن گزارش گرديده است. اين پرسشنامه داراي 22 سؤال است با حداكثر نمره 44 و نقطه برش 12 براي جدا كردن كودكان داراي مشكل و بدون مشكل . به اين ترتيب كودكاني كه نمره كل آنها 12 يا بيشتر باشد، در خطر مشكل رفتاري هستند و لازم است بررسي هاي بيشتري در مورد آنان انجام شود. نقطه برش، با توجه به مطالعه انگليسي انتخاب شده است. مطالعه كلانتري (1368 يا 1989) نشان داده است كه اين نقطه برش براي كودكان ايراني مفيد است. فهرست رفتارهاي كودكان قبل از دبستان توسط كلانتري (1368 يا 1989) به فارسي برگردانده شد و اعتبار و پايايي فرم فارسي آن به موازات مطالعه انگليسي نشان داده شده است (كلانتري، عابدي، 1377، ص 66-65)

3 ـ پرسشنامه ويژگي‌هاي جمعيت شناختي كودك : اين پرسشنامه مربوط به ويژگي‌هاي فردي و خانوادگي كودك مانند سن كودك ، سن والدين ، سطح تحصيلات والدين مي‌باشد .

شيوه اجرا

پس از انتخاب آزمودني ها طي ملاقاتي حضوري از مادران (آزمودني هاي) گروه آزمايشي دعوت شد كه در جلسات آموزش مهارت هاي اداره و كنترل رفتار شركت كنند. درست قبل از برگزاري اولين جلسه آموزش، پيش آزمون در مورد هر يك از دو گروه آزمايشي و گواه اجرا شد. سپس براي گروه آزمايش برنامه آموزش مهارت هاي اداره و كنترل رفتار طبق مدل كراتوچويل (1994) در قالب 16 جلسه در هر هفته دو جلسه و هر جلسه 45 دقيقه برگزار شد. پس آزمون بر روي هر دو گروه آزمايش و گواه انجام شد. خاطر نشان مي‎شود، از طريق تماس تلفني ضمن دعوت مجدد از آزمودني هاي گروه آزمايش براي
شركت در جلسه پس آزمون از آنها خواسته شد 3 شب قبل از برگزاري جلسه پس آزمون هر شب تأثير نكات فراگرفته شده در جلسات آموزشي را بر افكار، احساسات و رفتار روزهاي آموزش خود را يادداشت نمايند تا در جلسه پس آزمون درست قبل از اجراي آن بحث شود و نهايتاً مرحلة پس آزمون روي گروه آزمايش انجام شد.

روش برگزاري جلسات آموزش مهارت هاي اداره و كنترل رفتار: ابتدا گفتني است كه آموزش مهارت هاي اداره و كنترل رفتار به منظور افزايش تدبير مادران داراي كودكان مبتلا به رفتارهاي گوشه‌گيري- بازداري جهت برخورد صحيح و مناسب با مسائل و مشكلات رفتاري فرزندانشان مي باشد، مهارت هاي اداره و كنترل رفتار اساساً در قالب فنون رفتار درماني انجام مي پذيرد. برخي از اين فنون براي افزايش رفتار مناسب و جامعه پسند كاربرد دارد كه براساس استفاده از تقويت مثبت صورت مي‎گيرد. تقويت كننده هاي مثبت معمولاً شامل تحسين كردن، مورد توجه قرار گرفتن از طرف ديگران، امتياز دادن، و پاداش هاي محسوس نظير جايزه هاست. برخي ديگر از فنون موردنظر براي فرونشاني و از بين بردن مشكلات رفتاري مورد استفاده قرار مي گيرند كه از آنها به عنوان فنون تنبيهي ياد مي‎شود. شيوه هاي تنبيه در زمينه آموزش و درمان نوعاً شامل محروم كردن از تقويت كننده ها مي‎باشد. بنابراين در جلسات آموزش مهارت هاي اداره و كنترل رفتار، رفتارهاي خطرآفرين به عنوان نشانه هاي هدف مورد توجه قرار گرفته و رفتارهاي اجتماع پسند به طور مستقيم آموزش داده شد. فرآيندهاي كليدي مورد توجه در جلسات آموزش ياد گيري رفتارهاي جديد از طريق آموزش مستقيم، سرمشق دهي، تقويت، تمرين و ايفاي نقش، آموزش در موقعيت ها (مثلاً در خانه، در اجتماع) جايي كه رفتارهاي مشكل زا اتفاق مي افتد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 1- جلسات آموزش مهارت هاي اداره و كنترل رفتار به آزمودني هاي گروه آزمايش (مادران)، طبق مدل كراتوچويل (1994)

 

روش تحليل داده‌ها :

تحليل آماري در دو سطح توصيفي و استنباطي ارائه شده است . در سطح آمار توصيفي از ميانگين و انحراف معيار استفاده شده است . در سطح استنباطي از تحليل كواريانس و ضريب همبستگي پيرسون استفاده شده است .

يافته هاي تحقيق:

فرضيه اول: بين ميزان اضطراب گروه مادران تحت آموزش (آزمايش) و گروه گواه بعد از آموزش تفاوت معني داري وجود دارد.

جدول (2) مقايسه شاخص‌هاي آماري نمرات پس آزمون اضطراب

 

جدول (3) آزمون همگن بودن واريانس‌ها

براساس اطلاعات جدول فوق همگن بودن واريانس ها تائيد مي گردد.

جدول (4) تحليل كواريانس نمرات پس‌آزمون اضطراب

 

بر اساس اطلاعات جدول (4) ، F مشاهده شده در مورد مقايسه ميانگين نمرات اضطراب در گروه گواه و آزمايش در سطح 1/0 =  P معنادار بوده بنابراين بين ميانگين نمرات پس آزمون گروه گواه و آزمايش تفاوت معنادار وجود دارد . ضريب Eta نشان مي‌دهد 48 درصد از واريانس تفاوت‌هاي فردي مربوط به گروههاي آزمايش و گواه ناشي از تأثير آموزش بوده است .

جدول (5) مقايسه ميانگين نمرات اضطراب پس از كنترل متغيرهاي تعديل كننده

بر اساس اطلاعات جدول (5) ميانگين پس آزمون اضطراب در گروه آزمايش 88/33 و در گروه گواه 03/40 است .

جدول (6) مقايسه ميانگين نمرات پس از آزمون اضطراب پنهان و آشكار قبل از متغيرهاي تعديل كننده

جدول (7) آزمون همگن بودن واريانس ها مربوط به اضطراب پنهان و اضطراب آشكار

براساس جدول فوق فرض همگني واريانس ها تائيد مي‎شود.

 

جدول (8) تحليل كواريانس نمرات پس آزمون اضطراب پنهان و اضطراب آشكار

 

براساس اطلاعات جدول (8) F مشاهده شده در مورد ميانگين اضطراب پنهان و اضطراب آشكار گروه هاي گواه و آزمايش در سطح معني دار بوده است. همچنين براساس ضريب Eta (ميزان) 46 درصد از تفاوت هاي فردي در اضطراب پنهان و 41 درصد از تفاوتهاي فردي در اضطراب آشكار ناشي از تأثير آموزش بوده است.

جدول (9) مقايسه ميانگين نمرات اضطراب پنهان و اضطراب آشكار پس از كنترل متغيرهاي تعديل كننده

 

براساس اطلاعات جدول (9) تفاوت بين ميانگين نمرات پس آزمون اضطراب پنهان در گروه گواه 62/20 و در گروه آزمايش 12/17 است و ميانگين اضطراب آشكار دو گروه گواه 14/20 و در گروه آزمايش 73/16 مي‎باشد.

فرضيه دوم: بين ميزان اضطراب مادران داراي كودكان دچار رفتارهاي گوشه‌گيري- بازداري با سن آنها (قبل از آموزش) رابطه معني داري وجود دارد.

جدول (10) نتايج ضريب همبستگي بين ميزان اضطراب مادران و سن آنها

بر اساس اطلاعات جدول 10 ضريب همبستگي بين اضطراب مادران و سن آنها 324/0 ـ مي‌باشد كه نشان دهنده اين است كه بين اضطراب مادران و سن آنها رابطه معناداري وجود ندارد . همچنين ضريب همبستگي اضطراب پنهان و آشكار و سن آنها 262/0 ـ و 272/0 ـ كه عدم رابطه معناداري بين اضطراب و سن را نشان مي‌دهد .

بحث و نتيجه‌گيري :

با توجه به يافته‌هاي تحقيق مي‌توان نتيجه گرفت :‌

نتايج جدول (5) نشان مي‌دهد كه بين ميانگين نمرات پس آزمون اضطراب گروه گواه 13/40 =  و ميانگين نمرات پس آزمون اضطراب گروه آزمايش 88/33 =  تفاوت وجود دارد و اين تفاوت بين ميانگين نمرات پس آزمون گروه گواه و آزمايش در سطح 01/0  P معني‌دار است .

خاطرنشان مي‌گردد نتايج اين تحقيق با نتايج تحقيقات آناستوپولوس و همكاران (1992) همخواني دارد . همچنين اين تحقيق با تحقيقات آيبرگ و همكارانش (1998) ، پنكوس و جوئت (2002) مندلونيز و همكاران (2002) و راپي و هم‌كاران (2005) همسو مي‌باشد . تجزيه و تحليل يافته‌هاي فرضيه فرعي تحقيق نشان مي‌دهد كه ميزان اضطراب مادران با سن آنها رابطه معناداري وجود ندارد (2340 ـ = r  ، 72/0 = P) . كه البته يافته‌هاي اين تحقيق با نتايج تحقيق فرگوسن و همكاران (1999) همخواني نشان نمي‌دهد .

بر اساس يافته‌هاي جدول 5 مي‌توان نتيجه‌گيري كرد كه آموزش مهارت هاي اداره و كنترل رفتار عليه اضطراب و استرس مادران بطور مثبتي مؤثر است . به عبارت روشن‌تر آموزش در كاهش اضطراب و استرس مادران كودكان داراي رفتارهاي گوشه گيري- بازداري نقش معني‌داري دارد . خاطرنشان مي‎شود كه نتيجه اين فرضيه با نتايج تحقيقات فورهند و گريست، (2000) و راپي و همكاران مطابقت نشان مي‎دهد. همچنين يافته‌هاي حاصل از فرضيه فرعي تحقيق حاضر نشان مي‌دهد كه افزايش سن مادران نقش تعيين كننده‌اي در ميزان اضطراب آنها ندارد زيرا به نظر مي‌رسد آزمودني‌هاي (مادران) اين تحقيق كه در گروه سني 39 ـ 30 قرار دارند ، اضطرابي از خود نشان نداده‌اند .

نتايج اين تحقيق را اينگونه مي‌توان توجيه كرد كه يك عامل اساسي نگراني و اضطراب مادران فرزندان داراي رفتارهاي گوشه گيري- كمرويي ، ناآگاهي آنان از نيازهاي كودكانشان و عدم برخورداري از مهارت‌هاي خودگرداني در رويارويي با مشكلات رفتاري فرزندان و مهارت‌هاي كنترل و مديريت رفتار كودك است . اساساً كودكان به توجه و محبت نياز دارند . گاهي اوقات رفتار نامناسب كودك به منظور توجه مادران انجام مي‌گيرد .

متأسفانه بسياري از مادران زماني كه كودك‌شان رفتار مناسبي انجام مي‌دهد به او بي‌توجه هستند و زماني كه كودك بدرفتاري مي‌كند به او توجه مي‌كنند ، كودكان كم‌كم مي‌آموزند كه براي جلب توجه مادران رفتارهاي نامناسب انجام دهند و باعث ناراحتي مادران شوند . نكته ديگر كه دريافته‌هاي تحقيق حاضر نياز به توجيه دارد عدم ارتباط بين ميزان اضطراب مادران و سن آنهاست كه مي‌توان گفت آزمودني‌هاي (مادران) اين تحقيق چون در گروه سني 30 ـ 30 قرار دارند احتمالاً از تجربه بيشتري در فرزندپروري برخوردارند و در نتيجه اضطراب و نگراني از خود نشان نمي‌دهند بنابراين به نظر مي‌رسد هر چه سن مادران كمتر باشد در برخورد با مشكلات رفتاري فرزندشان اضطراب بيشتري دارند كه در اين صورت آموزش مادران و آگاه شدن آنان از مهارت‌هاي مديريت رفتار كودك ضروري مي‌باشد . به طور كلي نتايج از پژوهش حاضر در مجموع نشان مي دهند كه برنامه آموزش مهارت هاي اداره و كنترل رفتار به مادران در زمينه كاهش اضطراب آنان موثرتر از فقدان آموزش بوده است. اين نكته با نظرات پاترسون، چمبرلين و ريد (1993)، والتر، گيلمور، (2003)، گريست و فورهند (2000) و بام و فورهند (2001) و راپي و هم‌كاران (2005) هماهنگ است. نتايج نشان مي دهند كه مولفه هاي آموزش ويژه نظير ارائه دانش عميق و مهارت آموزي به مادران درباره اصول مداخله و كنترل رفتار به پايه ياد گيري اجتماعي و استفاده از رفتار درماني به طريق تقويت مثبت و محروم كردن از تقويت برحسب موقعيت بروز رفتار مشكل زا مي‎تواند به عنوان الگوي مناسبي در كشور اسلامي ايران، مورد توجه و استفاده پرورشكاران قرار گيرد. بر اين اساس به نظر مي رسد، نتايج پژوهشي حاضر در كل مي‎تواند به الگوي نسبتاً مناسب و موثري براي آموزش مادران در ايران دست يابد. همين طور مي‎توان پيشنهاد كرد كه اين طرح تحقيق را مي‎توان به راحتي به مربيان و به طور كلي به دست اندركاران تعليم و تربيت روان شناسان و مشاوران كودكستانها و مدارس ابتدايي آموزش داد تا پس از كسب مهارتهاي لازم آن را براي والدين اجرا كنند. در خور توجه اينكه كارايي اين تحقيق براي والدين دانش آموزان راهنمايي و دبيرستان ممكن است با محدوديت همراه باشد.

در خاتمه آموزش مادران روي آرود مهمي از ديدگاه بهداشت رواني است و يكي از مناسب ترين روشهاي پيشگيري از بروز اضطراب و نگراني در مادران كودكان دچار رفتارهاي گوشه گيري- بازداري و حتي شدت يافتن اختلالات رفتاري- هيجاني در فرزندان آنان مي‎باشد و طبيعي است كه سرمايه گذاري در آموزش تدبير و كنترل رفتار به مادران از ابعاد مختلف مقرون به صرفه است، زيرا بهائي كه دولت براي درمان و مقابله با مشكلات رفتاري كودكان و نوجوانان از يك سو و درمان اختلالات اضطرابي بزرگسالان (والدين) مي پردازد بسيار سنگين تر است. در حالي كه آموزش مادران و به طور كلي والدين برپايه اصول علمي در پيشگيري از اين گونه مشكلات بسيار چشمگير خواهد بود.

منابع :

- جمهري، فرهاد، (81-1380)، بررسي رابطه بين سخت رويي و گرايش به افسردگي و اضطراب در بين زنان و مردان دانشجوي دانشگاه تهران، پايان نامه دكترا، چاپ نشده.

 - كراتوچويل، موريس، روان شناسي باليني كودك (روشهاي درمانگري). ترجمه محمدرضا نائينيان و همكاران، 1378، ص 307، انتشارات رشد، چاپ اول.

- كلانتري، مهرداد، عابدي، محمدرضا (1377)، بررسي تأثير آموزش رفتاري مادر بر كاهش اختلالات رفتار بيروني در كودكان پيش دبستان، مجله پژوهشي دانشگاه اصفهان- جلد نهم- شماره هاي 1 و 2.

- گنجي، حمزه، (1380)، ارزشيابي شخصيت، انتشارات ساوالان، چاپ اول.

ـ نلسون ، د . و ايزرائيل، آ (1982) . اختلالات رفتاري كودكان ترجمه محمدتقي منشي طوسي . 1378 . مشهد : آستان قدس رضوي، چاپ اول.

ـ وندرزندن ، ج . (1995) روانشناسي رشد ترجمه گنجي ، ح . 1377 ، انتشارات بعثت، چاپ اول

        - مهريار ، امير هوشنگ (1369)‌‏ اختلالات رفتاري كودكان، انتشارات رشد، چاپ اول.

 - Anastopoalos, A, thur. D, sheltn. (1993)” Parent training for attention – deficit hyperactivity disorder” Jornal of  abnormal child psychology, vol 21, pp 581 – 596.

- Baum , C, G. & forehand , R (2001). Longtrem follow-up assessment of parent training by use of multiple outcome measure. Behavior therapy 12-643-652.

- Eyberg, S.M, Foote, R. Dchuhmanm. E. (1998). Parent – child interaction approaches to the treatment of child behavior disorders. Child Anxiety Network. Hum.. http: // www. Enrmed. Rochester. Edu.

- Fergusson, D. and woodword. 1999. Maternalage and education and psychosocial outcomes in early education.. http: // www. PubMed.

- Geriest . D. L. forehand , R (2000). Effects of parent enhancement therapy on the treatment outcome and generalization of a parent training program. Behaviour Research and Therapy. 429-436.

- kazdin , A, E. (1985). Treatment of antisocial behavior in children and adolescents . Home wood , IL: Dorsey press.

- Patterson , G. R. (1993). Coercive famaily process . Eugene. OR: castalia.

-          Pincus. D. B. choate. M.L. Parent child interaction approaches to the treatment of separation anxiety in young preschooler parent children Anxiety. Behaviour Research and Therap. 306-321.

-   Rappee, R. M. ; Kennedy, S.; Ingram, M.; Edwards, S. & Sweeny, L., (2005). Prevention and early intervention of anxiety disorders in inhibited preschool children. Journal of consuling and Clinical Psychology. 73(3). 488-497.

- walter , H, I. Of Gilmore , S.K. (2003). Placebo versus social learning effects in parent traning procedures designed to alter the behavior of agyressire boys. Behavior therapy. 6.336-366. NewYork.

 

Abstract:

The purpose of this study was to investigate the effect of reaching management skills on reducing anxiety of mothers children with behavior disorders.

For this purpose two kindergartens were randomly selected from kindergartens in Isfahan. Preschool behavior checklist (PBCL) was adminstered to them so children with behavior disorder were identified. Then Cattle Anxiety Scale was adminstered to their mothers. 32 anxiety mothers were randomly divided two groups: control group and experimenatal group. Independent variable. Teaching mothers. Accomplished on experimental group. Data of this study snalyzed with Covariance and pearson correlation.

The results showed that there is significant difference between experimental group and control group after teaching (P%1). The results also showed that there is not significantly positive correlation between anxiety of mothers and their age (P%1).

 

Keywords: management skills, anxiety, preschool, children, behavior disorders.

 

منبع : سايت علمی و پژوهشي آسمان--صفحه اینستاگرام ما را دنبال کنید
اين مطلب در تاريخ: چهارشنبه 12 اسفند 1394 ساعت: 11:04 منتشر شده است
برچسب ها : تأثير ياددهي مهارت هاي اداره و كنترل رفتار به مادران مضطرب داراي كودكان پيش دبستاني مبتلا به گوشه گيري- بازدار,

1- آيين گفتگو ميان ايرانيان باستان

«در سر تا سر شاهنامه ديده مي‌شود كه شنوندگان، در هنگام سخنگويي سخنران هيچ بر زبان نمي‌آورند، تا آنكه گفتار او به پايان رسد آنگاه اگر بايسته مي‌نمود به سخن وي پاسخ مي‌دادند و بر همين بنياد است كه سعدي مي‌گويد:

و چنين است كه در داستان رستم و اسفنديار، در گفتاري كه اسفنديار در ستايش از پهلواني و نژاد خود مي‌كند برستم مي‌گويد:

و اين گفتار گواه بر آن است كه در ايران باستان براي ورود به گفتارها در انجمن، دست خويش را بالا مي‌گرفته‌اند تا سردار انجمن دستوري گفتار به ايشان بدهد»[1]

«تا اينجا ديديم كه ايرانيان در ميان سخنان ديگران گستاخ‌وار سخن نمي‌گفتند و همواره شنونده از روي آيين آزادگي درنگ مي‌كرد تا ديگري سخن خويش را به پايان ببرد و اين گفتار اسفنديار نيز نشان مي‌دهد كه دست بلند كردن و دستوري خواستن براي سخن گفتن نيز از آئين‌هاي دلپذير ايرانيان باستان بوده است كه گوينده، خود به شنونده مي‌گويد كه مي‌تواني در ميان گفتار من دست بلند كني و از من بخواهي تا گفتار خود را ببرم و تو در ميان سخن من اندرآيي و نادرستي گفتار من را بنمايي.»[2]

2- آئين دادن رونما براي ديدن ديدار اروس:

در داستان زال و رودابه آنجا كه كنيزان رودابه به در شكارگاه به زال برمي‌خورند و سپس به نزد رودابه مي‌آيند رودابه به آنها مي‌گويد كه:

(هنگامي كه چهره اروس را به داماد نشان مي‌دادند، رونما مي‌گرفتند، و اين كار هنوز در بسياري از روستاهاي ايران و نيز در تاجيكستان و افغانستان به آئين است).[3]

خاموش بودن ايرانيان بر سر خوان و آئين بازخواني هنگام خوردن غذا نزد ايرانيان باستان و آئين شستشوي دست پيش از غذا در ايران باستان و ديگر آيينها هنگام غذا خوردن:

«در آئين ايران باستان، بايد در سر خوان خاموش بود، در اين هنگام سخن گفتن نشايد»

درباره خاموشي ايرانيان بر سر خوان گذشته از منابع نوشت‌هاي ديني زرتشتي، از مآخذ بيگانگان هم بما رسيده است از آنان است مناند Menander كه در سال 550 زاييده شد هنوز در بسياري از جاه‌هاي ايران در سر خوان سخن گفتن پسنديده نيست.

ابوعثمان جا خط بصري كه در سال 225 درگذشت در كتاب التاج، مسعودي كه در سال 346 هجري درگذشت در مروج‌المذهب و محمد جرير طبري كه در سال 224 در آمل (مازندران) زاييده شد و در سال 310 در بغداد درگذشت و در ترجمه فراسي تاريخ او كه در سال 355 هجري پايان پذيرفته است بدست ابوعلي محمد بلعمي: آورده‌اند كه ايرانيان هنگام غذا خوردن از سخن پرهيز داشتند و هنگام آراستن خوان چون جماعتي نان خورند يك تن زمزمه گيرد و ايشان را دعا كند و خاموش شود، و مردمان نان خورند و سخن نگويند و مغان نيز سخن نگويند در وقت نان خوردن و …»[4]

و نمونه‌اي از باژخواني در شاهنامه در داستان بيژن و منيژه آمده. آنجا كه رستم انگشتري خود را ميان مرغي پنهان مي‌كند و همراه نان و ديگر خوراكهان كه در سفره‌اي پيچيده بود بنزد بيژن مي‌فرستد و بيژن آن «آن نان پاك را بادلي پراميد يزدان، با ترس و لرز، در پيش خود گسترد و باژ خوراك برخواند. و چون راز و نيازش به پايان رسيد دست به خودش برد»[5] اما آنچه را كه ايران باستان پيش از خوردن خوراك، آفريني زير لب مي‌خواندند كه چون زير لب و آهسته بود آن را وافر يا زمزمه مي‌گفتند و اين آفرين چنين است:

«اينك در اينجا مي‌ستاييم اهورامزدا را، كه جان آفريد و راستي را آفريد آب‌ها را آفريد گياهان را آفريد و روشنايي نيك را آفريد، زمين را آفريد و سر تا سر پيدايش نيك را».

4- سه آئيني كه از زمان فرانك تاكنون بجا مانده است

فرانك مادر فريدون است و مادر تمام آريائيان جهان است

(آنچه كه درشاهنامه قبل از پادشاهي رسمي فريدون از اين زمان، يعني زمان فرانك آمده است، سه رسم است يا آئين كه مي‌توان آنرا آئين‌هاي مادران آريايي، يا آئين‌هاي مادرانه آريايي بشمار آورد.

نخستين آئين، بخشش به بينوايان كه در شاهنامه تحت عنوان آگاه شدن فرانك از پادشاهي فريدون در بابل آمده است فرانك پس از سر و تن شستن و نيايش به يزدان كه در بخش پيش آمد، بمدت هفت روز به درويشان چيز بخشيد.

كه البته اين بخشش نهاني و دور از چشم ديگران بوده است.

شاهنامه چنين مي‌گويد كه پس از بخشش به درويشان. فرانك سر بدره‌هاي درم باز كرد و

(اين دو آئين باضافه آراستن خوان و سفره كه در همين بيت آمده از كيش مادران آريايي به مهر پرستي و پس از آن با زردشتي و آنگاه با اسلام راه يافت و در تمام اين اديان بصورت يكي از وظياف مذهبي درآمد.)[7]

5- آئين خواندن نام يزدان پس از ديدن نيكوئيهاي آفرينش يزدان

نام يزدان بر كسي خواندن: هنگاميكه از زور و تير و يا هوش وزيبايي كسي شگفت زده مي‌شوند، نام يزدان را بر او مي‌خوانند، نام خدا…

نام ايزد امروز در بيشتر بخش‌هاي ايران زمين به جاي «نام ايزد»، ماشاءالله مي‌گويند).[8]

مثال در خوان چهارم داستان هفت‌خوان رستم

پس از آنكه زن جادو به چهره ماهرو به نزد رستم مي‌آيد

در روزي از روزها كه مهراب به بارگاه زال رفت و ‌به شبستان خويش بازگشت ..، زنش سيندخت و دخترش رودابه را در ايوان ديد كه به چهره همچون خورشيد مي‌درخشيدند).[9]

يا

6- آئين درم و مال بختن بر زير پاي يلان و پهلوانان

(زر يا گوهر را بر زير پاي پهلوانان يا لشگريان پيروز، از آن مي‌ريختند كه رهگذران و نيازمندان، آن را براي خويش بردارند، و بر جان آن لشگريان يا پهلوانان يا سرداران كه زير پايشان ريخته شده آفرين خوانند امرزو از اين آئين تنها در جشن‌هاي پيوند، نشانه‌اي بر جاي مانده كه نقل و سكه بر سر اروس و داماد مي‌ريزند و ديگران آن را برمي‌گيرند!)[10]

7- آئين ياديگري در ورزشها و بازي‌هاي باستاني

در داستان سياوش و در بخش هنر نمودن سياوش پيش افراسياب آمده است:

(اين شيوه ياديگري ايران باستان است كه چون بر زبان افراسياب توراني نيز مي‌رود نشان مي‌دهد كه در زمان فريدون و پيش از جدايي تورانيان از ايرانيان نيز همان شيوه در بازي‌ها و ورزش‌ها بكار مي‌رفته است و همان است كه امروز نيز كودكان ايراني در بازي‌هاي گروهي به كار مي‌گيرند، اين شگفتي نيز يكي ديگر از شگفتي‌هاي فرهنگ ايران است كه چند هزار سال پايدار مي‌ماند، باز آنكه مي‌دانيم ديگران براي بازي‌هاي خود دسته‌هايي فراهم مي‌كنند و گروهي با دسته‌هاي ديگر به نبرد مي‌پردازند، و ياديگري پيش آنان ناشناخته است، و اگر همين شيوه با ورزش‌هاي بي‌پايه اروپايي به ايران نيز آمده است،‌ كه كودكان كوچه‌ها هنوز گوش به فرمان نياكان مي‌دهند)[11]

فهرست منابع

1-   شاهنامه فردوسي، به تصحيح ژول‌مول، چاپ سوم پاييز 1371، انتشارات سخن

2-   اوستا، گاتها سرودهاي آسماني زرتشت، تأليف و ترجمه: ابراهيم پورداود، دنياي كتاب 1382

3-   تفسير شيتها جلد 1، تأليف ابراهيم پورداود

4-   صدر در بند هش

5-   روايات داراب هرمز ديار جلد 1

6-   متون پهلوي- گزارش سعيد عريان- ناشر كتابخانه جمهوري اسلامي، چاپ اول 1371

7-   كتاب التاج في الخلاق الملوك تأليف ابوعثمان جاخط بصري، بتحقيق احمد زي‌پاشا، قاهره 1322

8-   مروج‌الذهب چاپ مصر، 1346 جزالاول

9-   ترجمه تاريخ طبري از ابوعلي محمد بلعمي باهتمام دكتر محمد جواد مشكور، تهران 1338

10-    آناهيتا، مقالاتي از ابراهيم پورداود، به كوشش مرتضي گرجي

11-  زندگي و مهاجرت آريائيان بر پايه گفتارهاي ايرني، فريدون جنيدي، چاپ دوم 1374- نشر بلخ وابسته به بنياد نيشابور

12-  حقوق بشر در جهان امروز و حقوق جهان در ايران باستان، فريدون جنيدي، نشر بلخ وابسته به بنياد نيشابور، چاپ اول 1378

13-  دوره 11 جلدي داستانهاي رستم پهلوان چاپ اول و دويم 1376 و 1383 فريدون جنيدي نشر بلخ وابسته به بنياد نيشابور

 

 

منبع : سايت علمی و پژوهشي آسمان--صفحه اینستاگرام ما را دنبال کنید
اين مطلب در تاريخ: چهارشنبه 12 اسفند 1394 ساعت: 11:02 منتشر شده است
برچسب ها : تحقیق در مورد آيين گفتگو ميان ايرانيان باستان,

 

 

 

 

 

 

 

موضوع:

 

ايمني سيستم‌ها

مقدمه:

با روند شتابزده‌اي كه از نيمه دوم قرن بيستم در توسعه و گسترش سيستمهاي حساس و پيچيده بوجود آمد، اين ايده قوت يافت كه براي ارزيابي ايمني سيستمها ديگر نمي‌توان منتظر وقوع حوادث شد تا بتوان از طريق تجزيه و تحليل آن نقاط ضعف سيستم را شناسايي و برطرف كرد و لذا سعي گرديد كه روشهايي براي ارزيابي ايمني ابداع شود كه قادر باشند پتانسيل وقوع خطر را قبل از عمليات سيستم شناسايي نمايند كه نتيجه اين تلاشها به شكل گرفتن علم «ايمني سيستم‌ها» منجر شد كه براساس يك برنامه طرح‌ريزي شده، قانونمند و سازماندهي شده و در قالب يك فرايند «پيش گيرنده» قرار داد.

از طرف ديگر با وجود همگاني گسترش صنايع با توسعه و تقويت علم ايمني در كشورهاي توسعه يافته، در كشور ما علي‌رغم تلاشهاي زيادي كه در راه گسترش صنايع مختلف مبذول گرديده است، بعد اساسي «ايمني صنايع بدست فراموشي سپرده شده و يا حداقل بصورت سطحي بدان پرداخته شده بطوريكه متأسفانه در اغلب اوقات در حد آناليز حوادث آنهم در حد يك بعدي و در راستاي سلب مسئوليت از مديران رده بالا و مقصر جلوه دادن بعضي ديگر متوقف مانده است كه در اين پروژه سعي مي‌‌شود با معرفي يكي از تكنيك‌هاي قانونمند كه بر پايه فلسفه «پيش گيرنده» قرار دارد به تجزيه و تحليل مقدماتي خطر اين شركت پرداخت.

مفهوم ايمني سيستم:

عبارت است از بكارگيري مهارتهاي فني و مديريتي ويژه در قالبي نظام‌مند و آينده‌نگر به منظور شناسايي و كنترل خطرات موجود در طول عمر يك پروژه، برنامه يا فعاليت بعبارت ساده‌تر ايمني سيستم عبارت است از فرايند تجزيه و تحليل خطرات و كنترل آنها كه از فاز ايده سيستم شروع و در كل فازهاي طراحي، ساخت، آزمايش، استفاده و كنار گذاشتن آن ادامه يابد.

لازم به ذكر است كه كاربرد درست ايمني سيستم نيازمند بكارگيري دقيق روشهاي مهندسي به همراه كنترل‌هاي مديريتي لازم جهت اطمينان از كاربرد دقيق و اقتصادي آنهاست لذا فعاليتهاي ايمني سيستم را مي‌توان در دو دسته كلي فعاليتهاي مهندسي، فعاليتهاي مديريتي تقسيم‌بندي كرد.

تعاريف و اصطلاحات:

-    ايمني: در فرهنگ لغات اصطلاح ايمني به معني امنيت، آسايش، سلامتي و…آمده است و از نظر تعريف عبارتست از ميزان يا درجه فرار از خطر. ايمني كامل يعني مصونيت در برابر هر نوع آسيب، جراحت و نابودي كه با توجه تغييرپذيري ذاتي انسان و غير قابل پيش‌بيني بودن كامل اعمال و رفتار او و همچنين علل ديگر به نظر مي‌رسد كه هيچگاه ايمني صددرصد حتي براي يك دوره اصطلاحاتي نظير«پيشرفت ايمني»، «ارتقاء ايمني» و «ايمن‌تر» و… استفاده مي‌كنند.

-    سيستم:  عبارتست از مجموعه افراد، تجهيزات، قوانين، روشها و دستورالعملها به منظور اجراي يك فعاليت معين دريك محيط خاص كنار يكديگر قرار مي‌گيرند.

-    ايمني سيستم: استفاده از يك حد بهينه و مطلوب از ايمني با بكارگيري اصول مهندسي و مديريت ايمني سيستم جهت كسب ابتكار عمل و غلبه بر مسائل حاد عملياتي در طول چرخه عمر سيستم.

-    خطر: به شرايطي اطلاق مي‌شود كه پتانسيل رساندن آسيب و صدمه به كاركنان، خسارات به وسايل، تجهيزات، ساختمانها و از بين بردن مواد يا كاهش قدرت كارآيي در اجراي يك عمل از قبل تعيين شده باشد.

-    شدت خطر: عبارتست از يك توصيف طبقه‌بندي شده از سطح خطرات بر اساس پتانسيل واقعي يا مشاهده شده آنها در ايجاد جراحت، صدمه و يا آسيب.

-         احتمال خطر: عبارتست از امكان بروز شرايط خاص در يك وضعيت معين يا محيط كاري.

-    حادثه: واقعه برنامه‌ريزي نشده و بعضاً صدمه‌آفرين يا خسارت رسان كه انجام، پيشرفت، يا ادامه طبيعي يك فعاليت يا كار مختل مي‌سازد و همواره در اثر يك عمل يا كار نا‌ايمن يا شرايط ناايمن و يا تركيبي از آن دو به وقوع مي‌پيوندد.

-    شبه حادثه: رويدادهايي هستند كه هر چند مي‌توانند باعث صدمه و يا جراحت شوند ولي به موارد ذكر شده منجر نشده و به اصطلاح به خير مي‌گذرند.

-    اعمال ناايمن: تخطي از يك روش يا عمل معمول، صحيح و قابل قبول، قرارگرفتن غير ضروري در معرض يك خطر يا انجام كاري كه سطح ايمني را از حد طبيعي پايين مي‌آورد، عمل يا كار ناايمن ناميده مي‌شود.

-         شرايط ناايمن: شرايط فيزيكي كه در صورت تصحيح نشدن ممكن است به حادثه منجر شود.

-    خطاي انساني: ناتواني در انجام وظايف ضروري (يا انجام يك فعاليت ممنوع) كه ممكن است باعث به هم خوردن فعاليتهاي برنامه ريزي شده و صدمه به تجهيزات يا اموال بشود.

-         ريسك: عبارتست از امكان وقوع حادثه بر حسب احتمال وقوع و شدت آن.

-    شكست يا نقض: عدم توانايي يك جزء، وسيله يا سيستم در اجراي عملكرد مورد انتظار و يا انجام يك عمل يا فعل ناخواسته را تقض يا شكست گويند. به عنوان مثال بصدا در نيامدن زنگ اعلام آتش‌سوزي در موقع حريق و يا بصدا در آمدن آن در مواقع غيرضروري هر دو نقض محسوب مي‌شوند.

-         قابليت اعتماد: عبارت از حد اطميناني است كه يك محصول يا سيستم مي‌تواند كاركرد معين خود را تحت شرايط عملياتي و محيطي از پيش تعريف شده براي يك مدت معين انجام دهد.

تئوري‌هاي حادثه:

تئوري‌هاي متعددي در خصوص بروز حوادث توسط محققين ارائه شده است كه هر كدام برروي پارامتري تأكيد دارند. ذكر اين نكته ضروري است كه هيچكدام از تئوري‌هاي فوق نمي‌توانند بيانگر احتمال وقوع كل حادثه باشند.

بر اساس اين نظريه، هر نظام توليدي و خدماتي از سه فاكتور انسان، محيط، ابزار تشكيل شده است. انسان در محيط تدارك شده براي توليد يا به كارگيري ابزار مبادرت به فعل مثبت توليد نمود و محصول با كيفيت و كميت پيش بيني شده را با ارائه تصميمات سازنده توليد مي نمايد. انتخاب غلط هر يك از عوامل سه‌گانه فوق، اتخاذ تصميمات غلط و حضور عوامل تنش ساز در ارتباط صحيح اين سه تاثير و كاربه همراه حادثه خواهد بود.

تئوري نظام تصميم‌گيري:

بر اساس اين تئوري وجود خطرات مختلف در پيرامون انسان بطور بالقوه است در صورت طي يك فرآيند رواني- فيزيولوژيكي، اگر پاسخ به شرايط ايجاد شده مثبت باشد خطر بصورت بالقوه ثابت مانده و اعمال بي‌خطر انجام مي‌پذيرد. در غير اينصورت در هر مرحله جواب منفي مي‌باشد، خطر بالقوه به بالفعل تبديل مي‌شود.

تئوري انرژي:

William Haddon ارائه‌گر نظريه فوق اعتقاد داشت كه حوادث و جراحات در اثر انتقال انرژي بوجود مي‌آيند، آتش‌سوزي‌ها، طوفان‌ها، تصادفات، انفجارات از جمله مثال‌هاي خوب براي اين تئوري مي‌باشند. تئوري انرژي بيان مي‌كند كه نوع و شدت جراحات به ميزان انرژي منتقله بستگي دارد، گاهي اوقات اين تئوري به نام تئوري آزادسازي انرژي نيز خوانده مي‌شود.

Haddon براي جلوگيري و كاهش زيانهاي ناشي از حادثه مراحل و راهبردهاي زير را توصيه مي‌كند:

1-   جلوگيري از تجمع انرژي

2-   جلوگيري از آزاد شدن انرژي

3-   كاهش مقدار انرژي تجمع يافته

4-   جداسازي منبع انرژي از انسانها و تجهيزات

5-   جداسازي انرژي آزاد شده از انسانها و تجهيزات بوسيله موانع

6-   تغيير سطوح وسايل و تجهيزاتي كه ممكن است انسانها با آن در تماس باشند.

7-   تقويت سازه‌ها

8-   تشخص سريع آسيب ومواجهه با آن به منظور جلوگيري از گسترش.

9-   اقدامات جهت بهبود شرايط پس از آسيب‌ديدگي

تئوري چندعاملي (maltiple factor theones):

استفاده از تئوري چند عاملي معروف به 4m در پيشگيري از وقوع حوادث بسيار مهم است. اين گونه تئوري ما را به شناخت عوامل دخيل در ايجاد حادثه كمك مي‌كند.

شناسايي ريسك (Risk Recognition):

به دليل احتمال عدم توجه به خطرات موجود در محيط كار، ناتواني در ديدن و تجسم نحوه تركيب اعمال انساني، عمليات مختلف، تجهيزات، تسهيلات، و … كه منجر به بروز يك رويداد نامطلوب مي‌شوند و مواردي از اين قبيل، مرحله شناسايي ريسك چندان هم راحت نخواهد بود و اين امر مستلزم آموزش، كارآموزي و كسب تجربه به جهت ديدن و شناختن اعمال و شرايط ناايمن و تركيب‌هايي از آن دو مي‌باشد.

هدف اصلي در اين مرحله، شناسايي و مشخص كردن فاكتورهاي كمك كننده به بروز حوادث، بيماريها و به عبارت بهتر خطرها است.

حذف يا كاهش ريسك:

پس از شناسايي ريسك‌ها مي‌توان اقدام به حذف آنها نمود ولي در مورد بعضي ريسكها بايد تا حدي سطح آن را كاهش داد. جهت اولويت‌بندي ريسكها مي‌توان از روشهاي مختلف منجمله روش تجزيه و تحليل سود،‌ هزينه استفاده كرد.

اجراي فرآيند:

آخرين مرحله مديريت ريسك، اجراي فرآيند است كه ممكن است نياز به تخصص‌هاي خاص داشته باشد كه در اين صورت تعيين هزينه‌هاي لازم براي بكارگيري آنها نيز يك مرحله از تعيين كل هزينه‌ها لازم خواهد بود. در اين مرحله علاوه بر موارد فوق، متدهاي مورد استفاده براي شناسايي ريسك‌ها و تجزيه و تحليل آنها و همچنين تكنيك‌هاي تصميم‌گيري نيز تعيين خواهد شد. يكي از موضوعات كليدي در كنترل ريسكها هزينه اجراي روشهاي كنترلي و درجه كاهش مورد نياز است.

براساس طبقه‌بندي‌هاي ارائه شده در جدول 2 و 3 و 4 از شدت و احتمال ريسك و ماتريكس آنها ريسك‌ها به 3 دسته كلي تقسيم مي‌شوند:

1-   ريسكهايي كه بايستي بطور كامل حذف شوند و يا سطح آنها كاهش يابد.

2-   ريسكهايي كه نيازمند كنترلهاي مديريتي هستند.

3-   ريسكهايي كه وجود آنها مجاز تلقي شده به هيچ كنترلي نياز ندارند.

تجزيه و تحليل مقدماتي خطر:

اين تكنيك براي اولين بار در اوايل دهه 50 ميلادي در ايالات متحده آمريكا براي تجزيه و تحليل ايمني نوع خاصي از موشك‌ها بكار گرفته شد. «تجزيه و تحليل مقدماتي خطر يك روش تجزيه و تحليل ايمني سيستم بوده كه براي ارزيابي و مستندسازي ريسك خطرات سيستم‌هاي جديد و يا تغيير يافته و پيشنهاداتي در جهت كنترل آنها.

تجزيه و تحليل مقدماتي خطر معمولاً اولين تلاش در فرآيند آناليز ايمني سيستم به منظور شناسايي و طبقه‌بندي مخاطرات بالقوه مرتبط با فعاليت يك سيستم، فرآيند يا روش كار است هر چند كه ممكن است در تعدادي از كتابها تهيه ليست مقدماتي خطر» مقدم بر PHA باشد ليست مقدماتي خطر يك روش مقدماتي شناسايي خطرات موجود يا بالقوه مرتبط با طراحي سيستم است كه شناسايي خطرات با استفاده از آن مي‌تواند از طريق روشهاي مختلف نظير چك ليستها، ماتريكس‌هاي خطر، توصيف و تشريح تجهيزات، گزارش حوادث و رويدادها، بررسي سوابق مشاغل مشابه و مرور ساير گزارشات قبلي صورت گيرد.

پس از بررسي كليه اطلاعات موجود مي‌توان اقدام به تهيه ليست مقدماتي خطر كرد. براي ايجاد پايه و اساس براي يك PHA مي‌توان يك PHL را بيش از پيش گسترش و توسعه داد. هر چند كه در همه برنامه‌هاي ايمني سيستم ضرورت حتمي براي آن وجود ندارد. روشهاي موجود براي تهيه PHA بسيار مشابه بوده ولي درعين حال نسبت به روشهاي موجود براي اجراي PHL بسيار اختصاصي هستند از آنجاييكه هدف اوليه PHA مستندسازي و انجام يك ارزيابي اوليه از مخاطرات شناسايي شده در مراحل بسيار ابتدايي فرآيند است، پس لازم است PHL در همان ابتداي راه‌اندازي سيستم تهيه شود.

همانطور كه ذكر شد PHL مي‌تواند بعنوان پايداري براي اجراي PHA باشد بنابراين بايستي قادر باشد كه حدود تلاشهاي بعدي در فرآيند ايمني سيستم را نيز مشخص كند. همچنين تعيين مقدماتي سطح ريسك كه با اختصاص «كه ارزيابي ريسك» انجام مي‌شود نيز بعنوان بخشي از PHL مي‌باشد.

كد ارزيابي ريسك ميزان خطرات مورد نظر را نشان داده و فعاليت‌هاي لازم در راستاي تلاش براي ايمني سيستم و تغييرات ضروري در طرح موجود را در مراحل اوليه ايجاد سيستم يعني در فاز ايده وتفكر مشخص مي‌كند كه اين امر بدليل هزينه‌هاي كمتر، راحت‌تر مورد قبول مديريت قرار مي‌گيرد.

PHL مي‌تواند از طريق اطلاعات كسب شده از منابع مختلف نظير چك ليستها، تبادل نظرهاي انجام شده در جلسات رسمي و غيررسمي، كنفرانس‌ها و اخيراً با استفاده از تكنيك «رديابي انرژي و تجزيه و تحليل حفاظتها» تكميل شود.

زمان انجام P.H.A:

قبل از اينكه 35% طراحي كارخانه و تأسيسات انجام شود بايد P.H.A را انجام داد. اگر در همين زمان همراه با HAZOP, P.H.A هم صورت گيرد نتايج بهتر و مناسبتري در شناسايي خطرات حاصل خواهد شد. البته بدليل مقدور نبودن و دسترس نبودن اين چنين تأسيساتي ما در اين پروژه P.H.A را در يك كارخانه كه پيش از چند دهه از ساخت آن مي‌گذرد پياده كرده‌ايم. در زير جدولي ارائه مي‌شود كه يك نمونه از چك ليست ارزيابي خطر از نوع منابع انرژي مي‌باشد به بيان ديگر چك ليست ارزيابي منابع انرژي نام دارد.

فرآيند اجراي PHA:

شايد اجراي PHA يكي از مهمترين تجزيه و تحليل‌ها در جريان ارزيابي ايمني سيستم‌ها باشد زيرا PHA معمولاً‌ اولين تلاش جدي براي تشخيص و تعيين خطرات يك سيستم جديد و در بعضي موارد سيستم‌هاي تغيير يافته بوده كه همچنين مي‌تواند پايه‌اي براي كنترل مخاطرات باشد كه اين امر مستلزم انجام مطالعات كامل‌تر و با استفاده از تكنيك‌هاي دقيق‌تر نظير تكنيك «تجزيه و تحليل زير سيستم‌» و «تجزيه و تحليل سيستم» مي‌باشد.

اطلاعات ضروري براي تكميل PHA شامل موارد زير بوده با اين توضيح كه موارد عنوان شده نبايد باعث محدوديت در استفاده از ساير اطلاعات در دسترس شود.

1-   منظور از هدف از توليد محصول و كار كردن آن.

2-   محيطي كه محصول در آنجا كار خواهد كرد.

3-   تجهيزات و سخت‌افزارهايي كه همراه با محصول، مورد استفاده قرار خواهند گرفت.

4-   معيارهاي عملياتي براي مصرف كننده نهايي

بعضي اوقات مي‌توان اجراي PHA را با استفاده از ماتريكس مقدماتي خطر كه گروه خطرات معمول را ارائه مي‌كند.

خطرات معمول:

تصادف: عبارت است از برخورد دو جزء به هم. تصادم يك مثلي با چيزهايي ديگر و يا بالعكس. تصادف عموماً دراثر نقص ساختاري، نقص در دستورالعمل‌‌ها يا جابه‌جايي نامناسب تجهيزات صورت گيرد.

آلودگي: رها شدن مواد سمي،‌قابل اشتعال و يا خورنده به شكل بخار، گاز و يا ذره در يك سيستم. اصولاً در اثر نشت، پاشش خوردگي و يا نقص اجزاء بوجود مي‌آيد.

خوردگي: از بين رفتن ساختاري تجهيزات فلزي يا غيرفلزي كه مي‌تواند در اثر نشت مواد اكتيو و يا ناسازگاري مواد يا شرايط محيطي بوجود آيد.

برق گرفتگي

عبارت است صدمات جانبي، مرگ و مير افراد در اثر عبور جريان الكتريسيته از بدن آنها كه معمولاً بدنبال نقص در دستورالعمل‌ها نقصهاي اجزاء، تخليه الكتريسيته ساكن يا شرايط محيطي ايجاد شده در عملكرد تجهيزات نيز ايجاد اختلال كند.

آتش‌سوزي: عبارت است از اكسيداسيون سريع مواد قابل احتراق و زماني ايجاد مي‌شود كه سوخت و مواد اكسيد كننده در مجاورت منبع حرارت قرار گيرد. بعضي مواد براي سوختن نياز به منبع حرارت خارجي ندارند.

انفجار: آزاد شدن سريع انرژي كه باعث افزايش فشار شده و مي‌تواند بدنبال آتش‌سوزي، واكنشهاي شيميايي افزايش بيش از حد درجه حرارت رخ دهد. از علل انفجارات مي‌توان به نقص‌هاي سخت‌افزاري و يا نقص در دستورالعمل‌ها اشاره كرد.

فقدان هواي تنفسي: از بين رفتن و يا جايگزين شدن اكسيژن بوسيله گازي ديگر بطوري كه ميزان اكسيژن به كمتر از 5/19% حجمي برسد. اين خطر ممكن است در شرايط مختلف رخ دهد.

پاتولوژي: صدمات وارده به افراد در اثر ويروس‌ها، باكتريها و مواردي از اين قبيل.

رواني: صدمات وارده به اشخاص در اثر ضربات روحي.

تغييرات شديدها:

آسيب‌هاي وارده به اشخاص و تجهيزات در اثر انحراف دما از دامنه معمول خود سرما يا گرماي بيش از حد مي‌تواند مقدمه بروز آتش‌سوزي يا يخ‌‌زدگي باشد و نتايج آن ممكن است به صورت سوختگي و يا صدمات ساختاري باشد. خطر تغييرات شديد دمايي مي‌تواند در اثر نقص اجزاء و يا نقص در دستورالعمل‌ها بوجود آيد.

تشعشع: تمامي اشخاص يا تجهيزات حساس در مقابل پرتوهاي يونساز و غيريونساز نظير پرتوهاي ايكس، گاما، مادون قرمز، ماوراء بنفش، ليزر، تشعشعات الكترومغناطيسي يا راديويي و غيره در معرض اين گونه خطرات قرار دارند. نتايج اين نوع تماسها ممكن است بصورت سوختگي افراد، آسيب‌هاي ساختاري به تجهيزات و غيره باشد.

تفاوت PHL, PHA در سطح جزئيات آنهاست، در حاليكه PHL عموماً رويدادهاي مخاطره‌آميز، علت و اثرات آنها بر سيستم و همچنين سطح ريسك آنها را ارزيابي مي‌كند. PHA بعلاوه موارد فوق بهمراه توصيه‌هاي لازم جهت كنترل خطرات، در صورت امكان،‌ استانداردهايي را نيز براي تعيين تخلف‌هاي احتمالي ارائه مي‌كند.

اساساً يكسري سؤالات اصلي وجود دارند كه بايستي در هنگام اجرايPHA پرسيده شوند هر چند كه ممكن است بعضي از سؤالات ياد شده بسيار ساده و آشكار به نظر برسند ولي با وجود اين بايستي مورد توجه قرار گيرند زيرا در غير اين صورت پرسنل ارزيابي كننده ايمني سيستم قادر به درك كامل وضعيت‌هاي سيستم مورد مطالعه نخواهند بود.

جدول تجزيه و تحليل مقدماتي خطر

همانطور كه گفته شد جدول P.H.A از هفت ستون تشكيل شده كه در صفحه بعد ارائه مي‌گردد. براي پر كردن فرم P.H.A مي‌توان از چك سيستم‌هاي مختلف خطر استفاده كرد. همچنين لازم است يك سري سؤالات مانند سؤالات زير جواب داده شود.

1-   وظيفه اصلي سيستم چيست و چه كاري سيستم نبايد انجام دهد؟

2-   آيا در اين فرآيند و سيستم، افراد تماس مستقيم با فرآيند دارند؟

3-   آيا آئين‌نامه‌ها و قوانين كار براي كار سيستم وجود دارد؟ (اگر وجود دارد بايد بررسي شود)

4-   آيا سيستم مورد نظر قبلاً‌ با سيستم‌هاي مشابه مقايسه شده است در غير اين صورت بايد از سيستم‌هاي مشابه و تجربياتي كه افراد از سيستم‌هاي مشابه دارند استفاده نمود؟

5-   محصول نهايي سيستم مواد اوليه و مواد بينابيني چه هستند؟

6-   در اين فرآيند، ضايعات چه مي‌كنند؟

7-   در سيستم مورد نظر منابع انرژي كدامند؟

8-   چه حفاظهايي براي دستگاه و منابع انرژي وجود دارد؟

9-   آمار وميزان حوادث ناگوار سيستم چقدر است؟

10-    چگونه بايد خطرات مختلف را بررسي نمود؟

11-    علتهاي ايجاد خطرات كدامند؟

نكته‌اي كه بايد به آن توجه كرد اين است كه براي پر كردن فرمهاي P.H.A علاوه بر پاسخ به سؤالات مختلف (بالا) بهتر است فرم P.H.M و P.H.L نيز پر شود. در واقع در اين ماتريس 10 خطر اصلي و 6 نقص ساختاري اصلي كه البته بسته به نوع سيسم مي‌توانيم تغييراتي در اين جدول بدهيم و فرمها و جداول را متناسب با فرآيند مورد بررسي تغيير دهيم. در واقع فرم P.H.M راهنمايي براي پر كردن فرم P.H.L مي‌باشد و فرم P.H.L راهنمايي براي پر كردن P.H.A مي‌باشد.

جدول P.H.L تقريباً همانند جدول P.H.A مي‌باشد. با اين تفاوت كه فاقد ستون بررسي است. همچنين ستون آخر در فرم P.H.L مربوط به ستون ملاحظات است. ولي ستون آخر در P.H.A مربوط به پيشنهادات مي‌باشد. در پر كردن جداول P.H.A، پر كردن P.H.L و P.H.M يا سيستمهاي مختلف خطر اجباري نيست بلكه همه آنها راهنمايي براي پر كردن فرم P.H.A مي‌باشند. مثلاً‌ تمام خطراتي كه در P.H.L آورده مي‌شوند به P.H.A انتقال نمي‌يابند بلكه آنچه مهمترين آنها را دارد P.H.A مي‌شود و پيشنهاد منطقي و قابل اجرا بيان مي‌شود.

تفسير نتايج

        ·ريخت و پاش كارگاهي (با طبقه ريسك 4B):

با توجه به اينكه صدمات  حاصل از ريخت و پاش كارگاهي مي‌تواند جزئي باشد و احتمال وقوع حادثه بصورت چندين بار در طول عمر سيستم باشد، كه بر اساس ماتريكس بررسي خطر خطري با طبقه 4B قابل قبول است ولي نياز به تجديد نظر دارد.

        ·عدم استفاده از وسايل حفاظت فردي (با طبقه ريسك 4B)

عدم استفاده از وسايل حفاظت فردي مي‌تواند باعث بروز خسارت جسماني و جسماني و بيماري شغلي شود و از نظر احتمال وقوع چندين بار در طول عمر سيستم مي‌تواند رخ دهد كه بر اساس ماتريكس بررسي خطر طبقه ريسك B3 ، مطلوب است.

        ·عدم تهيه ماسك تنفسي مناسب براي كارگران با طبقه ريسك B2.

عدم تهيه ماسك تنفسي مناسب براي كارگران مي‌تواند سبب بروز انواع بيماريهاي ريوي و خوني بر اثر انتشار و در نتيجه استنشاق بخارات سمي و … شود و از نظر احتمال وقوع،‌ مي‌تواند در طول عمر سيستم چندين بار رخ دهد كه بر اساس ماتريكس بررسي خطر با طبقه B2 غير قابل قبول است.

        ·گرماي زياد با طبقه ريسك D3

گرماي زياد ناشي از عمليات جوشكاري مي‌تواند باعث گرمازدگي و يا ساير بيماريهاي ناشي از گرما شود و احتمال وقوع آن در طول عمر سيستم هر چند خيلي كم ولي وجود دارد. بر اساس ماتريكس بررسي خطر طبقه ريسك 3D قابل قبول است ولي نياز به تجديد نظر دارد.

        · حمل بارهاي سنگين به صورت دستي با طبقه ديسك 2E

حمل بارهاي سنگين به صورت دستي مي تواند باعث بروز عوارض و ناراحتي هاي اسكلتي عضلاني شود كه در طول عمر سيستم به ندرت رخ مي دهد كه براساس ماتريكس بررسي خطر قابل قبول و بي نياز به تجديدنظر دارد. و طبقه ديسك آن 2E مي باشد.

        ·سيستم تهويه نامناسب با سطح ريسك 2A :

تهويه نامناسب مي تواند باعث انتشار آلودگي و بخارات سمي و غيره در كارگاه شود كه اين خود باعث بروز بيماريهاي ريوي شغلي شود كه از نظر احتمال وقوع در طول عمر سيستم، چندين بار مي تواند رخ دهد كه براساس ماتريكس بررسي خطر طبقه ريسك 2A غيرقابل قبول است.

        ·حمل قالبهاي سنگين به صورت دستي و احتمال سوختگي با طبقه ريسك 3D :

حمل قالبهاي داغ به علت عدم استفاده از دستكش مناسب مي تواند باعث در رفتن قالب و برخورد به سر و تنه كارگر شده و ايجاد سوختگي در اثر تماس شود كه مي تواند باعث جراحت يا بيماري شغلي شود و احتمال وقوع آن در طول عمر سيستم هر چند خيلي كم ولي وجود دارد. براساس ماتريكس بررسي خطر طبقه ريسك 3D قابل قبول است ولي نياز به تجديدنظر دارد.

        ·حريق با طبقه ريسك 2D :

حريق در اثر فرسودگي سيستم و كابل دستگاهها و اتصالي دستگاهها مي تواند باعث آتش سوزي شده و خسارت جاني و مالي بوجود آورد كه احتمال وقوع آن در طول عمر سيستم هر چند خيلي كم است ولي وجود دارد و صدمات و جراحات وارده جدي مي باشد. براساس ماتريكس بررسي خطر سطح ريسك 2D  نامطلوب است.

كنترل ريسك (Risk control)

1- تعريف

زمانيكه خطرات شناسايي و ارزيابي شده اند، ابزارهاي كنترلي مناسبي مي بايست توسعه داده شده و پياده شوند.

فرآيند ارزيابي ريسك با شناسايي و طبقه بندي خطرات به خطرات كنترل شده و خطرات كنترل نشده سروكار دارد. خطراتي كه كنترل شده هستند به فعاليت هاي مضاعف و جديد نياز ندارند. اما خطرات كنترل نشده نيازمند اقداماتي براي رسيدن آنها به حدود كنترل هستند.

2- انواع كنترل ريسك

به دو روش مي توان ابزارهاي كنترل ريسك را دسته بندي كرد.

        ·كنترل هاي ايستگاه كار ايمن (Safe workplace controls)

        ·كنترل هاي پرسنلي ايمن (Safe personel controls)

ابزارهاي كنترلي كه ايستگاه كاري را ايمن مي سازند مطمئناً موثرتر از ابزارهايي هستند كه پرسنل را ايمن مي سازند كنترل هاي ايمني ايستگاه كاري بر اين باور هدف گذاري شده اند كه ريسك مرتبط با يك خطر را براي رسيدن به يك سطح قابل قبول به وسيله تصحيح ايستگاه كاري و يا تجهيزات حذف كرده و يا كاهش دهد.

در كنترل هاي ايمني انسان، ريسك مواجهه با يك خطر از طريق كنترل هاي شخصي مثل آموزش، الزامات، تجهيزات ايمني شخص كاهش مي يابد.

3- رده بندي ابزارهاي كنترل از نظر توالي انجام كنترل

به طور كلي ابزارهاي كنترل را از نظر توالي و موثر بودن به 6 گروه تقسيم مي كنند:

1-   حذف كردن (Elimination)

2-   جايگزيني (Substitutation)

3-   جداسازي (Isolation)

4-   كنترل مهندسي (Engineering Control)

5-   كنترل اداري (Administive Control)

6-   تجهيزات ايمني شخصي (Personal Protective Equipment)

4 گروه اول جز كنترل هاي ايمني محل كار مي باشد و گروه 5 و 6 جزء كنترل هاي ايمني انسان مي باشد.

1-   حذف كردن (Elimination)

حذف كردن خطر يك راه حل ايده آل براي كنترل ريسك است. بنابراين در كنترل ريسك مي بايست در رتبه اول تا جايي كه ممكن است خطرات را حذف كرد.

مثال هايي از حذف كردن خطر:

-         تعمير سقف سوله

-         پركردن ناهمواريهاي كف سالن

-         حذف مواد پاك كننده شيميايي مثل تينر

2-   جايگزيني (Substitutation)

در صورتي كه حذف خطر ممكن و ميسر نباشد مي بايست به دنبال كاهش وخامت آن به وسيله جايگزيني بود. تعيين فرآيند جايگزيني بسيار مهم است چرا كه فرآيند جديد ممكن است خطرات جديدي را نيز در بر داشته باشد. پس به ياد داشته باشيم فرآيندهاي جديد نيز بايد مشمول ارزيابي ريسك قرار گيرند. مثال:

-         استفاده از تسمه نقاله و ليفتراك ها به جاي حمل و نقل دستي

-         استفاده از پرينتر ليزري به جاي پرينترهاي سوزني

-         جايگزيني موتورهاي الكتريكي به جاي موتورهاي بنزيني و يا گازي در ليفتراك ها

3-   جداسازي (Isolation)

زماني كه حذف يا كاهش وخامت خطر تا حد ممكن انجام شد در صورت وجود خطر نوبت به جداسازي مي رسد. جداسازي به منظور كاهش رخداد خطر انجام مي گيرد.

انواع جداسازي به شرح زير است:

-         جداسازي (حصاركشي) كلي (Total enclosure)

-         جداسازي جزئي (Partial enclosure)

-         جداسازي افراد از خطر

-         كاهش مواجهه با خطر

جداسازي كلي

در اين نوع جداسازي منبع خطر به طور كلي ايزوله مي شود. مانند مكان هاي تابش اشعه‌هاي راديواكتيو

جداسازي جزئي

در اين نوع جداسازي منبع خطر به طور كلي ايزوله مي شود اما باز هم خطر مواجهه با آن وجود دارد مثل حفاظ هاي تابلوي برق.

جداسازي افراد از خطر

تا حد ممكن افراد را از منبع خطر دور مي كنند.

4-   كنترل مهندسي (Engineering Control)

در اين مرحله تعديل و تصحيح ابزارآلات و ماشين ها و تسهيلات ايستگاه كاري مدنظر قرار مي گيرد. مثال:

-         گذاشتن حفاظ كناري براي تسمه نقاله ها

-         تغيير دادن فرم دسته ابزار

5-   كنترل اداري (Administive Control)

اين دسته از كنترل ها را مي توان به سه گروه تقسيم كرد:

-         آموزش و اطلاع دهي نسبت به خطرات

-         سرپرستي، نظارت و راهنمايي

-         استفاده از سيستم هاي ايمني كار و مجاز بودن به كار (قوانين و مجوزهاي كاري) مثال:

-         استفاده از گردش كاري مخصوصاً براي كارهاي كسل آور

-         تعديل شيفتهاي كاري

آموزش، نظارت و سرپرستي براي حصول اطمينان از اينكه كاركنان وظايف خود را با كيفيت مطلوب و بدون دردسر انجام داده اند لازم مي باشد، دارا بودن دانش و توانايي كار براي آنها الزامي است.

سيستم هاي ايمني كار روش هاي مستند شده اي براي استفاده مطمئن از تجهيزات فرايندها مي باشند.

مجوزهاي كار براي كارهايي مانند جوشكاري اكسيد استيلن و كار در فضاهاي بسته، به دليل كنترل كردن عمليات هايي كه ذاتاً خطرناك هستند بكار مي روند.

6-   تجهيزات ايمني شخصي (Personal Protective Equipment)

حتي زماني كه يك خطر از بين رفته است، استفاده از تجهيزات ايمني شخص مي تواند ضرورت داشته باشد براي اطمينان از اينكه خطر دوباره بوجود نيايد.

تجهيزات ايمني شخصي شامل:

لباس كار

لباس كار بايد در وضعيت مناسب با كار و اندازه مناسب براي پرسنل باشد.

كفش ايمني

استفاده از كفش هاي ايمني با محافظ استيل مي شود. همچنين در جاهايي كه كف سالن مرطوب است از كفش هاي لاستيكي استفاده شود.

كلاه ايمني

قبل از ورود به محل در مواقعي كه ايجاب مي كند بايد حتما از كلاه ايمني استفاده كرد. هميشه مطمئن باشيد كه كلاه ايمني را به همراه داريد.

گوشي ايمني

از متداول ترين خطرات مي توان سروصدا را نام برد. براي جلوگيري از آسيب و يا از دست دادن شنوايي در مواقع لازم بايد از آن استفاده كرد.

دستكش ايمني

دستكش ايمني چند لايه و استاندارد، پوست را از گزند مواد شيميايي و همچنين از ديگر آسيب ها مانند كوفتگي، خراش، پارگي و … حفظ مي كنند.

عينك ايمني- تجهيزات تنفسي

4- نقش كارگران در كنترل ريسك

كارگران نقش هاي زير را مي توانند در كنترل ريسك ايفا كنند:

-         خود را در معرض ريسك هاي غيرضروري قرار ندهند.

-         هميشه مجهز به وسايل ايمني لازم باشند.

-         در صورت استعمال دخانيت فقط از مكان هاي مجاز استفاده كنند.

-         به طور پيوسته مراقب خطرات باشند.

اين ابزارها مي توانند ايمني كار را افزايش دهند در صورتي كه تك تك افراد در قبال انجام آن مسئوليت پذير باشند. هر فردي مي تواند علت يك وضعيت خطرناك باشد. در صورت غفلت و بي توجهي، آن را كتمان نكنيد و گزارش دهيد. بدانيد مشورت با ديگران در محل، خطر را بيشتر تحت كنترل قرار مي دهد. خود را بي جهت در ريسك قرار ندهيد.

5- علائم ايمني (SAFETY SIGNS)

به غير از علائم خطر، طراحي بقيه علائم به صورت سمبوليك انجام شده است.

علائم ايمني با توجه به اهداف و وضعيت هاي موثر بر ايمني و سلامتي طراحي شده اند.

بايد توجه داشت علائم ايمني جايگزين ابزارهاي كنترل ريسك نيست.

علائم ايمني براساس كاربرد و وظيفه شان به چهار دسته تقسيم مي شوند:

1-   علائم قراردادي (Regulatory signs)

2-   علائم خطر (Hazard signs)

3-   علائم اطلاعات فوريتي (Emergency information signs)

4-   علائم آتش (Fire signs)

1-   علائم قراردادي (Regulatory signs)

اين علائم نشانگر منع هاي قانوني يا رويه هاي ايمني هستند. و به سه گروه تقسيم مي شوند:

الف- علائم بازدارنده:

نشان دهنده اين است كه يك فعاليت يا عملكرد نيازمند كسب مجوز است.

ب- علائم اجباري:

نشان دهنده تعداد كارگر الزام شده براي انجام كار و يا استفاده از يك ابزار خاص است.

ج- علائم محدود كننده:

جاهايي كه انجام كار يا عمليات محدوديت نيروي انساني و يا تسهيلاتي دارند، مورد استفاده قرار مي گيرند.

2-   علائم خطر (Hazard signs)

به دو دسته تقسيم مي شود:

الف- علائم خطر (Danger Signs)

نشانگر اين است كه يك خطر خاص يا وضعيت خطرناك تهديد جاني دارد.

ب- علائم هشدار دهنده (Warning Signs)

نشانگر اين است كه يك خطر خاص يا وضعيت خطرناك وجود دارد اما تهديد جاني در بر ندارد.

3-   علائم اطلاعات فوريتي (Emergency information signs)

نشانگر مكان، موقعيت تسهيلات فوريتي مربوط مانند خروجي ها، تجهيزات ايمني و يا جعبه هاي كمك هاي اوليه است.

4-   علائم آتش (Fire signs)

نشانگر مكان آلارم آتش، تجهيزات آتش نشاني و خروجي ها است.

پذيرش ريسك:

واقعيت اين است كه حتي با رعايت كليه مقررات ايمني و بهداشت ممكن است بخشي از ريسك بعضي از خطرات باقي بماند كه ناگزير بايستي پذيرفته شوند، مقدار ريسك قابل قبول يا غيرقابل يك بحث مديريتي بوده كه خروجي اين بحث تحت تاثير ورودي هاي مختلفي است كه يكي از آنها بحث هزينه هاست.

تعهدات مديريت:

ايمني سيستم بدون تعهدات كامل و اصولي مديريت و همچنين بدون وجود اطمينان و اعتماد دو طرفه بين مديريت كارخانه و مديريت ايمني سيستم قابل دسترسي نخواهد بود، بدين شكل كه از يك طرف بايستي مديران رده بالا مطمئن باشند كه مسائل ايمني توسط افراد مطلع، وارد و آگاه انجام مي شود و از طرف ديگر مدير ايمني سيستم نيز بايد از حمايت كامل مديريت كارخانه خاطرجمع باشد، همچنين لازم است كه شاغلين محيط هاي كاري نيز به خوبي از وظايف كادر ايمني و همچنين حمايت هاي مديريت كارخانه از واحد ياد شده در راستاي اجراي وظايف محوله آگاه باشند. در ضمن وجود نهادي كه در نهايت حد قابل قبول بودن ريسك، عناصر سازماني درگير، خروجيهاي موردنياز و اقدامات لازم بر روي خروجيها را تعيين نمايد الزامي خواهد بود.

بر طبق پيشنهاد اولسون براي مديريت موثر ريسك لازم است كه مديريت سازمان:

1-   بخواهد كه كليه شاغلان و همچنين سازمانهاي پيمانكار در مديريت برنامه ايمني سيستم همكاري كنند.

2-  مطمئن شود كه ساختار سازماني مديريت ايمني سيستم طوريست كه آنها از قدرت و انعطاف پذيري سازماني براي كارآيي موثر برخوردار هستند.

3-  مطمئن شويد كه ريسك هاي قابل قبول و غيرقابل قبول براساس سياست هاي شركت به خوبي تعريف شده و مستندسازي گرديده اند به طوريكه تصميم گيرندگان از ريسك هاي موجود در هنگام كار سيستم آگاه هستند.

4-  بررسي ريسك حادثه را به عنوان بخشي از هر برنامه ارزيابي يا تجديدنظر و همچنين مرحله اي از تمامي مراحل مهم تصميم گري الزامي سازد.

بدون كسب اطمينان هاي فوق به عنوان حداقل تعهد مديريت سازماني تلاش هاي ايمني موفقيت آميز نخواهد بود همچنين لازم است كه مديريت علاوه بر تامين منابع موردنياز و تعهدات لازم براي رسيدن به اهداف ايمني سيستم، آماده قبول نتايج فرآيند ايمني سيستم نيز باشد و اطمينان حاصل كند كه تصميمات گرفته شده براساس كليه اطلاعات موجود صورت مي گيرد.

 

 

منبع : سايت علمی و پژوهشي آسمان--صفحه اینستاگرام ما را دنبال کنید
اين مطلب در تاريخ: چهارشنبه 12 اسفند 1394 ساعت: 11:01 منتشر شده است
برچسب ها : تحقیق در مورد ايمني سيستم‌ها,

«تصميم‌گيري»

مقدمه:

در جهان پيچيده، افراد مجبورند از عهده مسائلي برآيند كه فراتر از منابع تحت اختيار آنها است. در چنين شرايطي چيزي كه به آن نياز دارند، شيوه پيچيده تفكر نيست، بلكه چارچوبي است كه آنها را قادر مي‌سازد به مسائل پيچيده به شيوه‌اي ساده بيانديشند. پيچيدگي شرايط محيطي و تعدد و تنوع عوامل تأثيرگذار داخلي و خارجي در حوزه‌هاي تصميم‌گيري، شرايطي بغرنج و توأم با عدم اطمينان فراهم آورده است كه تصميم گيرنده را با ريسك و ترس از اتخاذ تصميم نادرست مواجه مي‌سازد.

تصيمم‌سازي تحت شرايط ريسك و عدم اطمينان، يكي از مهم‌ترين وظائف مدير است ولي اغلب در مواقع تصميم‌سازي با كمبود اطلاعات و زمان مواجه هست، تصميماتي كه مديران مي‌گيرند مي‌تواند موجب رشد، رونق يا ورشكستگي شركت شود. معمولاً تصميم بايد در شرايطي گرفته شود كه عوامل پيوسته در حال تغييرند، اطلاعات چندان روشن نيست و ديدگاهها متناقض هستند مديران بايد پيوسته در صدد راههاي تازه برآيند و چاره‌اي بينديشند. در بعضي مواقع تأخير در تصميم‌گيري خطر بيشتري از ريسك اوليه دارد.

صاحب نظران تصميم‌گيري را قلب مديريت تلقي مي‌كنند و معتقدند كه تمام كاركردهاي مديريت را مي‌توان برحسب فراگرد تصميم‌گيري تشريح نمود. تخصيص منابع، شبكه ارتباطي، روابط رسمي و غيررسمي و تحقق هدفهاي سازمان به وسيله مكانيزم‌هاي تصميم‌گيري كنترل مي‌شوند. از اين رو، تصميم‌گيري به منزله كليد فهم پيچيدگيهاي سازمان و عملكردهاي مديريت است. در مديريت اساس اقدامات و شكل‌گيري فعل و انفعالات تصميمات است و به تعبيري همه اقدامات آميخته با تصميم‌گيري است. مديريت جوهر‌ه‌اش تصميم‌گيري است و جوهره تصميم‌گيري اراده انساني است. تصميمات در طول خط‌مشي و مبتني بر آن هستند و هر تصميمي بايد بوسيله خط‌مشي حمايت شود و اگر حمايت نشود آن تصميم ناقص خط‌مشي است يا آن را بر نگرفته است.

مفهوم تصميم‌گيري و اهميت آن:

تصميم عبارت است از قضاوت يا انتخاب ميان دو يا چند راه حل مختلف كه به اشكال نامحدود و در شرايط مختلف انجام مي‌گيرد. تصميم‌سازي فرآيند تشخيص مسائل و فرصت‌ها و حل آنها مي‌باشد بطوريكه از طريق آن فرآيند ايجاد دو بررسي گزينه‌ها و انتخاب صورت مي‌پذيرد. بنابراين مي‌توان مي‌گفت كه تصميم‌سازي فرآيندي است آگاهانه و مبتني بر خلاقيت و هوش انساني كه به مدد دانش و تجربه و بصيرت محقق مي‌شود. ذهن انسان مي‌تواند به هر چيزي كه برايش قابل درك باشد و آنرا باور داشته باشد دست يابد.

تصميم‌گيري شامل دو مرحله اصلي است مرحله شناسايي مسئله و مرحله حل مسائل، به طوري كه سازمان در هر زمان درصدد اجراي دو مرحله بمنظور ارائه راه‌حل‌هاي مختلف مي‌باشد. تصميمات تحت تأثير عوامل متعددي قرار دارد عمده‌ترين آنها عبارتند: موضوع تصميم، زمان و پيچيدگي متغيرها، طراحي و ساختار سازمان، پيچيدگي محيطي، تعدد و تنوع عوامل تأثيرگذار داخلي و خارجي و ميزان اطلاعات، ضمناً تصميم‌گيري مي‌تواند توسط كارشناسان، مديران، و تيم‌ها اتخاذ شوند.

محيطي كه امروزه مديران بايد در آن به تصميم‌گيري بپردازند به دلايل متعددي سخت و دشوار شده است كه از جمله اصلي‌ترين عوامل مؤثر در آن: تعدد عوامل تأثيرگذار در فضاي تصميم‌گيري، تنوع گزينه‌ها و راهكارهاي در دسترس، افزايش ريسك و يا هزينه اتخاذ تصميمات نادرست، تخصصي شدن موضوعات، زمان اتخاذ تصميم و پيش‌بيني عواقب تصميم مي‌باشند. براي گرفتن تصميمات مهم، اطلاعات بايد در سطح سازمان موجود باشد نه فقط در حد يك نفر، ضمن اينكه با داده‌هاي متناسب و كافي و صحيح مي‌توان تصميم‌گيري صحيح‌تر نيز اتخاذ نمود. هر تصميمي با يك ايده آغاز مي‌شود و چون توانايي در خلق ايده‌هاي ناب محدود است پس تصميم‌گيري نيز مي‌تواند توأم با خلاقيت باشد.

بين كيفيت تصميم و زمان رابطه مستقيمي وجود دارد بطوريكه هر چقدر زمان بيشتر در اختيار تصميم‌گيرندگان قرار گيرد كيفيت تصميم نيز افزايش مي‌يابد البته همانگونه در نمودار (1) ملاحظه مي‌گردد در موارديكه زمان كم‌جهت انتخاب راهكارهايي وجود دارد معمولاً تصميم بصورت فردي اتخاذ مي‌گردد و به تبع آن كيفيت آن نيز پايين مي‌باشد. و هر چه از افكار و اطلاعات ديگران بيشتر استفاده گردد بلحاظ برخوردار شدن از اطلاعات جمعي، كيفيت نيز افزايش مي‌يابد.

انسان در هر لحظه از زندگي شخصي و شغلي خود در حال تصميم‌گيري است. گاهي اوقات اين كار چنان عادي و روزمره مي‌شود كه فرآيند تصميم‌گيري به شكل ناخودآگاه انجام مي‌گيرد و گاه قضاوت و اخذ تصميم نهايي در مورد يك موضوع چنان دشوار مي‌نمايد كه ساعت‌ها و حتي روزها فكر و ذهن ما را درگير مي‌كند. آنچه مسلم است، تصميم‌گيري درست مستلزم داشتن اطلاعات درست است اما راه به دست آوردن اطلاعات درست كدام است؟ چه اطلاعاتي براي تصميم‌گيري لازم است و چگونه مي‌توان از طريق مشاركت تصميم بهتر و دقيق‌تر اخذ نمود و … اينها مواردي است كه فرد به هنگام اخذ تصميمات در امور شخصي و حرفه‌اي خود به دقت بايد در مورد آنها فكر كند.

منابع و فرصت‌ها محدودند و شايسته نيست كه با اخذ تصميمات نادرست آنها را به هدر دهيم. كليه افراد شاغل در سازمانها و بويژه مديران بايد همواره اين محدوديت را مدنظر داشته باشند و از طريق آشنا شدن با فرآيند تصميم‌گيري و كسب مهارت در اجراي مراحل مختلف آن، تا آنجا كه ممكن است ضريب خط را در تصميمات خود كاهش دهند. نبايد فراموش كرد كه گاهي اوقات مسند تصميم‌گيري به نوعي مسند قضاوت تبديل مي‌شود و قضاوت كاري بس دشوار و پر مسئوليت مي‌باشد.

خط و مشي بيانگر بينش است و اتخاذ تصميم فرآيندي كنشي و واكنشي بر پايه خط مشي، تصميم در راستا و در طول خط مشي ترسيم شده اتخاذ مي‌شوند. در درجه‌بندي تصميم‌گيريها چنانچه خط‌مشي گذاري مفهوم تصميم‌گيري بنياني يا اوليه را داشته باشد اتخاذ تصميمات جاري كه در راستاي آن انجام مي‌گيرد از جمله جايگاه و رتبه، تصميم‌گيري ثانويه تلقي مي‌گردد. رابطه بين تصميمات اوليه و ثانويه رابطه تأييد و حمايت متقابل است. به اين معنا كه تصميم‌گيري بايد پشتيبان خط‌مشي و برعكس خط‌مشي بايد تأييدكننده تصميم باشد. ارزيابي هر تصميم اوليه و ثانويه نيز به منظور اطمينان از همين امر صورت مي‌پذيرد، زيرا خط مشي‌گذاري زياد قابل تكرار نيست.

عوامل اصلي تصميم‌گيري:

عوامل اصلي در تصميم‌گيري عبارتند از:

1-   تشخيص مسأله

2-   تشخيص راه‌حلهاي مربوطه

3-   تشخيص و انتخاب بهترين راه حل

ويژگي مشترك در عوامل سه‌گانه تصميم‌گيري همان شناخت و تشخيص است كه ريشه در معرفت و سطح آگاهي تصميم گيرنده در شرايط و تسلط او بر مسائل دارد. در تشخيص مسأله بايد هدف روشني را تعقيب نموده، از نيازهاي واقعي سازمان آگاه شد. جهت تشخيص راه‌حلها مي‌بايست مفهوم روشني از فعل و انفعالاتي كه در آينده انجام خواهد شد داشته باشيم و آنگاه از ميان راه حل‌هاي موجود بهترين راه‌حل‌ را متناسب با امكانات انتخاب نمائيم.

احاطه انسان بر متغيرها عامل تفكيك آنها از لحاظ كنترل‌پذيري يا عدم كنترل‌پذيري است. در مرحله‌اي ممكن است وضعيت متغيرها از نظر قابل كنترل يا غيرقابل كنترل بودن تغيير كند و اين در صورتي است كه ميزان تسلط و احاطه انسان بر موضوع تغيير نمايد. بنابراين ممكن است متغيري براساس ميزان توانمندي و احاطه، براي يك سازمان قابل كنترل و براي سازمان ديگر غيرقابل كنترل باشد.

متغيرها از لحاظ زماني در دو مرحله زماني جداگانه بر تصميمات تأثير مي‌گذارند:

1-  در موقعيت انجام مطالعات و جمع‌آوري اطلاعات كه تأثير متقابل قبل از اتخاذ تصميم است و متغير در نوع تصميم دخالت دارد.

2-   دخالت متغيرها به شكل حمايت و تقويت يا تزاحم كه تصميم اتخاذ شده را تحت تأثير قرار مي‌دهد.

تقسيم‌بندي ديگر از متغير به صورت قابل پيش‌بيني و غيرقابل پيش‌بيني تقسيم مي‌شوند. هر متغير قابل كنترل يا غيرقابل كنترل ممكن است قابل پيش‌بيني باشد يا غيرقابل پيش‌بيني. متغيرهاي قابل كنترل معمولاً جزء عوامل داخلي و دروني‌ سازمان محسوب مي‌شوند و متغيرهاي غيرقابل پيش‌بيني بيشتر جزء عوامل محيطي هستند كه سازمان در آن قرار دارد.

متغيرهاي قابل كنترل:

متغيرهاي قابل كنترل بيشتر بر عواملي دلالت دارند كه مستقيم مي‌تواند بر آنها اشراف داشته باشد از جمله:

1-  ظرفيت (انساني، مكاني، تكنولوژي). در طراحي ظرفيت تصميم‌گيرنده ظرفيت هر يك از عوامل انساني، مكاني و تكنولوژي را پيش‌بيني و كنترل مي‌كند.

2-  تنظيم نسبت عوامل مالي و پشتيباني و توليدي و خدمات. از آنجا كه تصميم‌گيرندگان فرآيند و خدمات را براساس طرحهاي مربوط قبلاً بررسي و پيش‌بيني مي‌كنند قابليت كنترل آنها در سيستم وجود دارد.

3-   ساختار سازمان به دليل احاطه مديريت بر سيستم، طراحي ساختار و هر گونه تغيير در آن قابل كنترل است.

4-  تغيير در برنامه متأثر از دگرگوني در نحوه هدايت سازمان و برعكس. جايگزيني برنامه‌ها و تغيير در اجزاي هر برنامه تحت كنترل تصميم گيرنده است. نحوه هدايت عمليات سيستم براساس تغييرات برنامه نيز قابليت كنترل دارد.

5-  فرآيند اجرايي. عمدتاً هر يك از منابع انساني بلحاظ توانائيهاي خاص در انجام وظائف‌شان، جايگاه خاصي را در فرآيند دارند. مجموعه توانائيهاي كاركنان كه مبناي كاركرد آنها است، عوامل دروني و جوهره اصلي فرآيند اجرايي در سيستم است. تغيير و دگرگوني در هر بخش از فرآيند عملاً متأثر از اين توانائيها و قابل سنجش، هدايت و كنترل توسط تصميم گيرنده است.

متغيرهاي غيرقابل كنترل:

متغيرهاي غيرقابل كنترل از نظارت دروني سيستم خارج بوده، حالت فراسيستمي دارد و توجه به آنها و نيز انجام برآوردهاي احتمالي براي منبع تصميم‌گيرنده بيش از متغيرهاي قابل كنترل لازم است. برخي از متغيرهاي غيرقابل كنترل عبارتند از:

1-   متغيرهاي طبيعي. اين متغيرها ناشي از تحولات و دگرگونيهاي طبيعي و زيست‌محيطي است.

2-  عوامل رواني و اجتماعي. متغيرهاي قابل پيش‌بيني يا غيرقابل پيش‌بيني‌اند كه در هر صورت سازمان بر آنها كنترلي ندارد دگرگونيهاي بافت جمعيتي و گرايش‌هاي مختلف كه بوجودآورنده روابط اجتماعي و جو رواني خاصي در جامعه است جزء متغيرهاي مؤثر بر سيستم محسوب مي‌شود و سيستم بايد با در نظر گرفتن شرايط ذكر شده، عكس‌العمل‌هاي مؤثر در قبال آنها را براي تداوم بقاي خود تدبير نمايد.

3-  جريان فراگير علمي و فن‌آورانه احاطه كننده سازماني. افزايش دامنه علوم و فن‌آوري به دور از كنترل سيستم و مستقل از تأثيرات جزئي آن است. گسترش بي‌وقفه تحقيقات، زمينه به كارگيري فنون جديد را در اجراي فرآيندهاي گوناگون فراهم مي‌سازد. بنابراين تصميم‌گيرندگان، تأثير علوم و روش‌هاي علمي جديد در غالب فن‌آوري را هر چند كه قابل پيش‌بيني نيز باشد، دور از كنترل خود مي‌دانند.

4-  متغيرها فرهنگي و سياسي. گرايش‌هاي سياسي در محيط، قوانين جديد و طرحريزيهاي كلان اجتماعي، تغيير در روش حكومت، انقلاب و غيره همگي از متغيرهايي هستند كه تصميم‌گيري در سيستم متأثر از آنها بوده، در آن شرايط، احتمال تغيير در تصميمات براي بقاي سيستم وجود خواهد داشت.

5-  متغيرهاي كلان اقتصادي. اين متغيرها از جمله عواملي هستند كه بر خرده سيستم‌ها و تصميم‌گيرندگان آنان تأثير مي‌گذارند. بطور كلي شناخت مباني و بنيانهاي اقتصادي كه همه ابعاد جامعه و از جمله خرده سيستم‌ها را مستقيماً تحت تأثير قرار مي‌دهند، در هر مرحله از تصميم‌گيري براي تصميم‌گيرندگان ضروري است.

تمام متغيرهاي قابل كنترل و غيرقابل كنترل اعم از قابل پيش‌بيني و غيرقابل پيش‌بيني ممكن است بصورت تصادفي جابه‌جا شوند يعني متغير يا متغيرهايي كه به نظر قابل پيش‌بيني و كنترل بودند، تصادفاً تغيير ويژگي داده به نوع ديگر تبديل مي‌گردند.

بررسي انتظارات:

هدفگذاري خود مفهوم تصميم‌گيري و خط‌مشي‌گذاري را دربر دارد يعني حركت به هم پيوسته‌اي است و آنچه تمركز بر آن است، خط‌مشي تعيين شده اوليه است بنابراين خود هدف‌گذاري هم طي فرآيند اتخاذ تصميم‌ صورت مي‌گيرد و اين دو فرآيند به هم پيوسته و دوطرفه است. در اين فرآيند دو طرفه عامل انتظارات دخالت دارد. انتظار از خط‌مشي اصلي، تحقق اهداف است و به موجب انتظارات، خط‌مشي بايد اهداف را تأمين كند. اين موضوع در مورد تصميم هم صادق است.

انتظار بر دو نوع است: عقلائي و احساسي. در انتظارات عقلائي، مديريت توان و امكان تحقق هدف را در خود و سازمان جستجو مي‌نمايد و فرآيندهايي را كه در نيل به هدف نقش دارد بررسي مي‌كند. اما در انتظارات احساسي امكان تحقق هدف براساس مطالعات علمي نيست.

 

 

 

 

 

 

 

نمودار: سير تكاملي انتظارات در تصميم‌گيري

انتظارت عقلايي كه براساس توان و امكان عمليات اجرايي و نيز پايبندي و اعتقاد عامل شكل مي‌گيرد مي‌تواند موجب راه‌اندازي سيستم شده يا آن را متوقف كند. منظور از عامل در بعد مديريتي، شخص مدير يا هيأت مديران و در بعد سازماني مجموعه عوامل تعامل كننده درون سازماني است. اگر انتظارات عقلايي برآورده شود (تأثير مثبت) فرآيند تكامل يافته، جنبه تداوم به خود مي‌گيرد و اگر برآورده نشود (تأثير منفي) فرآيند متوقف يا در آن تجديد نظر مي‌شود. (نموار فوق)

سنجش تصميم و خط‌مشي ارتباط مستقيم با انتظارات دارد. انتظارات بعد از هدفگذاري و قبل از اقدام مطرح مي‌شود. تصميم با انتظارات مقايسه مي‌شود و تصميم‌گيرنده‌ به عنوان بازخورد مطالعات خود به اين نتيجه مي‌رسد كه بايد انتظار را منطقي‌تر و عقلايي‌تر كند يا خير.

شناسايي گروه‌ها در خط‌مشي‌گذاري:

مديريت بر پايه تحليل گروهي از خط‌مشي، بيان كردن ايدئولوژي و بينش مجموع افراد تشكيل دهنده گروهي است كه هر يك از آنان به نحوي از علوم، فنون و تجربه برخوردارند. گروه‌ها، مجموعه‌اي از عوامل انساني هستند كه به نحوي در اتخاذ تصميم و پذيرش آن، هم در موقعيت اخذ تصميم (به صورت مثبت و منفي) و هم در شرايط اجراي تصميم، نقش دارند.

مجموعه افراد، ويژگيها و خصوصياتي دارند كه با ويژگيهاي فرد فرد اعضاي آن گروه مغاير است. قوانين، ضوابط، آيين‌نامه‌ها، روش و آنچه در مورد هر يك از افراد صدق مي‌كند در مورد مجموعه آنها صدق نمي‌كند. همچنين گروه از يك سلسله قوانين و هنجارهايي پيروي مي‌كند كه اجزاي آن به طور منفرد از آن تبعيت ندارند. حضور بيش از يك فرد در جمع و تأثير و نقش آنها، موجب مي‌شود گروه عملاً از لايه‌هاي مختلفي تشكيل يابد. مشتركاتي كه به طور طبيعي بين برخي افراد يك گروه وجود دارد و دسته‌بنديهاي قهري و جبري كه از اختيارات انسانها خارج بوده، از ابتداي خلقت با آنهاست پديد آورنده اين لايه‌هاي متفاوت است.  اين لايه‌ها داراي شاخصهاي متفاوتي از قبيل بنيانهاي اجتماعي، اقتصادي، فني، تخصصي، رفتاري و صنفي است. نحوه نفوذ در اين لايه‌ها با هم يكسان نيست و متناسب با آن لايه خاص است. همچنين شيوه‌هاي مشاركت در لايه‌هاي گروه متفاوت است. دريافت و پردازش اطلاعات و تجزيه و تحليل موضوعات جاري سازمان و نيز رهيافتهاي اجرايي و عملياتي متأثر از خصوصيات هر لايه است.

تقويت و توسعه عملكرد هر لايه از گروه، به طريق اولي، تابعي از آمادگي‌هاي موجود و متأثر از خصوصيات آن لايه است و اگر چه گروه هنگام مقايسه با ديگر گروهها از يكپارچگي ظاهري برخوردار است، به علت تفاوتها و دسته‌بنديهاي ميان افراد عملاً لايه‌هاي گروه هستند كه ايفاي نقش كرده، كاركردها و ارتباطات را پديد مي‌آورند. بر اين اساس «فرهنگ گروه» عملاً برآيند تعامل خرده فرهنگي (شامل تعاون و تعارض) ميان لايه‌هاي گروه است كه مبين ويژگي عمومي و جامع گروه بوده، با ويژگي آحاد و اجزا و لايه‌هاي آن متفاوت است.

البته بديهي است كه «حيات گروهي»، مبادلات و تشريك مساعي داخلي بين اجزا و لايه‌ها را ضروري مي‌كند و از اين رو در لايه‌ها و اجزاي گروه فعل و انفعالات دروني و بيروني براي حل مسائل گروه انجام مي‌گيرد.

خط‌مشي سازماندهي و بسيج گروه‌هاي انجام پروژه. سازماندهي و بسيج گروههاي انجام پروژه زماني كه لايه‌هاي گروه مشخص شده باشد، بسيار حساس و نيازمند خط‌مشي فراگير و جامعي است. ساماندهي و بسيج دو خصوصيت جدا از يكديگر را به وجود مي‌آورد:

1-   نقش گروه را در زمينه مشاركت در امر تصميم‌گيري و تعيين و ترسيم خط‌مشي مشخص مي‌كند.

2-  در اجراي خط‌مشي و تصميم اتخاذ شده، زمينه‌هاي عمل را به وجود مي‌آورد. آنچه يك گروه را از گروه ديگر متمايز مي‌كند، «هدف گروه» و آنچه كه گروه را به حركت وامي‌دارد دستيابي به موفقيت است. اين امر موجب چندين ويژگي در گروهها مي‌شود:

1-   گروهها نوعاً «پرتلاش» مي‌شوند و تلاش بيشتر را لازمه توفيق خود مي‌دانند.

2-   در قياس با گروههاي ديگر و برحسب موضوع سعي در «نوآوري» دارند.

3-   در راستاي توفيق طلبي به درجه‌اي از «اقتدار» نايل مي‌آيند.

براساس دستاوردهاي ذكر شده، گروهها از «تكثر» استقبال مي‌كنند و پذيرفته شدن آنان دلالت بر گسترش و ترويج اقتدار مي‌كند، به طوري كه دامنه اقتدار گروه فراتر از اقتدار فرد قرار مي‌گيرد. بنابراين بايد:

1-   گروه از خط‌مشيهايي كه زمينه بسيج و انسجام تواناييهاي آن را پديد مي‌آورد استقبال كند.

2-  گروههايي كه چنين خط‌مشي را اجرا مي‌كنند در راستاي گسترش كمي نيازمند پيوستن فرد يا افراد ديگرند و بايد محدوده اجتماعي و فرهنگي، صنفي و غيره را در مخاطبان در نظر بگيرند.

ابزارها و روشهاي تصميم‌ساز وتصميم‌گيري:

ابزارها و مدلهاي متعددي جهت تصميم‌سازي و تصميم‌گيري وجود دارد كه هر يك با توجه به شرايط و ماهيت موضوع مي‌تواند اثربخش بوده و تصميم گيرندگان را در اتخاذ راهكار بهينه كمك نمايد اهم ابزارها و روشهاي مورد استفاده بشرح زير مي‌باشند:

الف) ابزهارها:

مدل‌سازي: اين ابزار براي آزمون متغيرها، بررسي روابط ميان داده‌ها و پيش‌بيني نتايج حاصله از تغيير هر يك از عوامل هست. در واقع مدل‌سازي، ايجاد فرمول و حل رياضي مسأله در شرايط ساختار يافته است. اين روش داراي مزايايي چون سرعت، ارزان و آسان را داراست. برنامه‌ريزي خطي و تئوري صف از مهمترين روشهاي مدل‌سازي هستند. در برنامه‌ريزي خطي، ديدگاه حاكم به دنبال حداكثر يا حداقل كردن خروجي يك برنامه يا هدف با توجه به محدوديتها است و تئوري صف نيز براي آزمايش و بررسي ماهيت خطوط انتظار بكار مي‌رود.

شبيه‌سازي: از آنجا كه امكان آزمون و خطا بر كليه پديده‌ها و موضوعات بصورت واقعي و طبيعي ميسر نمي‌باشد بنابراين از شبيه‌سازي براي بررسي آثار شرايط اجتماعي مورد آزمون استفاده كرده و نتايج را ثبت و رسيدگي مي‌كنند. طبيعتاً هر قدر كه شرايط و عوامل و ارتباطات بين مسائل واقعي با مدل، واقع‌بينانه‌تر باشد نتايج حاصله از دقت و صحت بيشتري برخوردار خواهند بود. از مزاياي اين روش، انعطاف در مدل كردن سيستم‌ها، سناريوهاي زمان واقعي، آناليز و طراحي آماري مي‌باشد.

پيش‌بيني:

پيش‌بيني در مواردي كه انتظار تغييرات بر روند آينده، همانند شرايط رفتار گذشته و جاري فرض شود كاربرد داشته و عمدتاً كاربرد پيش‌بيني، تهيه و تنظيم برنامه‌ها است با اين فرض كه شرايط و رفتار گذشته راهنماي رفتار و شرايط آينده خواهد بود و در مواردي نظير روند تغييرات تكنولوژي، شرايط اقتصادي، شرايط بازار و تقاضاي مشتريان از اهميت كليدي برخوردار است.

آناليز تصميم:

درخت تصميم‌گيري، شاخه كردن و تعميم دادن ساختارهايي است كه رويدادهاي بالقوه آتي را ارائه مي‌كنند. در اين تكنيك تصميمات مختلف و حالاتي را كه ممكن است اتفاق بيفتد را در قالب شاخه‌هاي گوناگون در نظر گرفته و با در نظر گرفتن احتمال هر يك از حالات و يا درجه‌بندي آنها، روش بهينه انتخاب مي‌گردد.

تحليل حساسيت: فني است كه تعيين مي‌كند چگونه پس از متغير بعضي از پارامترها و فرضيات تصميم‌گيري، نتايج تغيير مي‌كنند.

فرآيند تحليل سلسله مراتبي (AHP):

اين فرآيند دو رويكرد تحليل و سيستم را در يك چارچوب منطقي و تركيب پيوند مي‌زند- اين فرآيند از مقايسات زوجي استفاده كرده و سپس براي عوامل و ارزيابي‌هاي مختلف، ضرايبي را محاسبه مي‌كند.

ب) روشها:

روش استدلالي: در روش استدلالي، تصميم‌گيرنده يك نمايش ذهني از پديده تصميم را براي خود ترسيم مي‌كند. اين مدل ذهني پايه‌اي براي استدلال كردن يك مسئله بوده و شامل متغيرهايي است كه به هم مربوط بوده و ارتباطات علت- معلولي آنها مشخص مي‌باشد. اين روش به تصميم‌گيرنده كمك مي‌كند تا يك مسئله‌ي به خصوص را تشخيص داده و حل نمايد. نكته مهم اين است كه مديران مختلف مدلهاي ذهني متفاوتي را راجع به يك مسئله و يا مسائل مشابه مي‌توانند داشته باشند كه اين مدل ذهني ممكن است اندكي متفاوت از واقعي باشند.

روش قياسي: در روش قياسي يا تشبيهي، وقتي مدير با يك مسئله مواجه مي‌شود، حافظه‌اش را فعال مي‌كند تا مسئله‌يي مشابهي كه قبلاً آن را حل كرده و يا شاهد حل شدن آن بوده را پيدا كند و حل قبلي به عنوان نقطه شروعي براي حل مسأله موجود انتخاب مي شود و ممكن است متعاقباً سازگار و منطبق نيز شود.

روش ايجادي: در اين روش تصميم‌گيرنده ايده‌هاي بديع و مؤثر را بررسي كرده و در فضاي مسئله بسط مي‌دهد. تعداد راه حل‌هاي ممكن از طريق اين روش متفاوت بوده و بايستي بهترين و اثربخش‌ترين راه‌حل انتخاب شود بر اين اساس قدرت خلاقيت و ايده‌پردازي يك دارايي مهم براي تصميم‌گيري مديران محسوب مي‌شود.

روش برنامه‌ريزي شده: تصميمات برنامه‌ريزي شده تكراري و كاملاً مشخص هستند و براي حل مسائل مورد نظر روش‌ها و رويه‌هاي مشخص وجود دارد روش مزبور براي تصميمات عمومي و عادي استفاده مي‌شود استفاده از قواعد مشخص، داشتن مدلهاي محاسباتي و استفاده براي سطوح پايين مديريتي از ويژگي‌هاي اين روش است.

روش برنامه‌ريزي نشده: اين روش بدون ساختار و منحصر به فرد مي‌باشد و بطور كلي تازه يا جديد بوده و چندان مشخص نمي‌باشند و زماني اتخاذ مي‌گردد كه سازمان پيش از آن با اين مسئله روبرو نشده باشند.

 

 

 

روش عقلاني محدود: مديريت سازمان، ماهيت ناشناخته مسايل، پيچيدگي امور، ناكافي بودن منابع و … باعث مي‌شود كه روش بخردانه محدود گردد و افراد از تجربه و قضاوت شخصي و تجربيات گذشته و همچنين ضمير ناخودآگاه براي اتخاذ تصميم استفاده كرده و در واقع به نوعي جنبه شهودي دارد و پويايي آن به مقدار اطلاعات و تعداد راه‌حل‌ها بستگي دارد.

اصول تجزيه و تحليل تصميمات

مدلهاي تصميم‌گيري

مدل الگويي است برگرفته از واقعيت كه بر عناصر و اجزاي كليدي قابل تعميم دلالت دارد. متناسب با موضوعات سازمان، درباره اجزا و عناصر مختلفي تصميم‌گيري به عمل مي‌آيد. از اين رو دانشمندان و صاحب‌نظران رشته مديريت مدلها و الگوهاي متفاوتي متناسب با موضوعات مختلف ارائه كرده‌اند.

دسته‌بندي درور

دسته‌بندي «درور» از لحاظ نظري ميان صاحب‌نظران مقبوليت بيشتري دارد. وي مدلها را به پنج دسته تقسيم مي‌كند: مدل عقلايي؛ مدل فزاينده؛ مدل مختلط؛ مدل رضايت‌بخش؛ مدل كاملاً عقلايي يا منطقي. قابل ذكر است كه در هر يك از موارد فوق خصوصيات موارد قبل وجود دارد. مثلاً مدل پنجم كليه خصوصيات مدلهاي اول تا چهارم را داراست.

1-  مدل عقلايي: در روش عقلايي، نوع مسأله و راه‌حلهاي مناسب براي حل آن به منظور تحقق هدف با استفاده از رويكرد سيستمي يا استراتژيك مطرح مي‌شود و تصميم‌گيرنده از ابزارهاي سنجش و شناخت متناسب با موضوع و نوع مسأله استفاده مي‌كند. مراحل تصميم‌گيري عقلايي به شرح زير است:

1-   شناخت دقيق مسأله يا مشكل از طريق كانالهاي ارتباطي با خط‌مشي گذار.

2-   تجزيه و تحليل و تبيين مسأله از طريق ريشه‌يابي و ارزيابي اجزاي آن.

3-   احصاء راهها و گزينه‌هاي ممكن با در نظر داشتن امكانپذيري هر يك از آنها.

4-   پيش‌بيني و تخمين پيامدهاي مربوط به هر يك از راهها با در دست داشتن معيارهاي انتخاب.

5-   مقايسه كلي گزينه‌ها (در نظر گرفتن خصوصيات هر يك از گزينه‌ها در قياس با ديگر گزينه‌ها).

6-   انتخاب بهترين گزينه از ميان گزينه‌ها.

اين مدل تأكيد اساسي بر ابعاد سخت‌افزاري و فرآيندي دارد و با نگرش به جنبه‌هاي مادي. كمي و اقتصادي تصميم گيرنده را به نقش بلندمدت عوامل ملموس و محسوس در تصميم و پيامدها توجه مي‌دهد. تصميم‌گيرنده در اين شيوه به صورت فعال و پيش‌برنده به ريشه‌يابي مشكلات مي‌پردازد و در صدد است از ميان راه‌حل‌هاي ممكن بهترين را انتخاب كرده، از بازخوردها براي تكميل فرآيند استفاده نمايد. همچنين دستاوردهاي تصميم را از نظر اثربخشي، كارايي و بهره‌وري با استفاده از روشهاي كمي و آماري مورد مطالعه قرار مي‌دهد.

اين روش اگر چه روشي منطقي است، اما روش وقت‌گيري است و در شرايط عدم اطمينان و مخاطره‌آميز كاربرد ندارد.

2-   مدل فزاينده. اين مدل واجد خصوصيات مدل عقلايي است. علاوه بر آن در اين مدل، منبع تصميم‌گيرنده در هنگام تنظيم اهداف و راه‌حلهاي قابل اجرا با عواملي مواجه مي‌شود كه بايد آنها را نيز در تصميم خود دخالت دهد. در مسائل دولتي معمولاً به دليل تحركات، تحولات، سياست‌گذاريهاي داخلي، تغييرات هنجاري، آئيني و ارزشي، تصميمات در معرض تغييرات افزايشي است؛ بدين معنا كه در هر مقطع تصميم‌گيري، منبع تصميم‌گيرنده تعدادي از اهداف مورد مطالعه را تنظيم مي‌كند، ولي در همين حين ممكن است اهدافي به اهداف مورد نظر اضافه شود، لذا مدير بايد پارامترهاي تغيير يافته را مورد بررسي قرار دهد.

اين مدل رويدادها، پديده‌ها و احتمالات گوناگون را به عنوان متغيرها دخيل و اثرگذار بر تصميم طي روند تصميم‌گيري بررسي مي‌كند. ويژگي فزايندگي در جريان اخذ تصميم دلالت بر افزايش تدريجي و مستمر تأثير متغيرها بر فرآيند تصميم‌گيري دارد كه هنگام حركت از مبدأ «الف» به سوي مقصد «ي» به انحاء مختلف مسير تصميم‌گيري را تغيير مي‌دهد.

نمودار: تغييرات مسير تصميم‌گيري در مدل فزاينده

تأثير متغيرهاي گوناگون بر سير تصميم‌گيري، «خط روند» تصميم‌گيري را پديد مي‌آورد. به منظور رسيدن به هدف (مقصد)، تأكيد بر دو عامل اساسي هدف و پيش‌بيني ضروري است. در وهله اول بايد تصميم از نظر انتخاب كوتاه‌ترين و مناسبترين راه براي رسيدن به هدف تجزيه و تحليل شود. عامل پيش‌بيني كه لازمه تحقق صحيح هدف است دلالت مي‌كند بر مطالعه يا برآورد پيشاپيش روند تغييرات، توجه به موارد مذكور موجب اصلاح و بهينگي خط روند تصميم‌گيري مي‌شود.

در اين مدل آمادگي تصميم گيرنده براي رويارويي با اتفاقات، رويدادها و دخالت متغيرهاي پيش‌بيني نشده بيشتر مي‌شود و برخلاف نگرش عقلايي تمام متغيرهاي دخالت كننده در تصميم‌گيري مورد تخمين و برآورد قبلي قرار مي‌گيرند.

درمدل مذكور برنامه‌ها و برآوردها معمولاً بلندمدت نيستند. نقش تصميم گيرنده بيشتر واكنشي است تا كنشي و متناسب با رويدادها عكس‌العمل نشان داده مي‌شود. همچنين به علت دخالت متغيرهاي گوناگون به طور مستقل يا وابسته به يكديگر و نيز تعامل متغيرهاي مختلف، امكان يافتن بهترين راه حل از ميان راه حل‌هاي احتمالي كمتر وجود دارد و با پديد آمدن بديلهاي منطقي در مواجهه با هر متغير دخيل در خط روند، اتخاذ تصميم صورت مي‌گيرد. اهداف، مرحله‌اي و در حد تأمين مصالح تعيين مي‌شوند و تحقق هدف در هر مرحله تصميم گيرنده را آماده مواجهه با متغير ديگر (به طور فزاينده) مي‌نمايد. از اين جهت تصميم‌گيرنده بر مبناي تحقق مزيت نسبي يك بديل نسبت به بديلهاي ديگر روند تصميم‌گيري را ادامه مي‌دهد.

3-  مدل مختلط. در اين مدل بيشتر، كششها و كوششهاي استراتژيك بين‌المللي مطرح مي‌شود و پارامترهاي بيشتري از سياست‌گذاريهاي بين‌المللي را دربردارد.

4-   مدل رضايت‌بخش:اغلب موارد تصميم‌گيرنده به جاي اينكه كاملترين تصميم را اتخاذ كند به تصميم رضايت‌بخش قانع مي‌شود كه البته اين امر نسبي است.

5-  مدل كاملاً عقلايي يا منطقي: اين مدل دلالت بر خصوصيات تفكري و تعقلي غني‌تر دارد كه در برخورد با مسائل غامض و مبهم ضروري است. در شرايط عادي مطالب و داده‌هاي اوليه براي تصميم‌گيري، در حد ظرفيت تفكر و تدبير تصميم گيرنده بود و تصميم گيرنده به شيوه‌هاي ذكر شده با مسأله برخورد و تصميم‌گيري مي‌كرد، ولي در اين مدل مسائل توأم با ابهام بوده،‌پيامدهاي پيچيده و غامضي بر آن مترتب است كه بخصوص در مشاغل دولتي و مسائل پيچيده مرتبط با رويدادهاي بين‌المللي نياز به تعمق و تدبر زياد دارد. همان‌طور كه اشاره شد اين مدل واجد تمام خصوصيات مدلهاي قبل و كاملتر از آنهاست.

ديدگاههاي ديگري نيز در مورد مدلهاي تصميم‌گيري مطرح است كه به تشريح آنها پرداخته مي‌شود.

مدل تصميم‌گيري مشاركتي

در تصميم‌گيري مشاركتي جريان اطلاعات از بالا به پايين و از پايين به بالا در سطوح مختلف سازمان جريان دارد. مشاركت در سطح عمومي موجب بهره‌وري و به دنبال آن رضايت عمومي و رغبت در سازمان مي‌شود.

بعلاوه سازمان در نظام مشاركتي، هنگام تصميم‌گيري به منابع وسيعي از اطلاعات دست مي‌يابد. معمولاً در اين گونه سازمانها كاركنان ماهر و نيمه‌ماهر بهترين كساني هستند كه مي‌توان از آنها در تصميم‌گيري مشاركتي استفاده كرد.

 

نمودار: تصميم‌گيري مشاركتي

مدل تأثير وافر

در تصميم‌گيري مشاركتي مشاركت هر عضو براساس نيازهايي است و اين نيازها غالباً طبقه‌بندي نمي‌شود. در مشاركت آنچه ابتدا از نظر مشاركت كننده بيشترين اهميت را دارد برآروده شدن برترين نيازاست كه اغلب نتيجه پردازش ذهني است. بعد از آن رضايت‌مندي از كار مطرح است و اين رضايت‌مندي از كار است كه تبديل به انگيزه مي‌شود. رابطه رضايت‌مندي از كار با انگيزش يك رابطه تزايدي و دروني است. سپس بهره‌وري مطرح مي‌شود. انگيزش منابع انساني براي مشاركت در تصميمات سازمان عاملي است كه موجب اثربخشي سازماني مي‌شود و اثربخشي نيز خود موجب افزايش بهره‌روي كل و در نتيجه رضايت در كل سازمان مي‌گردد.

تصميم گيري مشاركتي برآورده شدن بالاترين نياز  رضايتمندي از كار  انگيزش  بهره‌وري

مدل تصميم‌گيري برنامه‌ريزي شده

تصميمي كه بر پايه مطالعات و پيش‌بيني‌هاي لازم و كافي از جزئيات عمليات (با تعيين مراحل)، در محدوده زماني مشخص، اتخاذ مي‌گردد اصطلاحاً «برنامه‌ريزي شده» خوانده مي‌شود. تصميم برنامه‌ريزي شده دلالت بر تهيه يك مدل منطقي مشتمل بر مطالعات ذيل دارد:

1-   مراحل زماني اعم از كوتاه‌مدت، ميان‌مدت و بلندمدت.

2-   پيش‌بيني ظرفيت عمليات در مقايسه با برنامه، شامل:

1-2- بررسي محدوديتهاي ظرفيت كار در بخش عملياتي سيستم و مقايسه دائمي ميان ظرفيتها و بخشهاي برنامه (انتظارات برنامه).

2-2- استفاده سيستم از ظرفيت موجود براساس سياستهاي تعيين شده.

3-2- مطالعه نوسانات احتمالي در ظرفيت سيستم متأثر از شرايط زماني.

3-  پيش‌بيني توان و قابليت انجام كار با توجه به اجزاي برنامه (با تأكيد بر فعل و انفعالات غيرتكراري و نوين) كه شامل موارد زير است:

1-3- سنجش نيروي كاري موجود در داخل سيستم و توانايي فراهم آوردن نيروي كاري مورد نياز از خارج سيستم.

2-3- دخالت پاره سيستمها در مجموعه سازمان به عنوان بخشهاي پركار (پرتوان) براي سنجش مورد قبل.

3-3- شناسايي نيروهاي كاري نيازمند تقويت و اقدام به توانمند كردن آنها از داخل يا خارج سيستم.

4-3- پيش‌بيني نوسانات نيروي كار كه موجب تغييرات و نوسانات در حجم كار انجام شده مي‌شود.

4-  پيش‌بيني روشهاي انجام كار از نقطه نظر هزينه و كيفيت كه حاكي از مطالعات تواناييهاي مالي و تعيين حدود هزينه براي اجراي برنامه از نظر سيستم است. در اين راستا پرداختن به موارد ذيل لازم است:

1-4- بررسي و تصميم‌گيري درباره كارها يا بخشهايي از عمليات كه هزينه‌بر تلقي مي‌شوند (با در نظر گرفتن ضرورت انجام آنها در برنامه).

2-4- شناسايي بخشهايي از برنامه كه موجب فعاليتهاي جنبي بوده، در بخش عمليات سيستم، بسيار فرعي تلقي مي‌شود و ممكن است در نهايت از نظر تجزيه و تحليل هزينه، سربار تلقي شود.

3-4- تأكيد بر كيفيت بخشهاي عمليات در پيش‌بيني روشهاي انجام كار و بررسي راهكارهاي قابل تبديل به يكديگر از نظر پيشگيري از اختلاط ناشي از تشابه راهكارها (شدت انعطاف‌پذيري راهكارها).

5-   پيش‌بيني ضمانت اجرايي برنامه كه دلالت بر انجام مطالعات كافي درباره بخشها و اجزاي هر بند از برنامه دارد.

بررسي ضمانت اجرايي برنامه به عنوان آخرين گام تصميم اتخاذ شده را استحكام مي‌بخشد. آزمون نمونه‌گيري شده برنامه، ممكن است عمل تصميم‌گيري را با در نظر گرفتن زمان اجراي آن تصميم طولاني نمايد. در اينجا فعاليتهاي تحقيق و آزمون موارد آسيب‌پذير در برنامه، ارجحيت زمان‌بندي را تحت‌الشعاع قرار مي‌دهد و اين خود بخشي از تصميم‌گيري در حين تهيه برنامه محسوب مي‌گردد. از آنجا كه در تصميم‌گيري برنامه‌ريزي شده پيش‌بيني ضمانت اجرا از ضروريات اساسي و بنياني است لازم است مخاطرات احتمالي و اقدامات بازدارنده اختلالات با نهايت دقت پيش‌بيني و برآورد شود.

گزينه قابل تحقق در تصميم برنامه‌ريزي شده. گزينه، دلالت بر يك راهكار گزينش شده از ميان راهكارهاي ممكن درباره موضوع تصميم دارد. تجزيه و تحليل مجموعه راهكارهاي موجود و درجه‌بندي قابليت تحقق و امكانپذيري آنها موجب شكل‌گيري يك سري گزينه‌ها در خصوص يك موضوع (به ترتيب صعودي يا نزولي) مي‌گردد. در تصميم برنامه‌ريزي شده بعد از مطالعات پنج مرحله‌اي ذكر شده، قبل از تصميم‌گيري مجموعه‌اي از گزينه‌هاي مربوط با ترتيب خاص تنظيم مي‌شود.

كنترل‌پذيري مدل تصميم برنامه‌ريزي شده. تغيير در وضعيت فرآيند با مطالعات و محاسبات كافي در برنامه قابل تشخيص و كنترل است. چنانچه تصميم اتخاذ شده در عمل با مشكلي روبه‌رو شود براي اصلاح راهكار و در نتيجه رفع مشكل تجديدنظر در برنامه به صورت مقطعي و موردي ضروري است. در صورتي كه تصميم‌گيري كاملاً برنامه‌ريزي شده باشد، امكان اصلاح كل برنامه يا بخشي از آن به موجب مطالعات انجام گرفته از قبل تقويت خواهد شد. به منظور اصلاح برنامه وروديهاي سيستم و بخشهاي عامل (در مرحله عملياتي) مورد كنترل و نظارت مستقيم قرار مي‌گيرند و تناسب يا عدم تناسب برنامه يا عمليات مشخص مي‌شود. برنامه‌ريزي در اتخاذ تصميم زمينه پيشگيري از وقوع اختلال در موقع انجام عمليات را فراهم مي‌آورد و در اين شرايط تصميم برنامه‌ريزي شده قابليت كنترل و اصلاح دارد.

كنترل پذيري خط مشي و تصميم

تصميم گيري مدل اجتماعي

در اين مدل ملاحظات اجتماعي، مدير (تصميم گيرنده) را هدايت مي‌كند تا با برآورد كامل واقعيات و ادراك رويدادهاي اجتماعي و محيطي به اتخاذ تصميم بپردازد. در اين مدل تاكيد بر عوامل گوناگون محيطي و سازماني موجب مي‌شود مسئوليت مشترك تصميم گيرندگان سازماني و اجتماعي در تصميم گيري مورد مداقه قرار گيرد. عوامل اجتماعي دخيل در تصميم گيري، انتخابهاي صحيح و نظام مند را ايجاب مي‌كند كه مستلزم كفايت، خبرگي و جامع نگري در تصميم گيرندگان است. از ويژگيهاي مثبت اين مدل در نظر داشتن تمام عوامل احتمالي محيط درون و بيرون سازمان در اتخاذ تصميم است. استقبال از ايده ها و نظرات در موضوع تصميم، به همراه نگرشي مسئولانه به فلسفه اجتماعي، امكانات عملي، آمادگيهاي فني و اجرايي و نظاير آنها، بيانگر مشاركت پذيري سازمان و رويكرد به فراگردهاي جامع تصميم گيري از سوي مديريت است.

تصميم گيري در مديريت بر مبناي هدف (MBO)

چنانچه در تصميم گيري فقط هدف مطرح باشد و اجزاي ديگر سازمان دقيقا مورد بررسي نباشند اتخاذ تصميم براساس MBO خواهد بود، ولي اگر بين امكانات و هدف تعادل برقرار باشد، فرايند اتخاذ تصميم مبتني بر MBO نخواهد بود. براي مثال اگر نتيجه عمليات بيانگر A درصد افزايش توليد باشد  اين بدين معنا است كه براساس تصميم گرفته شده، اگر توليدات A درصد افزايش يابد بين امكانات و هدف تعادل برقرار مي‌شود. اين نوع تصميم گيري مبتني بر MBO نيست اما مثلا در مسائل نظامي كه هدف به صورت عمده مطرح است و تصميم فقط براساس هدف اتخاذ مي‌شود MBO مفهوم مي‌يابد. در تصميم گيري بر مبناي هدف جهات مكانيكي و تكنيكي كار تقويت مي‌شود و كنترل براي مديريت از اين ديدگاه ساده تر است.

مدل تصميم گيري براساس تمركز بر بازده

در اين مدل تصميم گيري تمركز بر نتيجة كار است و بازدهي كار از اهميت و حساسيت ويژه اي برخوردار است، بدين لحاظ در فرايند تصميم گيري بيشترين تاثير بر كيفيت بازده است و بهره گيري از وسايل و ابزارها، زمان و برنامه در اين راستاست. بين اين مدل تصميم گيري و MBO يك رابطه مستقيم وجود دارد. در MBO تمام ارتباطات درون سيستم، به هدفهاي سازمان يا سيستم برمي گردد. و اهداف جزئي براي هر جز و هر بخش نتايج مرحله اي را تعيين مي‌كند كه تصميم گيري ضرورتاً بايد بر آن متمركز شود. در مدل تصميم گيري براساس تمركز بر بازده، ارزيابي كه از قبل از اتخاذ تصميم شروع مي‌شود در تمام مراحل و فرايندهاي گوناگون ادامه مي يابد تا فرايند توليد و بازده را اصلاح كند. ارزيابي يا كنترل كيفيت و تجزيه و تحليل بافت محصول موجب مي‌شود كه اطلاعات لازم و موثري از اجزاي عمليات و مواد اوليه در دسترس تصميم گيرنده قرار گيرد.

بررسيها نشان مي دهد كه در اين شيوه اتخاذ تصميم، تصميم گيرنده تاكيد قابل ملاحظه‌اي بر افزايش موقعيتها و فرصتهاي اجتماعي و اقتصادي دارد. بعلاوه توسعه و گسترش روابط ميان سازمانها براساس عوامل مذكور موقعيتها و فرصتهاي اجتماعي و اقتصادي پيش بيني مي شود، يعني ارتباطات اقتصادي با جوامع و برقرار كردن روابط اجرايي و خدماتي با حوزه هاي اجتماعي ذيربط از ويژگيهاي اين مدل تصميم گيري است.

در اين روش، تصميم گيرنده به مطلوبترين بازدهي مي انديشد، اما ممكن است فرصتهاي اقتصادي و اجتماعي تغييراتي در محيط پديد آورد كه بر اجزاي شكل دهنده سيستم تاثير گذاشته و ارزيابيهاي گذشته را دگرگون سازد. يك تصميم مثبت عملا قابليت سيستم را بالا مي برد و بالا رفتن قابليت سيستم، انتظارات جديدي را ايجاد مي‌كند يعني انتظار مي‌رود كه با بالا رفتن قابليت سيستم بازدهي افزايش يابد. برعكس اگر قابليت سيستم پايين آيد و بازدهي تنزل كند، عملاً تصميم جامعي اتخاذ نشده است.

 

 

 

 

 

رابطه ميان خط مشي و نتايج (بازده)

رويكردهاي تصميم گيري

1.   رويكردهاي كلاسيك: اين رويكرد دلالت بر نحوه و چرخش عمليات (دستورالعملها) دارد. در رويكرد كلاسيك، فرايند منطقي و عقلايي بودن مورد تاكيد است و گردش كار با چرخش عملياتي تا رسيدن به بهترين اثربخشي دنبال مي‌شود.

2.   رويكرد مبتني بر روابط انساني: در اين رويكرد نقش انساني و تشريك مساعي كاركنان مبنا قرار مي گيرد و رضايت مندي كاركنان در نتيجه خودشكوفايي آنها لازمه اثربخشي سازماني و بهره وري بيشتر سيستم تلقي مي‌شود. در اين روش ارتباطات و تشريك مساعي كارساز است.

3.   رويكرد منابع انساني: اين رويكرد تكيه بر نيروي انساني داشته، آنها را بهترين و ارزنده ترين منبع اطلاعات مي داند. در اين رويكرد صرفاً به عنوان منابع اطلاعاتي به منابع انساني توجه مي‌شود.

4.   رويكرد سيستمها: در اين رويكرد تمام اجزاي سازمان مستقل از يكديگر ديده مي‌شود. دقت نظر در تدوين مراحل اجرايي و عملياتي و نيز فراهم ساختن مجموعه فرايندهاي قابل تعريف، از خصوصيات اين رويكرد است.

5.   رويكرد فرهنگي: اين رويكرد منعكس كننده ارزشها و مفاهيم و مناسبات در حيات سازمان بوده، تاثير پاره فرهنگها را در روند اتخاذ تصميم مورد دقت قرار مي دهد. بايد متذكر شد كه فرهنگ مرز و قلمرو محيطي ندارد و بيشتر داراي ربط زماني است. در بعد زماني بيشتر به ادواري بودن فرهنگ توجه مي‌شود. قلمرو محيطي كه در آن پاره فرهنگ مطرح است در مرحله دوم قرار مي گيرد و تابع قلمرو زماني است.

6.   رويكرد بحراني: اين رويكرد بحران يا ناشي از موضوع تصميم است يا ناشي از منبع تصميم گيرنده يا هر دو. بسته به بحران زايي هر يك از اين عوامل، سازمان نيازمند كنترل و تعادل براي عبور از شرايط بحراني (به طور عام در همه زمينه ها) است. در شرايط بحراني، منابع انساني بيشترين نقش را در كاهش يا افزايش بحران دارند و مي توانند هم عامل ازدياد و مضاعف شدن بحران باشند و هم عامل كاهش آن؛ بنابراين تعادل و اعتدال آنها بيشترين اهميت را دارد و اولين كنترل بايد روي آنها صورت گيرد.

شايان ذكر است كه تصميم گيرندگان در شرايط بحراني، عملا راه حلهاي آني را جستجو مي‌كنند و طرحها و ايده هاي كوتاه مدت و زودبازده را به برنامه ها و راهكارهاي ديربازده ترجيح مي دهند و معمولاً به علت عدم امكان برآورد و فراهم نبودن و همچنين عدم فرصت و امكان آماده سازي زمينة تصميم گيري، تصميم گيرندگان با به كارگيري تمام توان موثر و به هدف از بين بردن بحران و يا كاهش آثار آن بر سازمان اقدام به تصميم گيري مي كنند. تلفيق رويكردهاي مذكور تعامل ميان سه عامل رهبري، فرهنگ و ساختار و نقش آنها را در خط مشي گذاري به گونه هاي زير مطرح مي سازد:

تعامل رهبري و فرهنگ بر پايه ساختار؛

تعامل رهبري و ساختار بر پايه فرهنگ؛

تعامل فرهنگ و ساختار بر پايه رهبري.

در تعاملي كه براساس تقدم يا مبنا قرار گرفتن هر يك از اين عوامل سه گانه صورت مي‌گيرد اهميت و نوع عوامل تكنيكي، اقتصادي، سياسي، اجتماعي و همچنين قابليت پذيرش خط مشي متفاوت است.

«آينده نگري» در تصميم گيري

خط مشي سازمان تصميم كننده بقا و كيفيت آن در زمان آينده است. هر اندازه عامل تقويت فيزيكي و اجرايي در سازمان بيشتر باشد و در خط مشي گذاري مصالح آينده سازمان بيشتر ملاحظه شده باشد، به همان ميزان مي توان به آينده اميد بيشتري داشت. هر مديري با نقاط عطفي روبرو مي‌شود كه در حيات جاري و آتي سازمان از لحاظ رشد يا توقف و افول حايز اهميت است. اين شرايط ويژه يا نقاط عطف موجب دگرگونيهاي تعيين كننده در سازمان مي‌شود. پيش بيني موارد احتمالي به هنگام خط مشي گذاري،‌ سازمان را در جلوگيري از افول و تنزل و نيز تسريع شرايط رشد كمك مي نمايد. در خط مشي گذاري، مسأله «تدبير» كه حاكي از دورانديشي و مطالعه پيامدها و عاقبت امر تصميم گيري است، جايگاه اساسي و ويژه اي را به خود اختصاص مي دهد.

سازمانها براي تعيين خط مشي، با در نظر گرفتن احتمالات و رويدادهاي پيش بيني نشده به مطالعاتي از قبيل موارد زير مي پردازند:

1.   بررسي ظرفيتهاي آتي . مديريت بايد انتظارات و ميزان استقبال محيط از اهداف و بازدهي سازمان را در مقايسه با توان پاسخگويي و ظرفيت عملكرد آن در زمانهاي معين مورد بررسي و مطالعه مستمر قرار دهد. بديهي است خط مشي سازمان بر پايه بررسيهاي به عمل آمده موجب تهيه برنامه و اتخاذ تصميمات جامعي متناسب با توان و گنجايش آتي سازمان در زمانهاي بعدي خواهد بود.

2.   بررسي دوره عمر سازمان. در بررسي دوره عمر سازمان، مفهوم آينده نگري نهفته است. خط مشي گذاران در عين واقع نگري، نياز به شناخت زمينه هاي دوام و بقا و درجات تكاملي سازمان دارند. براساس ادراك صحيح واقعيتهاي مربوط به حيات آتي سازمان، قبول تنوع، ادغام، انحلال و تصفيه و غيره در طول عمر سازمان مطالعه و بررسي مي‌شود.

3.   مطالعه موانع احتمالي. هر سازماني به طور طبيعي ممكن است با محدوديتهاي خاص قانوني و موانع اجرايي و اجتماعي و فرهنگي مواجه شود و لازم است تا حد امكان آنها را شناسايي كرده، پيشگيريهاي لازم را به عمل آورد.

4.   بررسي موقعيتهاي رقابت. هر سيستم سازماني در شرايط رشد رقبايي پيدا مي‌كند و بررسي موقعيتهاي رقابت در آينده براي هر سازماني ضروري است.

برآورد زمان عمليات اجرايي در تصميم گيري

استفاده بهينه از زمان و جلوگيري از اتلاف آن در مباحث پژوهش عملياتي به تفصيل مورد بحث قرار مي گيرد. استفاده از روشهاي رياضي و آماري امري است كه به تصميم‌گيري قطعيت مي دهد. در اين راستا دو ويژگي «ثابت» و «متغير» در امر تصميم گيري مورد توجه تصميم گيرندگان است.

1.   زمان ثابت (استاندارد). در شرايط ثابت فرض مي شود كه متغيرها يا عوامل مداخله‌گر زمان پيش بيني شده را تغيير نمي دهد. در مديريت زمان كوچكترين جزء فعل و انفعالات مورد سنجش قرار مي گيرد و براي هر جز اتخاذ تصميم مي‌شود.

2.   زمان متغير. مفروضات و برآوردهاي انجام شده در گذشته، با تغييرات گردش كار، به مرور زمان دستخوش تغيير مي گردد و لازم است با گذشت زمان برآوردهاي قبلي مورد تجديدنظر قرار گيرد. معمولاً در خط مشي گذاري مطالعه شرايط زماني، جزء مطالعات اصلي است.

مراحل متمايز زمان در هدف گذاري. براساس خط مشي تعيين شده، سازمان در تعيين اهداف اجرايي، زمان تحقق فعل و انفعالات هر مرحله را با توجه به توان اجرايي خود مشخص مي نمايد. از اين رو بين زمان تعيين شده براي انجام كار و هدف تعيين شده ارتباط مستقيم وجود دارد. خط مشي اجرايي، تعيين كننده اهداف مرحله اي است كه هر كدام با بخشي از عمليات ارتباط تنگاتنگ دارند و هدف اساسي سازمان را دنبال مي‌نمايند.

عامل «پيش بيني در تحليل زمان». با توجه به تعيين هدفهاي متمايز مرحله اي، انتخاب مراحل قابل پيش بيني و دخالت دادن آنها در اتخاذ تصميم، عامل تسهيل كننده تصميم‌گيري است. بعضي از اين مراحل دشوار و بعضي سهل است. اين ويژگي موجب مي‌شود كه تجزيه و تحليل از زمان صورت گيرد. البته چنانچه فرايند تجزيه و تحليل از پشتوانه اطلاعاتي كافي برخوردار باشد مراحل غيرقابل پيش بيني به تدريج قابل پيش بيني خواهد شد. براساس پيش بيني «مراحل»، تصميم گيران قدرت پيش بيني «نتايج» را پيدا مي‌كنند. توانايي اين دو پيش بيني (مراحل و نتايج) از شاخصهاي دانش، تجربه و قدرت در تصميم گيري است.

توان پيش بيني در هدف گذاري. مطالعه مراحل فعل و انفعالات، امري مقدماتي بوده، قبل از اتخاذ تصميم صورت مي گيرد و در حين اتخاذ تصميم براساس پيشامدهاي احتمالي (ناگهاني) تكميل مي‌شود. مطالعه احتمالات، رويدادها، و تغيير و تحولات در جريان اتخاذ تصميم به طور گسترده دنبال مي‌شود.

پيش بيني در امر هدف گذاري با تقسيم زمان براي عمليات (زمانبندي)، ارتباط تنگاتنگ دارد. براي رسيدن به هدف، راههايي وجود دارد و منبع تصميم گيرنده بهترين آنها را كه در زمان معيني هدف را محقق مي سازد انتخاب مي‌كند. در زمان بندي تقسيمات هدف به صورت بلندمدت، ميان مدت و كوتاه مدت مشخص مي گردد.

يكي ديگر از عوامل تعيين كننده زمان موردنظر در هدف گذاري، تجزيه و تحليل تصميم گيرنده از توان اجرايي سازمان است. به بيان ديگر، توان اجراي عمليات، مبين درجه تحقق برنامه و مقدار زمان موردنياز است و از تلفيق آنها هدف گذاري در مدت معين و مشخص ميسر مي‌شود. به عبارت ديگر، در شرايط اطمينان كامل به موجب بالا بودن توان اجرايي و قطعيت يافتن بعد زماني، ضريب تحقق هدف بالاست.

چنانچه توان اجرايي پايين، پيش بيني ناقص، و تجزيه و تحليل از برنامه نارسا باشد، زمان بيشتري براي تحقق هدف در نظر گرفته مي‌شود. زمان بندي و مراحل تعيين شده عمليات براي يك هدف بزرگ در صورت بروز موانع براساس يك برنامه مي تواند از بلندمدت به ميان مدت و يا كوتاه مدت تبديل گردد. اين امر مستلزم مطالعه موانع و بررسي امكان متراكم يا خلاصه سازي فرايند اجرايي است.

زمان بندي تصميم و تاثير آن بر نتايج. در جريان اجراي تصميمات اتخاذ شده گاه با دخالت متغيرهاي جديد شرايط اجرايي با شرايط مطالعاتي تصميم متفاوت مي‌شود. تحقق هدف مرحله اي با توجه به شرايط اجراي عمليات، تجديدنظر در زمان بندي انجام شده را براي تصميم گيرنده امكانپذير مي سازد. براي تحقق هدف اساسي سازمان، لازم است تصميم گيرنده ارتباط و همبستگي ويژگيها و مختصات هدفهاي از پيش تعيين شده را رعايت كند. ارتباط ميان آن ويژگيها عامل كنترل كننده بوده، تغيير برنامه از بلندمدت به ميان مدت و كوتاه مدت و برعكس بر اين مبنا صورت مي پذيرد.

سنجش دقيق متغير زمان به همراه سنجش مراحل عمليات و نيز اطمينان از تحقق اهداف مرحله اي موجب گسترش و تقويت روحيه خوش بيني نسبت به تحقق اهداف و احساس موفقيت در تصميم گيرنده و خط مشي گذار مي‌شود.

لزوم توجه به عامل احتمال در تصميم گيري

انتخاب يك راه حل از ميان راه حلها بستگي به درجه وقوف، تسلط و باور منبع تصميم گيرنده به راه حل مورد انتخاب دارد كه حالات سه گانه آن عبارتند از: 1) حالت اطمينان كامل (وقوف 100 درصد)؛ 2) حالت ريسك (مخاطره) وقوف نسبي يا ناكافي؛ 3) حالت عدم اطمينان (عدم وقوف).

ميزان يا درجه احتمال وقوع با ضريب p نشان داده مي‌شود. اگر p به سمت صفر ميل كند يعني احتمال وقوع مايل به صفر است كه پايين ترين احتمال براي وقوع است. چنانچه p به سمت يك ميل كند، يعني احتمال وقوع مايل به 100 درصد است كه بالاترين احتمال براي وقوع است. البته اين دو حالت بندرت اتفاق مي افتد و معمولاً p از يك كوچكتر و از صفر بزرگتر است (0<p<1) . با توجه به داده ها و اطلاعات موجود و بررسي احتمالات، حالات تصميم گيري به شرح زير است:

1.      تصميم گيري در حالت اطمينان كامل. احتمال وقوع و باور تصميم گيرنده بالاست، يعني تصميم گيرنده راه حلي را برمي گزيند كه به آن اطمينان كامل ناشي از غني بودن اطلاعات، واضح بودن مسأله يا هدف، و قابل تشخيص بودن تمام عناصر و عوامل مربوط است.

2.   تصميم گيري در حالت ريسك. در اين حالت اطلاعات تصميم گيرنده نسبت به دو يا چند راه حل يكسان است. اين حالت تا زماني كه احتمال وقوع در چند راه حل برابر باشد ادامه دارد. شرايط مخاطره يا ريسك نيازمند محاسبه دقيق احتمالات است.

خاطر نشان مي‌شود كه مخاطره (ريسك) در اتخاذ تصميم، طيف وسيعي از عوامل فني و تكنيكي پروژه ها يا موضوعات و عوامل اقتصادي و سياسي را شامل مي‌شود. در بعد تكنيكي و فني بيم آن مي رود كه طرح از نظر فني ضعيف و غيرقابل اعتماد باشد. در بعد اقتصادي ممكن است منابع از آنچه كه پيش بيني شده كمتر باشد. در جنبه سياسي و اجتماعي نيز عدم مقبوليت اجتماعي به دليل نگرش هاي موجود اتخاذ تصميم و خط مشي گذاري را در مخاطره قرار مي دهد. به طور كلي نوع ريسكها را از بهترين تا بدترين حالت مي توان به شرح زير درجه بندي كرد: ريسك حداقل، ريسك قابل قبول، ريسك بيش از حد نرمال و ريسك بالا. ريسك به هر ميزان كه باشد، به نحوي موجب بروز تغييرات در مجموعه سازمان مي‌شود و به هر اندازه كه تصميم متاثر از ريسك باشد سازمان بايد به همان اندازه تغيير يا تحولاتي را پذيرا شود.

3.      تصميم گيري در حالت عدم اطمينان. در اين نوع تصميم گيري تصميم گيرنده فاقد اطلاعات كافي است و يك حالت ابهام و عدم وقوفي وجود دارد كه موجب مي‌شود تصميمي اتخاذ نشود يا تصميم گيري طولاني شود و در نهايت با ابهام و عدم اطمينان توأم باشد. همان طور كه اطمينان كامل ناشي از اطلاعات كامل و كافي است، سبب عدم اطمينان نيز، نبود اطلاعات يا اطلاعات ناقص است. «احتمال» ، ارتباط مستقيم با آگاهي و استنباط داشته و درجة باور به ميزان علم و ارزيابي بستگي دارد. در جريان تصميم گيري افزايش احتمال وقوع اهميت دارد. هر اندازه ميزان اطلاعات براي امكان سنجي بالا باشد احتمال وقوع هم افزايش مي يابد و در نتيجه بحران تصميم گيرنده كمتر خواهد بود. لازم است اطلاعات در برگيرنده پيامدها نيز باشد و به موازات مطالعه پيامدها بايد انتظارات نيز مورد بررسي واقع گردد. پس از جمع‌آوري اطلاعات، واقعي بودن يا نبودن انتظارات مشخص مي گردد. در انجام تجزيه، ضمن بررسي اطلاعات و استفاده از راهنماييهاي سطوح فوقاني مديريت، لازم است كارآيي و تناسب اطلاعات فراهم آمده با هدف مقايسه شود. در حقيقت در فرايند تصميم گيري، اطلاعات از بدنه سيستم فراهم مي‌شود. بخش ديگري از اطلاعات كه جنبه هدايت و راهنمايي و تعيين حدود دارد از سطح فوقاني سازمان به سيستم داده مي‌شود.

در تجزيه و تحليل تصميمات شناخت كافي داخل سيستم و اطلاع از ويژگيهاي محيطي كه سيستم در آن قرار دارد ضروري است. در واقع تصميم گيرنده قبل از اتخاذ تصميم بايد با تمام امكانات اطلاعات موردنياز سيستم را جستجو كند.

تجزيه و تحليل تصميمات (آزمون و ارزشيابي)

تجزيه و تحليل تصميم، سنجش اطلاعات جمع آوري شده است. اين امر موجب مي‌شود مديريت راحت تر و ساده تر تصميم بگيرد، برخوردي خوب و قوي با مسائل داشته باشد، زواياي مختلف سازمان را صحيحتر و دقيقتر بررسي كند، بسادگي از كنار مسائل نگذرد، نفع و زيان موسسه را بشناسد و حدود ضرر و منفعت را تشخيص دهد.

در امر تجزيه و تحليل تصميم. جمع بندي مسائل مطرح مي‌شود و اينكه نتيجه تصميم چه خواهد شد. بنابراين بايد تجزيه و تحليل تصميم، قابل استفاده براي آينده و قابل تعميم باشد.

تصميمات نيازمند. معياري براي سنجش است و بايد به طور مستمر بررسي و آزمايش شوند. براي آزمون تصميم از سه روش استفاده مي‌شود: آزمون از طريق نمونه گيري، آزمون در حين عمل، آزمون مقايسه اي.

آزمون از طريق نمونه گيري. در اصطلاح علمي به نمونه گيري مطالعه پيشتاز گويند. در اين آزمون مطالعه بر روي بخشي از جامعه موردنظر انجام مي گيرد و سپس تعميم داده مي‌شود. آزمون نمونه گيري، معمولاً قبل از عمل است.

آزمون در حين عمل. در اين آزمون همچنانكه طرح به مورد اجرا در مي آيد، تصميم اتخاذ شده مرحله به مرحله آزمايش مي‌شود.

نمودار آزمون تصميم

آزمون مقايسه اي. در اين آزمون، طرحهاي متقابل و متفاوت، در مورد موضوعات واحد و ثابت، با يكديگر مقايسه شده، سپس تعديل يا تعويض طرح مطرح مي گردد. اين آزمون هم قبل از عمل و هم در حين عمل انجام مي پذيرد و در آن تصميم بر مبناي مقايسه طرحهاي متفاوت اتخاذ مي‌شود. در تصميمات دولتي، به علت گستردگي و اهميت تصميمات، ممكن است از هر سه آزمون مذكور استفاده شود.

بررسي و آزمون تصميمات، از سنجش و بازنگري اهداف آغاز مي‌شود. بدين منظور تمام اهداف جزئي مربوط به مجموع پاره سيستمها، در يك برآورد كلي و مرتبط با يكديگر مورد ارزيابي قرار مي گيرند، به نحوي كه از تلفيق آنها نوعي يكپارچگي هدف در سازمان مشاهده گردد. هر يك از اهداف جزئي و ارتباط آن با اهداف ساير بخشها و زير سيستمها از نظر نقش و ميزان تاثير در هدف كلي مورد سنجش قرار مي گيرد. به بيان ديگر گام اول آزمون تصميم، بازنگري اهداف به صورت مجموعه هدفهاي جزئي است. مرحله بعدي آزمون، مشاهده اهداف به صورت طرحهاي راهبردي و تعريف طرحهاي مذكور جهت تطبيق با اهداف است كه به صورت دو طرفه صورت مي گيرد.

در مرحله سوم هر يك از طرحهاي راهبردي (بلندمدت) به تعدادي طرح كوتاه مدت يا طرح تاكتيكي تجزيه مي‌شود و از هر جزء آن در قالب برنامه يا برنامه هايي كه حاوي كوچكترين فعل و انفعالات است ارزيابي دقيق به عمل مي آيد.

فرايند تصميم گيري

لزوم شناخت مسأله

سه عامل اصلي در تصميم گيري تشخيص مسأله، تشخيص راه حلهاي مربوط و تشخيص و انتخاب بهترين راه حل است. به عبارت ديگر منبع تصميم گيرنده بايد:

1.   هدف روشني را تعقيب نموده، نيازهاي واقعي سازمان را بداند و از اجزاي فعل و انفعالاتي كه در آينده انجام خواهد شد درك روشني داشته باشد (تشخيص مسأله).

2.      قدرت تجزيه و تحليل ابعاد مسأله را داشته باشد (تشخيص راه حلها).

3.      از ميان راه حلهاي ارائه شده، بهترين راه حل را متناسب با امكانات انتخاب نمايد.

در فرآيند خط مشي گذاري، خط مشي گذار با راهكارهاي مختلفي مواجه مي‌شود كه هر يك از آنها پيامدهاي خاصي دارد. در تعيين خط مشي و تصميم گيري، منبع خط مشي گذار بايد با مطالعات جامع و فراگير، عمق پيامدها را قبلا بررسي نمايد، زيرا خط مشي انتخابي بزرگ و سرنوشت ساز براي هر سازمان يا بافت اجتماعي است.

هر فرايند تصميم گيري براي حل مشكل يا مساله اي صورت مي پذيرد. قبل از اتخاذ تصميم، موضوع تصميم كه همان مساله است بايد شناخته شود. اما آنچه به مرور زمان و در طول مدت تصميم گيري بر مساله تاثير مي گذارد، موجبات تغيير در مساله را فراهم مي كند؛ يعني به موازات فرايند تصميم گيري مساله، قابليت تغيير پيدا مي‌كند. پيدايش متغيرهاي جديد در صورت مساله از ويژگيهاي موضوعات و مسائل مهم تصميم گيري است.

با اين فرض، بايد به موازات تاثير متغيرهاي جديد در فرايند تصميم گيري راه حلهاي مربوط به مساله ذخيره شود و منبع تصميم گيرنده با استفاده از مجموعه راه حل هاي اصلي و ذخيره به حل مساله پرداخته، محدوديتها و موانع فرايند را حتي المقدور پيش بيني كند.

شناخت منابع و تخصيص آنها براي اقدام، بخشي از فرايند شناخت مساله است و بدين منظور منبع تصميم گيرنده نيازمند مطالعات محيطي براي شناخت امكانات و راه حل هاي محيطي و هماهنگي هاي مرحله اي ميان محيط و سازمان است. به عبارت ديگر همان قدر كه تشخيص مساله اهميت دارد تشخيص منابع براي حل آن نيز داراي اهميت است.

شناخت مساله براساس ساختار آن، تصميم گيرنده را به تهيه برنامه هدايت مي‌كند و مساله پس از مراحل مذكور تبديل به برنامه شده، توفيق و پيشرفت آن در موقعيتهاي بعدي مدنظر قرار مي گيرد. خط مشي گذار گاهي هدفش حضور در صحنه به منظور بقاست و گاهي نيز ممكن است علاوه بر آن به زمينه هاي رقابت و پيشرفت هاي آتي سازمان نيز توجه كند. مطالعه امكانپذيري هر يك از موارد ذكر شده جزئي از مطالعات تفصيلي خطوط مشي آينده است.

اولين نكته اي كه در شناخت مساله مورد توجه قرار مي گيرد عاملي است كه قوه ادراك شخص را تحت تاثير قرار مي دهد. اين عامل دلالت بر وجود مساله مي كند، شناخت از مساله كاملاً دقيق و قطعي نيست، يعني براساس ويژگيهاي مختلف منابع ادراكي، برداشت از مساله نيز متفاوت است. به عبارت ديگر شناخت مساله موجب ارزيابي پديده ها و مبناي ارزشگذاري آنهاست و به دليل تفاوت ادراكي، ارزيابي منابع مختلف از يك پديده واحد و ارزشگذاري آنهاست و به دليل تفاوت ادراكي، ارزيابي منابع مختلف از يك پديده واحد و ارزشگذاري آن متفاوت است. بعلاوه شناخت حدود ارتباطي پديده ها به دليل همين تفاوت ادراكي در افراد يكسان نيست. ارزيابي مساله يعني تجزيه و تحليل ويژگيهاي آن و ارزشگذاري يعني تعيين درجه حساسيت و اهميت مساله در نظر منبع ادراكي.

دومين نكته مورد توجه اين است كه برداشت ما از مساله عملا صورتي از آن پديده است كه در زمان اتفاق افتاده درك مي‌شود در حالي كه آن پديده حالت ثابت ندارد. شناخت دقيق عملا در برشي از يك دوره مشخص امكانپذير است.

لازم به ذكر است كه پرداختن به مساله ايجاد موقعيت مثبت يا منفي مي‌كند. موقعيت نامطلوب (منفي) مي تواند ناشي از عوامل زير باشد:

-         نسبت عوامل جاري به عوامل پايه (استاندارد)؛

-         نارساييهاي اجرايي (عملياتي)؛

-         نوسانات در عوايد؛

-         كيفيت فعاليت نيروي انساني و تكنولوژي؛

-         نامفهومي متقابل اهداف (اهداف سازمان براي افراد و اهداف افراد براي سازمان).

مراحل شناخت مساله تا اطمينان نسبي

شناخت مساله يعني برداشت از صورت مساله. منبع ادراك كننده پس از شناخت مساله، نسبت به آن اطمينان نسبي حاصل مي‌كند (شناخت و اطمينان مطلق نيست). چهار محور در شناخت مساله عبارت است از تجزيه و تحليل پديده كه در مبحث «شناخت» به آن پديده شناسي مي گويند، دورنماي مساله يا نمودها، بازتابها يا انعكاسها، و ترويج پيامدها. انگيزه جستجو در ابتدا، موجب تجزيه و تحليل و پديده شناسي شده، تعميم آن به آينده حاكي از توان تجزيه و تحليلگر است. ترويج و تداوم يا گسترش، ميدان و موقعيتي است كه مساله از نظر شيوع و دامنه زايي و تداوم، بررسي مي‌شود.

برداشت و دريافت خط مشي گذار يك امر قراردادي است كه طي همين چهار محور شناخت مساله حاصل مي‌شود. خط مشي گذار بايد بداند كه آيا برداشتها كافي است و همان چيزي است كه در واقع وجود دارد يا خير. او بايد با ترديد و شبهه مساله را پي گيري كند نه اينكه خود را ملاك شناخت دقيق و قطعي قرار دهد. يعني محور اصلي، بايد حقيقت مسائل باشد و مدير و خط مشي گذار بايد خود را با حقيقت تطبيق دهد و نه حقيقت را با خود. در اين صورت در مورد سازنده و مثبت بودن عملكرد، خود به خود ترديد ايجاد مي‌شود.

خط مشي گذار در شرايط جديد در مساله بايد به طرح مجدد مساله با اطمينان نسبي بپردازد. اتخاذ تصميمي كه بر پايه ادراك و شناخت كافي از مساله به عمل مي آيد اطمينان نسبي پديد مي آورد در شناخت مساله بايد توجه داشت كه هر اندازه فاصله شناخت با خود موضوع زيادتر باشد شناخت از پديده كمتر خواهد بود. چنانچه فاصله صفر باشد يعني تمام موضوع يا پديده آنگونه كه هست درك شده است. بديهي است شناخت مساله در شرايط جديد صورت تكامل يافته همان شناخت اوليه است.

دريافت مدير چگونه تغيير مي كند؟ ممكن است پس از بازنگري شناخت او از مساله عوض شود و ديگر آن را مساله نداند، ممكن است بروز يك مساله بزرگتر آن مساله را تحت الشعاع قرار دهد، ممكن است كسب تجربه و گذشت زمان باعث شود مدير مساله را ديگر مساله محسوب نكند و به طور خودكار آن را رفع و رجوع نمايد. ذكر اين نكته نيز ضروري است كه برخي از سازمانها تحليلگراني دارند كه هم داراي تخصص هستند و هم در مرحله اجرا صاحبنظر شده اند و مسائل و پيامدها را خوب تشخيص مي دهند و طرحهاي استراتژيك را معمولاً اين افراد ارائه مي دهند.

انواع شناخت

در صورتي كه مساله تحت شرايط گوناگون پايدار نباشد عملا در معرض تغييرات قرار خواهد گرفت. براين اساس دو نوع شناخت شكل مي گيرد:

1.      شناخت سيستمي (تقسيم بندي تصميم براساس شناخت سيستمي)؛

2.      شناخت استراتژيك (تقسيم بندي تصميم براساس شناخت استراتژيك).

رويكرد يا نگرش سيستمي مبين مراحل از پيش تعيين شده و در طول يكديگر است كه با اجزاي شكل دهنده سيستم مطابقت دارد. در اين نگرش، تمام وروديها، مراحل عمليات و آنچه به عنوان خروجي دريافت خواهد شد و نيز اجزاي اين سه در طول يكديگر و در چهارچوب مفاهيم آن سيستم به طور خاص تعريف و تعيين شده اند. آگاهيهاي سيستمي همه مبتني بر پيش بينيهاي ساختارمند و محدود به مراحل و اجزاي عمليات سيستمي است. در پاره سيستمها، تعاريف و شناختهاي جزئي در مجموع شناخت كلي را ارائه مي‌دهند و خط مشي گذار براساس اين شناخت كلي به تصميم گيري مي پردازد. در واقع از شناخت جزءها چهارچوب شناخت جامع (از جز به كل) شكل مي گيرد. و خط مشي براساس آن شناخت كلي بنا مي‌شود. در اين نوع نگرش امكان مقابله با عوامل مداخله گر وجود ندارد.

در نگرش استراتژيك يك چهارچوب و محدوده تعريف شده اوليه براي تصميم گيري وجود دارد. اما مراحل اتخاذ تصميم استراتژيك به هيچ وجه در امتداد هم نيست، يعني در شناخت استراتژيك، موضوع به اجزاي ممكن تقسيم شده، سپس از تلفيق آنها تركيب ديگري به دست مي آيد. ويژگي ممتاز در شناخت استراتژيك آزادي خط مشي گذار و تصميم گيرنده در انجام تغييرات است. مهارت، آزادي عمل، فن آوري و تدبير، انديشه استراتژيست را از حد تفكر سيستمي بالاتر برده، خارج از يك چهارچوب خاص به سوي مطلوبترين نتيجه سوق مي دهد؛ در حالي كه ديد سيستمي محدود است، در آن به امكان حاشيه اي توجه نمي شود، در طول حركت مي‌شود و بايد براي رسيدن به نتيجه روي يك خط حركت و عمل كرد، در شناخت استراتژيك اين تفكر وجود دارد كه اگر خارج از چهارچوب عمل شود، ممكن است سود و بهره وري بيشتري عايد شود، ولي شناخت سيستمي بر عمل در داخل يك چهارچوب مشخص تاكيد مي‌كند. شناخت استراتژيك متكي بر هر يك از اجزاي موضوع نيست و ممكن است اجزا تغيير و تحول يابد و براي نتيجه بهتر، تصميم نيز بر همين اساس اتخاذ شود. در حالي كه در شناخت سيستمي، قواعد مشخص و غيرقابل تغيير است و خط مشي گذار در شناخت مساله و برطرف كردن آن ابتدا در ذهن خود تلخيصي انجام مي دهد كه عين آن رخداد ولي محدود به برآورد سيستمي است و از اين تلخيص مبتني بر واقعيت براي يافتن راه حل مساله استفاده مي‌كند. شناخت استراتژيك بهترين راهها از مبدا تا مقصد را در نظر مي گيرد. بدين لحاظ استراتژيك نيازمند آزادي انديشه، تدبير، شناخت تمام مقتضيات و گزينش بهترين آنهاست. در اين نوع شناخت، مواجهه با عوامل مداخله گر يك اصل است.

 

 

 

 

 

 

 

تغيير چهارچوب شناخت در شناخت استراتژيك

مراحل تجزيه و تحليل تصميم

تجزيه و تحليل تصميم برآورد اطلاعات حاصل براي رسيدن به مرحله اقدام است. هرچه معرفت و آگاهي تصميم گيرنده بيشتر باشد، قدرت برآورد و تصميم گيري او بيشتر خواهد بود. مراحل تجزيه و تحليل تصميم به شرح زير است:

1.   تجزيه و تحليل قبل از عمل. در اين حالت، مقدمات لازم فراهم و حالات مختلف قبل از اتخاذ تصميم برآورد مي‌شود.

2.      تجزيه و تحليل در حين عمل. هنگامي انجام مي گيرد كه تصميم اتخاذ شده و به عمل درآمده است.

3.      تجزيه و تحليل بعد از عمل. هنگامي انجام مي‌شود كه عمل به تصميم اتخاذ شده پايان پذيرفته است.

حالات مختلف تجزيه و تحليل تصميم بعد از عمل: الف) اقدام، تصميم اتخاذ شده را تاييد كرده است؛ ب) اقدام نسبت به تصميم ناقص بوده و تمام تصميم اجرا نشده است؛ ج) اقدام فراتر از تصميم بوده و آن را كاملتر كرده است.

آثار تجزيه و تحليل تصميم:

1-   تأثير بر خود تصميم‌گيرنده. دانش و آگاهي منبع تصميم با بررسي زواياي تصميم اتخاذ شده افزايش مي‌يابد.

2-   راحتي و سادگي تصميم‌گيري. تصميم‌گيري درباره موضوع يا موضوعات مشابه سهل و ساده است.

3-  تأثير بر محتواي سازمان. محتواي سازمان براي تصميم‌ گيرنده يا تصميم‌گيران مفهوم روشن و واقعيتري مي‌يابد.

4-  تأثير بر تصميم‌گيريهاي آينده. هر زمان كه نياز به تكرار تصميمات باشد تصميم‌گيران از ذخاير تحليلي خود بهره گرفته، با شناخت منافع و مضار و دامنه آنها به اتخاذ تصميم مي‌پردازند.

در تجزيه و تحليل، ويژگي مسائل بررسي و پس از جمع‌بندي مشخص مي‌شود كه نتيجه تصميم چه خواهد شد. تجزيه و تحليل بايد در آينده قابل استفاده و قابل تعميم باشد. به عبارت ديگر روشهاي مورد استفاده تصميم گيرنده و تجزيه و تحليلهايي كه انجام مي‌دهد بايد براي افرادي كه بعداً تصميم مي‌گيرند در صورت مواجه شدن با مورد مشابه قابل تعميم باشد. لازم به ذكر است كه برآورد تصميم حتي بعد از اقدام هم ادامه مي‌يابد. براي تجزيه و تحليل تصميم، منبع تصميم گيرنده بايد دانش و آگاهي كافي نسبت به كل تصميم و پيامدها و آثار جانبي آن داشته باشد و در صورت نقص اطلاعات برحسب موضوع بايد با افراد واجد صلاحيت و داراي شناخت مشاوره كند.

منابع و سازمانهاي مشاور امين تلقي مي‌شوند و بايد اين جايگاه خود را حفظ كنند. آنها بايد تا حد امكان اطلاعات را در اختيار تصميم گيرنده قرار دهند و اگر اطلاعاتشان كافي نيست وي را آگاه سازند تا بداند در زمينه مورد نظر چه ميزان اطلاعات كسب كرده است. ويژگيهاي لازم براي مشاوره عبارت است از:

1-   مشخص بودن اهميت و ارزش هدف براي طرفين و تشريك مساعي آنان براي تحقق هدف.

2-   داشتن مفاهيم مشترك و رفع ابهامات موضوعي؛

3-   آگاهي و شناخت داشتن مشاور نسبت به موضوع.

انواع تصميم‌گيري

1-  تصميم‌گيري از نظر برنامه‌ريزي. شامل دو بخش است: الف) تصميم‌گيري برنامه‌ريزي شده كه در آن اتخاذ تصميم بر مبناي دانش و آگاهي و برآورد اجزاي عمل صورت مي‌گيرد. ب) تصميم‌گيري برنامه‌ريزي نشده كه در آن اتخاذ تصميم بدون دانش و آگاهي و بدون برآورد اعمال آتي است و منبع تصميم گيرنده، به طور ناگهاني تصميم به اجراي عملي مي‌گيرد كه اجزاي آن روشن نيست.

2-  تصميم‌گيري از نظر فرهنگ و ارزشهاي ادواري. دلالت بر هنجارها و معيارهايي دارد كه در يك دوره خاص در نظر منبع تصميم گيرنده اهميت داشته است. از ديد فرهنگي آداب و رسوم و سنن، هنجارهايي است كه در دوره‌اي خاص در جامعه معمول است. از نظر نظام ارزشي تصميم‌گيري بر مبناي فرهنگ به دو جنبه فرهنگ سنتي و جديد تقسيم مي‌شود. اين دوره‌ها با توجه به موضوعيت سازمانها و نهادها مشخص مي‌شود و برحسب اينكه تصميم برنامه‌ريزي شده يا برنامه‌ريزي نشده باشد حالات متفاوتي به وجود مي‌آيد:

1-  تصميم‌گيري برنامه‌ريزي شده سنتي. برنامه‌ريزي در قالب ارزشي گذشته به عمل مي‌آيد، به تكرار و نسخه‌برداري از رويه‌هاي گذشته مربوط مي‌شود و شكل عادت به خود مي‌گيرد.

2-  تصميم‌گيري برنامه‌ريزي نشده سنتي. اين نوع تصميم براساس حدس و گمان و بر مبناي ارزشهاي گذشته اتخاذ مي‌شود.

3-  تصميم‌گيري برنامه‌ريزي شده نوين. در برنامه ارزشها و هنجارهاي زمان حال دخالت داده مي‌شود و تصميم با معيارهاي جديد منطبق مي‌گردد.

4-  تصميم‌گيري برنامه‌ريزي نشده نوين. برنامه‌ريزي براساس معيارهاي جديد و مطلوب صورت مي‌گيرد و از امكانات جديد استفاده مي‌شود، اما تصميم‌گيري برنامه‌ريزي شده نيست و بر مبناي حدس و گمان است. عيب اين روش كمبود نيروي كارآمد است. در اين حالت مؤسسات به نيروها و افراد متخصص نياز دارند (اين روش بهترين روش است).

3-   تصميم‌گيري از نقطه نظر منبع تصميم گيرنده.

الف) تنها يك منبع فكري تصميم‌گيري مي‌كند. محاسن اين روش مشخص بودن تصميم و مسئوليت آن، آسان بودن تصميم‌گيري، امكان كنترل و بازنگري تصميم، و صريح بودن است. از معايب اين روش نيز مي‌توان به اين نكته اشاره كرد كه چون تنها يك فرد تصميم‌گيرنده است و از آراي ديگران استفاده نمي‌شود احتمال خطا بسيار است و ممكن است تصميم اتخاذ شده ابعاد محدودي داشته باشد. بعلاوه تصميم‌گيري انفرادي مدير احساسات منفي را در كاركنان برمي‌انگيزد.

ب) تصميم‌گيري گروهي است. اين نوع تصميم‌گيري براساس نظرخواهي و مطالعه قبلي صورت مي‌گيرد و محاسن آن به شرح زير است: 1) نظرات مختلف جمع‌آوري و با در نظر گرفتن فضاي سازمان، تصميم‌گيري مي‌شود و گرچه مدير تصميم نهايي را مي‌گيرد، ولي در واقع نظر جمع منجر به اخذ تصميم مي‌گردد؛ 2) تصميم‌گيري جمعي با يقين و واقع‌گرايي بيشتري توأم است و تصميم جامعتري گرفته مي‌شود؛ 3) به علت مشاركت افراد امكان اجرايي تصميم بيشتر است. معايب اين روش عبارت است از: 1) تأخير در تصميم‌گيري (تكرار جلسات موجب تأخير در رسيدن به نتيجه مي‌شود)؛ 2) تأثير رفتار و نقش فرد در گروه ممكن است ديگران را از اظهار نظر درباره موضوع باز دارد و به تحميل نظر شخصي به اعضاي گروه منجر شود؛ 3) نامشخص بودن مسئوليت تصميم گيرنده؛ 4) نابرابري سطح معلومات افراد و ميزان تسلط آنها بر موضوع. در اين حالت ممكن است پس از صرف زماني طولاني هيچ تصميمي اتخاذ نشود.

در تصميم‌گيري گروهي و مشاركتي، از يك سو «حفظ اهميت موضوع» و از سوي ديگر زمان‌بندي در تصميم‌گيري مي‌بايد مدنظر تصميم‌گيرندگان باشد. حفظ اهميت موضوع بدين معناست كه تصميمات جزئي به صورت گروهي اتخاذ نگردد؛ همچنين زمانبندي گوياي اهميت موقعيت خاص تصميم‌گيري است، چه بسا تأخير در تصميم‌گيري، زيانها و خسارات جبران‌ناپذيري به جامعه يا سازمان وارد خواهد ساخت.

موانع تصميم‌گيري

دو دسته عوامل بازدارنده در تصميم‌گيري مانع اتخاذ تصميم صحيح مي‌شوند:

1-  موانع دروني: موانعي است كه ريشه در حالات فكري و روحي منبع تصميم‌گيرنده دارد. در اين حالت منبع تصميم گيرنده به علت عدم نظم فكري و عدم ثبات قادر به اتخاذ تصميم صحيح نيست.

2-   موانع بيروني: شامل آن دسته از محدوديتهاي بيروني از قبيل محدوديت در محاسبات، امكانات يا در طرحهاست كه مانع اتخاذ شيوه درست و تصميم مناسب مي‌شود.

رفع موانع تصميم‌گيري دروني با تقويت و غناي قواي فكري،‌ اطلاعاتي و بينشي تصميم‌گيرنده مقدور است. معمولاً موانع دروني را با اضداد آن درمان مي‌كنند، يعني اگر تصميم‌گيرنده دچار ترديد و دودلي باشد بايد شهامت و ثبات عزم را در خود تقويت كند.

براي رفع موانع بيروني لازم است راه حل موجود تعديل و تناسب مجدد ميان عوامل برقرار شود و اگر راه حل ابتدايي يا تصميم اتخاذ شده قابل اجرا نيست از راه‌حلهاي ديگر استفاده شود. در خصوص رفع موانع بيروني طبقه‌بندي طرحهاي جايگزين مطرح است كه در آن از ميان چندين راه حل انتخاب به عمل مي‌آيد و اگر به دليل برخورد با موانعي نياز به تغيير و يا تعويض راه‌حل باشد از جايگزينهاي بعدي استفاده مي‌شود. براي جايگزين كردن راه‌حلها توجه به نكات زير ضرروي است:

1-  سنجش و برآورد مجدد هزينه‌ها و منافع مادي و غيرمادي هر يك از راه‌حلها مستلزم وجود اطلاعات جديد و تطبيقي است.

2-   با توجه به لزوم تنظيم زمان بايد مدت زماني كه هر طرح جايگزين صرف مي‌كند بررسي و انتخاب مناسب به عمل آيد.

3-   لازم است اطلاعاتي درخصوص اجزاي فعل و انفعالات هر يك از جايگزينها جمع‌آوري شود.

نتيجه‌گيري:

هر فرآيند تصميم‌گيري براي حل مشكل يا مسأله‌اي صورت مي‌گيرد و قبل از اتخاذ تصميم، موضوع تصميم كه همان مسأله است بايد شناخته شود. در فرآيند تصميم‌گيري براي حل مسأله بايد به موازات تأثير متغيرهاي جديد، راه‌حلهاي مربوط، ذخيره شده، تصميم گيرنده با استفاده از مجموعه راه‌حلهاي اصلي و ذخيره به حل مسأله بپردازد. در اين راه شناسايي محدوديتها و موانع و نيز شناخت منابع و چگونگي تخصيص آنها بخشي از اقدام براي شناخت مسأله است. شناخت مسئله كه موجب ارزيابي و مبناي ارزشگذاري پديده‌هاست با منبع شناخت (منبع ادراكي) رابطه مستقيم دارد.

بنابراين مي‌توان مراحل فرآيند تصميم‌گيري را بشرح زير خلاصه نمود:

مراحل فرآيند تصميم‌گيري:

تشخيص و شناسايي موضوع

     يا مشكل              دقيقاً در مورد چه چيزي بايد تصميم‌گيري كرد

         

تجزيه و تحليل           چه راه حل‌هايي براي حل مشكل وجود دارد؟

         

ارزيابي راه‌حلهاي مختلف نظرات موافق و مخالف كدامند؟

         

مشخص كردن راه‌حل‌هاي ممكن كدام گزينه بهترين راه حل ممكن است؟

         

اجراي تصميم                     چه اقداماتي بايد انجام شود؟

فرآيند تصميم‌گيري و تصميم‌سازي كمي:

توسعه و بسط مدل

         

آماده‌سازي داده‌ها

         

        حل مدل

         

 

توليد گزارش«تصميم‌گيري»

 

مقدمه:

در جهان پيچيده، افراد مجبورند از عهده مسائلي برآيند كه فراتر از منابع تحت اختيار آنها است. در چنين شرايطي چيزي كه به آن نياز دارند، شيوه پيچيده تفكر نيست، بلكه چارچوبي است كه آنها را قادر مي‌سازد به مسائل پيچيده به شيوه‌اي ساده بيانديشند. پيچيدگي شرايط محيطي و تعدد و تنوع عوامل تأثيرگذار داخلي و خارجي در حوزه‌هاي تصميم‌گيري، شرايطي بغرنج و توأم با عدم اطمينان فراهم آورده است كه تصميم گيرنده را با ريسك و ترس از اتخاذ تصميم نادرست مواجه مي‌سازد.

تصيمم‌سازي تحت شرايط ريسك و عدم اطمينان، يكي از مهم‌ترين وظائف مدير است ولي اغلب در مواقع تصميم‌سازي با كمبود اطلاعات و زمان مواجه هست، تصميماتي كه مديران مي‌گيرند مي‌تواند موجب رشد، رونق يا ورشكستگي شركت شود. معمولاً تصميم بايد در شرايطي گرفته شود كه عوامل پيوسته در حال تغييرند، اطلاعات چندان روشن نيست و ديدگاهها متناقض هستند مديران بايد پيوسته در صدد راههاي تازه برآيند و چاره‌اي بينديشند. در بعضي مواقع تأخير در تصميم‌گيري خطر بيشتري از ريسك اوليه دارد.

صاحب نظران تصميم‌گيري را قلب مديريت تلقي مي‌كنند و معتقدند كه تمام كاركردهاي مديريت را مي‌توان برحسب فراگرد تصميم‌گيري تشريح نمود. تخصيص منابع، شبكه ارتباطي، روابط رسمي و غيررسمي و تحقق هدفهاي سازمان به وسيله مكانيزم‌هاي تصميم‌گيري كنترل مي‌شوند. از اين رو، تصميم‌گيري به منزله كليد فهم پيچيدگيهاي سازمان و عملكردهاي مديريت است. در مديريت اساس اقدامات و شكل‌گيري فعل و انفعالات تصميمات است و به تعبيري همه اقدامات آميخته با تصميم‌گيري است. مديريت جوهر‌ه‌اش تصميم‌گيري است و جوهره تصميم‌گيري اراده انساني است. تصميمات در طول خط‌مشي و مبتني بر آن هستند و هر تصميمي بايد بوسيله خط‌مشي حمايت شود و اگر حمايت نشود آن تصميم ناقص خط‌مشي است يا آن را بر نگرفته است.

مفهوم تصميم‌گيري و اهميت آن:

تصميم عبارت است از قضاوت يا انتخاب ميان دو يا چند راه حل مختلف كه به اشكال نامحدود و در شرايط مختلف انجام مي‌گيرد. تصميم‌سازي فرآيند تشخيص مسائل و فرصت‌ها و حل آنها مي‌باشد بطوريكه از طريق آن فرآيند ايجاد دو بررسي گزينه‌ها و انتخاب صورت مي‌پذيرد. بنابراين مي‌توان مي‌گفت كه تصميم‌سازي فرآيندي است آگاهانه و مبتني بر خلاقيت و هوش انساني كه به مدد دانش و تجربه و بصيرت محقق مي‌شود. ذهن انسان مي‌تواند به هر چيزي كه برايش قابل درك باشد و آنرا باور داشته باشد دست يابد.

تصميم‌گيري شامل دو مرحله اصلي است مرحله شناسايي مسئله و مرحله حل مسائل، به طوري كه سازمان در هر زمان درصدد اجراي دو مرحله بمنظور ارائه راه‌حل‌هاي مختلف مي‌باشد. تصميمات تحت تأثير عوامل متعددي قرار دارد عمده‌ترين آنها عبارتند: موضوع تصميم، زمان و پيچيدگي متغيرها، طراحي و ساختار سازمان، پيچيدگي محيطي، تعدد و تنوع عوامل تأثيرگذار داخلي و خارجي و ميزان اطلاعات، ضمناً تصميم‌گيري مي‌تواند توسط كارشناسان، مديران، و تيم‌ها اتخاذ شوند.

محيطي كه امروزه مديران بايد در آن به تصميم‌گيري بپردازند به دلايل متعددي سخت و دشوار شده است كه از جمله اصلي‌ترين عوامل مؤثر در آن: تعدد عوامل تأثيرگذار در فضاي تصميم‌گيري، تنوع گزينه‌ها و راهكارهاي در دسترس، افزايش ريسك و يا هزينه اتخاذ تصميمات نادرست، تخصصي شدن موضوعات، زمان اتخاذ تصميم و پيش‌بيني عواقب تصميم مي‌باشند. براي گرفتن تصميمات مهم، اطلاعات بايد در سطح سازمان موجود باشد نه فقط در حد يك نفر، ضمن اينكه با داده‌هاي متناسب و كافي و صحيح مي‌توان تصميم‌گيري صحيح‌تر نيز اتخاذ نمود. هر تصميمي با يك ايده آغاز مي‌شود و چون توانايي در خلق ايده‌هاي ناب محدود است پس تصميم‌گيري نيز مي‌تواند توأم با خلاقيت باشد.

بين كيفيت تصميم و زمان رابطه مستقيمي وجود دارد بطوريكه هر چقدر زمان بيشتر در اختيار تصميم‌گيرندگان قرار گيرد كيفيت تصميم نيز افزايش مي‌يابد البته همانگونه در نمودار (1) ملاحظه مي‌گردد در موارديكه زمان كم‌جهت انتخاب راهكارهايي وجود دارد معمولاً تصميم بصورت فردي اتخاذ مي‌گردد و به تبع آن كيفيت آن نيز پايين مي‌باشد. و هر چه از افكار و اطلاعات ديگران بيشتر استفاده گردد بلحاظ برخوردار شدن از اطلاعات جمعي، كيفيت نيز افزايش مي‌يابد.

انسان در هر لحظه از زندگي شخصي و شغلي خود در حال تصميم‌گيري است. گاهي اوقات اين كار چنان عادي و روزمره مي‌شود كه فرآيند تصميم‌گيري به شكل ناخودآگاه انجام مي‌گيرد و گاه قضاوت و اخذ تصميم نهايي در مورد يك موضوع چنان دشوار مي‌نمايد كه ساعت‌ها و حتي روزها فكر و ذهن ما را درگير مي‌كند. آنچه مسلم است، تصميم‌گيري درست مستلزم داشتن اطلاعات درست است اما راه به دست آوردن اطلاعات درست كدام است؟ چه اطلاعاتي براي تصميم‌گيري لازم است و چگونه مي‌توان از طريق مشاركت تصميم بهتر و دقيق‌تر اخذ نمود و … اينها مواردي است كه فرد به هنگام اخذ تصميمات در امور شخصي و حرفه‌اي خود به دقت بايد در مورد آنها فكر كند.

منابع و فرصت‌ها محدودند و شايسته نيست كه با اخذ تصميمات نادرست آنها را به هدر دهيم. كليه افراد شاغل در سازمانها و بويژه مديران بايد همواره اين محدوديت را مدنظر داشته باشند و از طريق آشنا شدن با فرآيند تصميم‌گيري و كسب مهارت در اجراي مراحل مختلف آن، تا آنجا كه ممكن است ضريب خط را در تصميمات خود كاهش دهند. نبايد فراموش كرد كه گاهي اوقات مسند تصميم‌گيري به نوعي مسند قضاوت تبديل مي‌شود و قضاوت كاري بس دشوار و پر مسئوليت مي‌باشد.

خط و مشي بيانگر بينش است و اتخاذ تصميم فرآيندي كنشي و واكنشي بر پايه خط مشي، تصميم در راستا و در طول خط مشي ترسيم شده اتخاذ مي‌شوند. در درجه‌بندي تصميم‌گيريها چنانچه خط‌مشي گذاري مفهوم تصميم‌گيري بنياني يا اوليه را داشته باشد اتخاذ تصميمات جاري كه در راستاي آن انجام مي‌گيرد از جمله جايگاه و رتبه، تصميم‌گيري ثانويه تلقي مي‌گردد. رابطه بين تصميمات اوليه و ثانويه رابطه تأييد و حمايت متقابل است. به اين معنا كه تصميم‌گيري بايد پشتيبان خط‌مشي و برعكس خط‌مشي بايد تأييدكننده تصميم باشد. ارزيابي هر تصميم اوليه و ثانويه نيز به منظور اطمينان از همين امر صورت مي‌پذيرد، زيرا خط مشي‌گذاري زياد قابل تكرار نيست.

عوامل اصلي تصميم‌گيري:

عوامل اصلي در تصميم‌گيري عبارتند از:

1-   تشخيص مسأله

2-   تشخيص راه‌حلهاي مربوطه

3-   تشخيص و انتخاب بهترين راه حل

ويژگي مشترك در عوامل سه‌گانه تصميم‌گيري همان شناخت و تشخيص است كه ريشه در معرفت و سطح آگاهي تصميم گيرنده در شرايط و تسلط او بر مسائل دارد. در تشخيص مسأله بايد هدف روشني را تعقيب نموده، از نيازهاي واقعي سازمان آگاه شد. جهت تشخيص راه‌حلها مي‌بايست مفهوم روشني از فعل و انفعالاتي كه در آينده انجام خواهد شد داشته باشيم و آنگاه از ميان راه حل‌هاي موجود بهترين راه‌حل‌ را متناسب با امكانات انتخاب نمائيم.

احاطه انسان بر متغيرها عامل تفكيك آنها از لحاظ كنترل‌پذيري يا عدم كنترل‌پذيري است. در مرحله‌اي ممكن است وضعيت متغيرها از نظر قابل كنترل يا غيرقابل كنترل بودن تغيير كند و اين در صورتي است كه ميزان تسلط و احاطه انسان بر موضوع تغيير نمايد. بنابراين ممكن است متغيري براساس ميزان توانمندي و احاطه، براي يك سازمان قابل كنترل و براي سازمان ديگر غيرقابل كنترل باشد.

متغيرها از لحاظ زماني در دو مرحله زماني جداگانه بر تصميمات تأثير مي‌گذارند:

1-  در موقعيت انجام مطالعات و جمع‌آوري اطلاعات كه تأثير متقابل قبل از اتخاذ تصميم است و متغير در نوع تصميم دخالت دارد.

2-   دخالت متغيرها به شكل حمايت و تقويت يا تزاحم كه تصميم اتخاذ شده را تحت تأثير قرار مي‌دهد.

تقسيم‌بندي ديگر از متغير به صورت قابل پيش‌بيني و غيرقابل پيش‌بيني تقسيم مي‌شوند. هر متغير قابل كنترل يا غيرقابل كنترل ممكن است قابل پيش‌بيني باشد يا غيرقابل پيش‌بيني. متغيرهاي قابل كنترل معمولاً جزء عوامل داخلي و دروني‌ سازمان محسوب مي‌شوند و متغيرهاي غيرقابل پيش‌بيني بيشتر جزء عوامل محيطي هستند كه سازمان در آن قرار دارد.

متغيرهاي قابل كنترل:

متغيرهاي قابل كنترل بيشتر بر عواملي دلالت دارند كه مستقيم مي‌تواند بر آنها اشراف داشته باشد از جمله:

1-  ظرفيت (انساني، مكاني، تكنولوژي). در طراحي ظرفيت تصميم‌گيرنده ظرفيت هر يك از عوامل انساني، مكاني و تكنولوژي را پيش‌بيني و كنترل مي‌كند.

2-  تنظيم نسبت عوامل مالي و پشتيباني و توليدي و خدمات. از آنجا كه تصميم‌گيرندگان فرآيند و خدمات را براساس طرحهاي مربوط قبلاً بررسي و پيش‌بيني مي‌كنند قابليت كنترل آنها در سيستم وجود دارد.

3-   ساختار سازمان به دليل احاطه مديريت بر سيستم، طراحي ساختار و هر گونه تغيير در آن قابل كنترل است.

4-  تغيير در برنامه متأثر از دگرگوني در نحوه هدايت سازمان و برعكس. جايگزيني برنامه‌ها و تغيير در اجزاي هر برنامه تحت كنترل تصميم گيرنده است. نحوه هدايت عمليات سيستم براساس تغييرات برنامه نيز قابليت كنترل دارد.

5-  فرآيند اجرايي. عمدتاً هر يك از منابع انساني بلحاظ توانائيهاي خاص در انجام وظائف‌شان، جايگاه خاصي را در فرآيند دارند. مجموعه توانائيهاي كاركنان كه مبناي كاركرد آنها است، عوامل دروني و جوهره اصلي فرآيند اجرايي در سيستم است. تغيير و دگرگوني در هر بخش از فرآيند عملاً متأثر از اين توانائيها و قابل سنجش، هدايت و كنترل توسط تصميم گيرنده است.

متغيرهاي غيرقابل كنترل:

متغيرهاي غيرقابل كنترل از نظارت دروني سيستم خارج بوده، حالت فراسيستمي دارد و توجه به آنها و نيز انجام برآوردهاي احتمالي براي منبع تصميم‌گيرنده بيش از متغيرهاي قابل كنترل لازم است. برخي از متغيرهاي غيرقابل كنترل عبارتند از:

1-   متغيرهاي طبيعي. اين متغيرها ناشي از تحولات و دگرگونيهاي طبيعي و زيست‌محيطي است.

2-  عوامل رواني و اجتماعي. متغيرهاي قابل پيش‌بيني يا غيرقابل پيش‌بيني‌اند كه در هر صورت سازمان بر آنها كنترلي ندارد دگرگونيهاي بافت جمعيتي و گرايش‌هاي مختلف كه بوجودآورنده روابط اجتماعي و جو رواني خاصي در جامعه است جزء متغيرهاي مؤثر بر سيستم محسوب مي‌شود و سيستم بايد با در نظر گرفتن شرايط ذكر شده، عكس‌العمل‌هاي مؤثر در قبال آنها را براي تداوم بقاي خود تدبير نمايد.

3-  جريان فراگير علمي و فن‌آورانه احاطه كننده سازماني. افزايش دامنه علوم و فن‌آوري به دور از كنترل سيستم و مستقل از تأثيرات جزئي آن است. گسترش بي‌وقفه تحقيقات، زمينه به كارگيري فنون جديد را در اجراي فرآيندهاي گوناگون فراهم مي‌سازد. بنابراين تصميم‌گيرندگان، تأثير علوم و روش‌هاي علمي جديد در غالب فن‌آوري را هر چند كه قابل پيش‌بيني نيز باشد، دور از كنترل خود مي‌دانند.

4-  متغيرها فرهنگي و سياسي. گرايش‌هاي سياسي در محيط، قوانين جديد و طرحريزيهاي كلان اجتماعي، تغيير در روش حكومت، انقلاب و غيره همگي از متغيرهايي هستند كه تصميم‌گيري در سيستم متأثر از آنها بوده، در آن شرايط، احتمال تغيير در تصميمات براي بقاي سيستم وجود خواهد داشت.

5-  متغيرهاي كلان اقتصادي. اين متغيرها از جمله عواملي هستند كه بر خرده سيستم‌ها و تصميم‌گيرندگان آنان تأثير مي‌گذارند. بطور كلي شناخت مباني و بنيانهاي اقتصادي كه همه ابعاد جامعه و از جمله خرده سيستم‌ها را مستقيماً تحت تأثير قرار مي‌دهند، در هر مرحله از تصميم‌گيري براي تصميم‌گيرندگان ضروري است.

تمام متغيرهاي قابل كنترل و غيرقابل كنترل اعم از قابل پيش‌بيني و غيرقابل پيش‌بيني ممكن است بصورت تصادفي جابه‌جا شوند يعني متغير يا متغيرهايي كه به نظر قابل پيش‌بيني و كنترل بودند، تصادفاً تغيير ويژگي داده به نوع ديگر تبديل مي‌گردند.

بررسي انتظارات:

هدفگذاري خود مفهوم تصميم‌گيري و خط‌مشي‌گذاري را دربر دارد يعني حركت به هم پيوسته‌اي است و آنچه تمركز بر آن است، خط‌مشي تعيين شده اوليه است بنابراين خود هدف‌گذاري هم طي فرآيند اتخاذ تصميم‌ صورت مي‌گيرد و اين دو فرآيند به هم پيوسته و دوطرفه است. در اين فرآيند دو طرفه عامل انتظارات دخالت دارد. انتظار از خط‌مشي اصلي، تحقق اهداف است و به موجب انتظارات، خط‌مشي بايد اهداف را تأمين كند. اين موضوع در مورد تصميم هم صادق است.

انتظار بر دو نوع است: عقلائي و احساسي. در انتظارات عقلائي، مديريت توان و امكان تحقق هدف را در خود و سازمان جستجو مي‌نمايد و فرآيندهايي را كه در نيل به هدف نقش دارد بررسي مي‌كند. اما در انتظارات احساسي امكان تحقق هدف براساس مطالعات علمي نيست.

 

 

 

 

 

 

 

نمودار: سير تكاملي انتظارات در تصميم‌گيري

انتظارت عقلايي كه براساس توان و امكان عمليات اجرايي و نيز پايبندي و اعتقاد عامل شكل مي‌گيرد مي‌تواند موجب راه‌اندازي سيستم شده يا آن را متوقف كند. منظور از عامل در بعد مديريتي، شخص مدير يا هيأت مديران و در بعد سازماني مجموعه عوامل تعامل كننده درون سازماني است. اگر انتظارات عقلايي برآورده شود (تأثير مثبت) فرآيند تكامل يافته، جنبه تداوم به خود مي‌گيرد و اگر برآورده نشود (تأثير منفي) فرآيند متوقف يا در آن تجديد نظر مي‌شود. (نموار فوق)

سنجش تصميم و خط‌مشي ارتباط مستقيم با انتظارات دارد. انتظارات بعد از هدفگذاري و قبل از اقدام مطرح مي‌شود. تصميم با انتظارات مقايسه مي‌شود و تصميم‌گيرنده‌ به عنوان بازخورد مطالعات خود به اين نتيجه مي‌رسد كه بايد انتظار را منطقي‌تر و عقلايي‌تر كند يا خير.

شناسايي گروه‌ها در خط‌مشي‌گذاري:

مديريت بر پايه تحليل گروهي از خط‌مشي، بيان كردن ايدئولوژي و بينش مجموع افراد تشكيل دهنده گروهي است كه هر يك از آنان به نحوي از علوم، فنون و تجربه برخوردارند. گروه‌ها، مجموعه‌اي از عوامل انساني هستند كه به نحوي در اتخاذ تصميم و پذيرش آن، هم در موقعيت اخذ تصميم (به صورت مثبت و منفي) و هم در شرايط اجراي تصميم، نقش دارند.

مجموعه افراد، ويژگيها و خصوصياتي دارند كه با ويژگيهاي فرد فرد اعضاي آن گروه مغاير است. قوانين، ضوابط، آيين‌نامه‌ها، روش و آنچه در مورد هر يك از افراد صدق مي‌كند در مورد مجموعه آنها صدق نمي‌كند. همچنين گروه از يك سلسله قوانين و هنجارهايي پيروي مي‌كند كه اجزاي آن به طور منفرد از آن تبعيت ندارند. حضور بيش از يك فرد در جمع و تأثير و نقش آنها، موجب مي‌شود گروه عملاً از لايه‌هاي مختلفي تشكيل يابد. مشتركاتي كه به طور طبيعي بين برخي افراد يك گروه وجود دارد و دسته‌بنديهاي قهري و جبري كه از اختيارات انسانها خارج بوده، از ابتداي خلقت با آنهاست پديد آورنده اين لايه‌هاي متفاوت است.  اين لايه‌ها داراي شاخصهاي متفاوتي از قبيل بنيانهاي اجتماعي، اقتصادي، فني، تخصصي، رفتاري و صنفي است. نحوه نفوذ در اين لايه‌ها با هم يكسان نيست و متناسب با آن لايه خاص است. همچنين شيوه‌هاي مشاركت در لايه‌هاي گروه متفاوت است. دريافت و پردازش اطلاعات و تجزيه و تحليل موضوعات جاري سازمان و نيز رهيافتهاي اجرايي و عملياتي متأثر از خصوصيات هر لايه است.

تقويت و توسعه عملكرد هر لايه از گروه، به طريق اولي، تابعي از آمادگي‌هاي موجود و متأثر از خصوصيات آن لايه است و اگر چه گروه هنگام مقايسه با ديگر گروهها از يكپارچگي ظاهري برخوردار است، به علت تفاوتها و دسته‌بنديهاي ميان افراد عملاً لايه‌هاي گروه هستند كه ايفاي نقش كرده، كاركردها و ارتباطات را پديد مي‌آورند. بر اين اساس «فرهنگ گروه» عملاً برآيند تعامل خرده فرهنگي (شامل تعاون و تعارض) ميان لايه‌هاي گروه است كه مبين ويژگي عمومي و جامع گروه بوده، با ويژگي آحاد و اجزا و لايه‌هاي آن متفاوت است.

البته بديهي است كه «حيات گروهي»، مبادلات و تشريك مساعي داخلي بين اجزا و لايه‌ها را ضروري مي‌كند و از اين رو در لايه‌ها و اجزاي گروه فعل و انفعالات دروني و بيروني براي حل مسائل گروه انجام مي‌گيرد.

خط‌مشي سازماندهي و بسيج گروه‌هاي انجام پروژه. سازماندهي و بسيج گروههاي انجام پروژه زماني كه لايه‌هاي گروه مشخص شده باشد، بسيار حساس و نيازمند خط‌مشي فراگير و جامعي است. ساماندهي و بسيج دو خصوصيت جدا از يكديگر را به وجود مي‌آورد:

1-   نقش گروه را در زمينه مشاركت در امر تصميم‌گيري و تعيين و ترسيم خط‌مشي مشخص مي‌كند.

2-  در اجراي خط‌مشي و تصميم اتخاذ شده، زمينه‌هاي عمل را به وجود مي‌آورد. آنچه يك گروه را از گروه ديگر متمايز مي‌كند، «هدف گروه» و آنچه كه گروه را به حركت وامي‌دارد دستيابي به موفقيت است. اين امر موجب چندين ويژگي در گروهها مي‌شود:

1-   گروهها نوعاً «پرتلاش» مي‌شوند و تلاش بيشتر را لازمه توفيق خود مي‌دانند.

2-   در قياس با گروههاي ديگر و برحسب موضوع سعي در «نوآوري» دارند.

3-   در راستاي توفيق طلبي به درجه‌اي از «اقتدار» نايل مي‌آيند.

براساس دستاوردهاي ذكر شده، گروهها از «تكثر» استقبال مي‌كنند و پذيرفته شدن آنان دلالت بر گسترش و ترويج اقتدار مي‌كند، به طوري كه دامنه اقتدار گروه فراتر از اقتدار فرد قرار مي‌گيرد. بنابراين بايد:

1-   گروه از خط‌مشيهايي كه زمينه بسيج و انسجام تواناييهاي آن را پديد مي‌آورد استقبال كند.

2-  گروههايي كه چنين خط‌مشي را اجرا مي‌كنند در راستاي گسترش كمي نيازمند پيوستن فرد يا افراد ديگرند و بايد محدوده اجتماعي و فرهنگي، صنفي و غيره را در مخاطبان در نظر بگيرند.

ابزارها و روشهاي تصميم‌ساز وتصميم‌گيري:

ابزارها و مدلهاي متعددي جهت تصميم‌سازي و تصميم‌گيري وجود دارد كه هر يك با توجه به شرايط و ماهيت موضوع مي‌تواند اثربخش بوده و تصميم گيرندگان را در اتخاذ راهكار بهينه كمك نمايد اهم ابزارها و روشهاي مورد استفاده بشرح زير مي‌باشند:

الف) ابزهارها:

مدل‌سازي: اين ابزار براي آزمون متغيرها، بررسي روابط ميان داده‌ها و پيش‌بيني نتايج حاصله از تغيير هر يك از عوامل هست. در واقع مدل‌سازي، ايجاد فرمول و حل رياضي مسأله در شرايط ساختار يافته است. اين روش داراي مزايايي چون سرعت، ارزان و آسان را داراست. برنامه‌ريزي خطي و تئوري صف از مهمترين روشهاي مدل‌سازي هستند. در برنامه‌ريزي خطي، ديدگاه حاكم به دنبال حداكثر يا حداقل كردن خروجي يك برنامه يا هدف با توجه به محدوديتها است و تئوري صف نيز براي آزمايش و بررسي ماهيت خطوط انتظار بكار مي‌رود.

شبيه‌سازي: از آنجا كه امكان آزمون و خطا بر كليه پديده‌ها و موضوعات بصورت واقعي و طبيعي ميسر نمي‌باشد بنابراين از شبيه‌سازي براي بررسي آثار شرايط اجتماعي مورد آزمون استفاده كرده و نتايج را ثبت و رسيدگي مي‌كنند. طبيعتاً هر قدر كه شرايط و عوامل و ارتباطات بين مسائل واقعي با مدل، واقع‌بينانه‌تر باشد نتايج حاصله از دقت و صحت بيشتري برخوردار خواهند بود. از مزاياي اين روش، انعطاف در مدل كردن سيستم‌ها، سناريوهاي زمان واقعي، آناليز و طراحي آماري مي‌باشد.

پيش‌بيني:

پيش‌بيني در مواردي كه انتظار تغييرات بر روند آينده، همانند شرايط رفتار گذشته و جاري فرض شود كاربرد داشته و عمدتاً كاربرد پيش‌بيني، تهيه و تنظيم برنامه‌ها است با اين فرض كه شرايط و رفتار گذشته راهنماي رفتار و شرايط آينده خواهد بود و در مواردي نظير روند تغييرات تكنولوژي، شرايط اقتصادي، شرايط بازار و تقاضاي مشتريان از اهميت كليدي برخوردار است.

آناليز تصميم:

درخت تصميم‌گيري، شاخه كردن و تعميم دادن ساختارهايي است كه رويدادهاي بالقوه آتي را ارائه مي‌كنند. در اين تكنيك تصميمات مختلف و حالاتي را كه ممكن است اتفاق بيفتد را در قالب شاخه‌هاي گوناگون در نظر گرفته و با در نظر گرفتن احتمال هر يك از حالات و يا درجه‌بندي آنها، روش بهينه انتخاب مي‌گردد.

تحليل حساسيت: فني است كه تعيين مي‌كند چگونه پس از متغير بعضي از پارامترها و فرضيات تصميم‌گيري، نتايج تغيير مي‌كنند.

فرآيند تحليل سلسله مراتبي (AHP):

اين فرآيند دو رويكرد تحليل و سيستم را در يك چارچوب منطقي و تركيب پيوند مي‌زند- اين فرآيند از مقايسات زوجي استفاده كرده و سپس براي عوامل و ارزيابي‌هاي مختلف، ضرايبي را محاسبه مي‌كند.

ب) روشها:

روش استدلالي: در روش استدلالي، تصميم‌گيرنده يك نمايش ذهني از پديده تصميم را براي خود ترسيم مي‌كند. اين مدل ذهني پايه‌اي براي استدلال كردن يك مسئله بوده و شامل متغيرهايي است كه به هم مربوط بوده و ارتباطات علت- معلولي آنها مشخص مي‌باشد. اين روش به تصميم‌گيرنده كمك مي‌كند تا يك مسئله‌ي به خصوص را تشخيص داده و حل نمايد. نكته مهم اين است كه مديران مختلف مدلهاي ذهني متفاوتي را راجع به يك مسئله و يا مسائل مشابه مي‌توانند داشته باشند كه اين مدل ذهني ممكن است اندكي متفاوت از واقعي باشند.

روش قياسي: در روش قياسي يا تشبيهي، وقتي مدير با يك مسئله مواجه مي‌شود، حافظه‌اش را فعال مي‌كند تا مسئله‌يي مشابهي كه قبلاً آن را حل كرده و يا شاهد حل شدن آن بوده را پيدا كند و حل قبلي به عنوان نقطه شروعي براي حل مسأله موجود انتخاب مي شود و ممكن است متعاقباً سازگار و منطبق نيز شود.

روش ايجادي: در اين روش تصميم‌گيرنده ايده‌هاي بديع و مؤثر را بررسي كرده و در فضاي مسئله بسط مي‌دهد. تعداد راه حل‌هاي ممكن از طريق اين روش متفاوت بوده و بايستي بهترين و اثربخش‌ترين راه‌حل انتخاب شود بر اين اساس قدرت خلاقيت و ايده‌پردازي يك دارايي مهم براي تصميم‌گيري مديران محسوب مي‌شود.

روش برنامه‌ريزي شده: تصميمات برنامه‌ريزي شده تكراري و كاملاً مشخص هستند و براي حل مسائل مورد نظر روش‌ها و رويه‌هاي مشخص وجود دارد روش مزبور براي تصميمات عمومي و عادي استفاده مي‌شود استفاده از قواعد مشخص، داشتن مدلهاي محاسباتي و استفاده براي سطوح پايين مديريتي از ويژگي‌هاي اين روش است.

روش برنامه‌ريزي نشده: اين روش بدون ساختار و منحصر به فرد مي‌باشد و بطور كلي تازه يا جديد بوده و چندان مشخص نمي‌باشند و زماني اتخاذ مي‌گردد كه سازمان پيش از آن با اين مسئله روبرو نشده باشند.

 

 

 

روش عقلاني محدود: مديريت سازمان، ماهيت ناشناخته مسايل، پيچيدگي امور، ناكافي بودن منابع و … باعث مي‌شود كه روش بخردانه محدود گردد و افراد از تجربه و قضاوت شخصي و تجربيات گذشته و همچنين ضمير ناخودآگاه براي اتخاذ تصميم استفاده كرده و در واقع به نوعي جنبه شهودي دارد و پويايي آن به مقدار اطلاعات و تعداد راه‌حل‌ها بستگي دارد.

اصول تجزيه و تحليل تصميمات

مدلهاي تصميم‌گيري

مدل الگويي است برگرفته از واقعيت كه بر عناصر و اجزاي كليدي قابل تعميم دلالت دارد. متناسب با موضوعات سازمان، درباره اجزا و عناصر مختلفي تصميم‌گيري به عمل مي‌آيد. از اين رو دانشمندان و صاحب‌نظران رشته مديريت مدلها و الگوهاي متفاوتي متناسب با موضوعات مختلف ارائه كرده‌اند.

دسته‌بندي درور

دسته‌بندي «درور» از لحاظ نظري ميان صاحب‌نظران مقبوليت بيشتري دارد. وي مدلها را به پنج دسته تقسيم مي‌كند: مدل عقلايي؛ مدل فزاينده؛ مدل مختلط؛ مدل رضايت‌بخش؛ مدل كاملاً عقلايي يا منطقي. قابل ذكر است كه در هر يك از موارد فوق خصوصيات موارد قبل وجود دارد. مثلاً مدل پنجم كليه خصوصيات مدلهاي اول تا چهارم را داراست.

1-  مدل عقلايي: در روش عقلايي، نوع مسأله و راه‌حلهاي مناسب براي حل آن به منظور تحقق هدف با استفاده از رويكرد سيستمي يا استراتژيك مطرح مي‌شود و تصميم‌گيرنده از ابزارهاي سنجش و شناخت متناسب با موضوع و نوع مسأله استفاده مي‌كند. مراحل تصميم‌گيري عقلايي به شرح زير است:

1-   شناخت دقيق مسأله يا مشكل از طريق كانالهاي ارتباطي با خط‌مشي گذار.

2-   تجزيه و تحليل و تبيين مسأله از طريق ريشه‌يابي و ارزيابي اجزاي آن.

3-   احصاء راهها و گزينه‌هاي ممكن با در نظر داشتن امكانپذيري هر يك از آنها.

4-   پيش‌بيني و تخمين پيامدهاي مربوط به هر يك از راهها با در دست داشتن معيارهاي انتخاب.

5-   مقايسه كلي گزينه‌ها (در نظر گرفتن خصوصيات هر يك از گزينه‌ها در قياس با ديگر گزينه‌ها).

6-   انتخاب بهترين گزينه از ميان گزينه‌ها.

اين مدل تأكيد اساسي بر ابعاد سخت‌افزاري و فرآيندي دارد و با نگرش به جنبه‌هاي مادي. كمي و اقتصادي تصميم گيرنده را به نقش بلندمدت عوامل ملموس و محسوس در تصميم و پيامدها توجه مي‌دهد. تصميم‌گيرنده در اين شيوه به صورت فعال و پيش‌برنده به ريشه‌يابي مشكلات مي‌پردازد و در صدد است از ميان راه‌حل‌هاي ممكن بهترين را انتخاب كرده، از بازخوردها براي تكميل فرآيند استفاده نمايد. همچنين دستاوردهاي تصميم را از نظر اثربخشي، كارايي و بهره‌وري با استفاده از روشهاي كمي و آماري مورد مطالعه قرار مي‌دهد.

اين روش اگر چه روشي منطقي است، اما روش وقت‌گيري است و در شرايط عدم اطمينان و مخاطره‌آميز كاربرد ندارد.

2-   مدل فزاينده. اين مدل واجد خصوصيات مدل عقلايي است. علاوه بر آن در اين مدل، منبع تصميم‌گيرنده در هنگام تنظيم اهداف و راه‌حلهاي قابل اجرا با عواملي مواجه مي‌شود كه بايد آنها را نيز در تصميم خود دخالت دهد. در مسائل دولتي معمولاً به دليل تحركات، تحولات، سياست‌گذاريهاي داخلي، تغييرات هنجاري، آئيني و ارزشي، تصميمات در معرض تغييرات افزايشي است؛ بدين معنا كه در هر مقطع تصميم‌گيري، منبع تصميم‌گيرنده تعدادي از اهداف مورد مطالعه را تنظيم مي‌كند، ولي در همين حين ممكن است اهدافي به اهداف مورد نظر اضافه شود، لذا مدير بايد پارامترهاي تغيير يافته را مورد بررسي قرار دهد.

اين مدل رويدادها، پديده‌ها و احتمالات گوناگون را به عنوان متغيرها دخيل و اثرگذار بر تصميم طي روند تصميم‌گيري بررسي مي‌كند. ويژگي فزايندگي در جريان اخذ تصميم دلالت بر افزايش تدريجي و مستمر تأثير متغيرها بر فرآيند تصميم‌گيري دارد كه هنگام حركت از مبدأ «الف» به سوي مقصد «ي» به انحاء مختلف مسير تصميم‌گيري را تغيير مي‌دهد.

نمودار: تغييرات مسير تصميم‌گيري در مدل فزاينده

تأثير متغيرهاي گوناگون بر سير تصميم‌گيري، «خط روند» تصميم‌گيري را پديد مي‌آورد. به منظور رسيدن به هدف (مقصد)، تأكيد بر دو عامل اساسي هدف و پيش‌بيني ضروري است. در وهله اول بايد تصميم از نظر انتخاب كوتاه‌ترين و مناسبترين راه براي رسيدن به هدف تجزيه و تحليل شود. عامل پيش‌بيني كه لازمه تحقق صحيح هدف است دلالت مي‌كند بر مطالعه يا برآورد پيشاپيش روند تغييرات، توجه به موارد مذكور موجب اصلاح و بهينگي خط روند تصميم‌گيري مي‌شود.

در اين مدل آمادگي تصميم گيرنده براي رويارويي با اتفاقات، رويدادها و دخالت متغيرهاي پيش‌بيني نشده بيشتر مي‌شود و برخلاف نگرش عقلايي تمام متغيرهاي دخالت كننده در تصميم‌گيري مورد تخمين و برآورد قبلي قرار مي‌گيرند.

درمدل مذكور برنامه‌ها و برآوردها معمولاً بلندمدت نيستند. نقش تصميم گيرنده بيشتر واكنشي است تا كنشي و متناسب با رويدادها عكس‌العمل نشان داده مي‌شود. همچنين به علت دخالت متغيرهاي گوناگون به طور مستقل يا وابسته به يكديگر و نيز تعامل متغيرهاي مختلف، امكان يافتن بهترين راه حل از ميان راه حل‌هاي احتمالي كمتر وجود دارد و با پديد آمدن بديلهاي منطقي در مواجهه با هر متغير دخيل در خط روند، اتخاذ تصميم صورت مي‌گيرد. اهداف، مرحله‌اي و در حد تأمين مصالح تعيين مي‌شوند و تحقق هدف در هر مرحله تصميم گيرنده را آماده مواجهه با متغير ديگر (به طور فزاينده) مي‌نمايد. از اين جهت تصميم‌گيرنده بر مبناي تحقق مزيت نسبي يك بديل نسبت به بديلهاي ديگر روند تصميم‌گيري را ادامه مي‌دهد.

3-  مدل مختلط. در اين مدل بيشتر، كششها و كوششهاي استراتژيك بين‌المللي مطرح مي‌شود و پارامترهاي بيشتري از سياست‌گذاريهاي بين‌المللي را دربردارد.

4-   مدل رضايت‌بخش:اغلب موارد تصميم‌گيرنده به جاي اينكه كاملترين تصميم را اتخاذ كند به تصميم رضايت‌بخش قانع مي‌شود كه البته اين امر نسبي است.

5-  مدل كاملاً عقلايي يا منطقي: اين مدل دلالت بر خصوصيات تفكري و تعقلي غني‌تر دارد كه در برخورد با مسائل غامض و مبهم ضروري است. در شرايط عادي مطالب و داده‌هاي اوليه براي تصميم‌گيري، در حد ظرفيت تفكر و تدبير تصميم گيرنده بود و تصميم گيرنده به شيوه‌هاي ذكر شده با مسأله برخورد و تصميم‌گيري مي‌كرد، ولي در اين مدل مسائل توأم با ابهام بوده،‌پيامدهاي پيچيده و غامضي بر آن مترتب است كه بخصوص در مشاغل دولتي و مسائل پيچيده مرتبط با رويدادهاي بين‌المللي نياز به تعمق و تدبر زياد دارد. همان‌طور كه اشاره شد اين مدل واجد تمام خصوصيات مدلهاي قبل و كاملتر از آنهاست.

ديدگاههاي ديگري نيز در مورد مدلهاي تصميم‌گيري مطرح است كه به تشريح آنها پرداخته مي‌شود.

مدل تصميم‌گيري مشاركتي

در تصميم‌گيري مشاركتي جريان اطلاعات از بالا به پايين و از پايين به بالا در سطوح مختلف سازمان جريان دارد. مشاركت در سطح عمومي موجب بهره‌وري و به دنبال آن رضايت عمومي و رغبت در سازمان مي‌شود.

بعلاوه سازمان در نظام مشاركتي، هنگام تصميم‌گيري به منابع وسيعي از اطلاعات دست مي‌يابد. معمولاً در اين گونه سازمانها كاركنان ماهر و نيمه‌ماهر بهترين كساني هستند كه مي‌توان از آنها در تصميم‌گيري مشاركتي استفاده كرد.

 

نمودار: تصميم‌گيري مشاركتي

مدل تأثير وافر

در تصميم‌گيري مشاركتي مشاركت هر عضو براساس نيازهايي است و اين نيازها غالباً طبقه‌بندي نمي‌شود. در مشاركت آنچه ابتدا از نظر مشاركت كننده بيشترين اهميت را دارد برآروده شدن برترين نيازاست كه اغلب نتيجه پردازش ذهني است. بعد از آن رضايت‌مندي از كار مطرح است و اين رضايت‌مندي از كار است كه تبديل به انگيزه مي‌شود. رابطه رضايت‌مندي از كار با انگيزش يك رابطه تزايدي و دروني است. سپس بهره‌وري مطرح مي‌شود. انگيزش منابع انساني براي مشاركت در تصميمات سازمان عاملي است كه موجب اثربخشي سازماني مي‌شود و اثربخشي نيز خود موجب افزايش بهره‌روي كل و در نتيجه رضايت در كل سازمان مي‌گردد.

تصميم گيري مشاركتي برآورده شدن بالاترين نياز  رضايتمندي از كار  انگيزش  بهره‌وري

مدل تصميم‌گيري برنامه‌ريزي شده

تصميمي كه بر پايه مطالعات و پيش‌بيني‌هاي لازم و كافي از جزئيات عمليات (با تعيين مراحل)، در محدوده زماني مشخص، اتخاذ مي‌گردد اصطلاحاً «برنامه‌ريزي شده» خوانده مي‌شود. تصميم برنامه‌ريزي شده دلالت بر تهيه يك مدل منطقي مشتمل بر مطالعات ذيل دارد:

1-   مراحل زماني اعم از كوتاه‌مدت، ميان‌مدت و بلندمدت.

2-   پيش‌بيني ظرفيت عمليات در مقايسه با برنامه، شامل:

1-2- بررسي محدوديتهاي ظرفيت كار در بخش عملياتي سيستم و مقايسه دائمي ميان ظرفيتها و بخشهاي برنامه (انتظارات برنامه).

2-2- استفاده سيستم از ظرفيت موجود براساس سياستهاي تعيين شده.

3-2- مطالعه نوسانات احتمالي در ظرفيت سيستم متأثر از شرايط زماني.

3-  پيش‌بيني توان و قابليت انجام كار با توجه به اجزاي برنامه (با تأكيد بر فعل و انفعالات غيرتكراري و نوين) كه شامل موارد زير است:

1-3- سنجش نيروي كاري موجود در داخل سيستم و توانايي فراهم آوردن نيروي كاري مورد نياز از خارج سيستم.

2-3- دخالت پاره سيستمها در مجموعه سازمان به عنوان بخشهاي پركار (پرتوان) براي سنجش مورد قبل.

3-3- شناسايي نيروهاي كاري نيازمند تقويت و اقدام به توانمند كردن آنها از داخل يا خارج سيستم.

4-3- پيش‌بيني نوسانات نيروي كار كه موجب تغييرات و نوسانات در حجم كار انجام شده مي‌شود.

4-  پيش‌بيني روشهاي انجام كار از نقطه نظر هزينه و كيفيت كه حاكي از مطالعات تواناييهاي مالي و تعيين حدود هزينه براي اجراي برنامه از نظر سيستم است. در اين راستا پرداختن به موارد ذيل لازم است:

1-4- بررسي و تصميم‌گيري درباره كارها يا بخشهايي از عمليات كه هزينه‌بر تلقي مي‌شوند (با در نظر گرفتن ضرورت انجام آنها در برنامه).

2-4- شناسايي بخشهايي از برنامه كه موجب فعاليتهاي جنبي بوده، در بخش عمليات سيستم، بسيار فرعي تلقي مي‌شود و ممكن است در نهايت از نظر تجزيه و تحليل هزينه، سربار تلقي شود.

3-4- تأكيد بر كيفيت بخشهاي عمليات در پيش‌بيني روشهاي انجام كار و بررسي راهكارهاي قابل تبديل به يكديگر از نظر پيشگيري از اختلاط ناشي از تشابه راهكارها (شدت انعطاف‌پذيري راهكارها).

5-   پيش‌بيني ضمانت اجرايي برنامه كه دلالت بر انجام مطالعات كافي درباره بخشها و اجزاي هر بند از برنامه دارد.

بررسي ضمانت اجرايي برنامه به عنوان آخرين گام تصميم اتخاذ شده را استحكام مي‌بخشد. آزمون نمونه‌گيري شده برنامه، ممكن است عمل تصميم‌گيري را با در نظر گرفتن زمان اجراي آن تصميم طولاني نمايد. در اينجا فعاليتهاي تحقيق و آزمون موارد آسيب‌پذير در برنامه، ارجحيت زمان‌بندي را تحت‌الشعاع قرار مي‌دهد و اين خود بخشي از تصميم‌گيري در حين تهيه برنامه محسوب مي‌گردد. از آنجا كه در تصميم‌گيري برنامه‌ريزي شده پيش‌بيني ضمانت اجرا از ضروريات اساسي و بنياني است لازم است مخاطرات احتمالي و اقدامات بازدارنده اختلالات با نهايت دقت پيش‌بيني و برآورد شود.

گزينه قابل تحقق در تصميم برنامه‌ريزي شده. گزينه، دلالت بر يك راهكار گزينش شده از ميان راهكارهاي ممكن درباره موضوع تصميم دارد. تجزيه و تحليل مجموعه راهكارهاي موجود و درجه‌بندي قابليت تحقق و امكانپذيري آنها موجب شكل‌گيري يك سري گزينه‌ها در خصوص يك موضوع (به ترتيب صعودي يا نزولي) مي‌گردد. در تصميم برنامه‌ريزي شده بعد از مطالعات پنج مرحله‌اي ذكر شده، قبل از تصميم‌گيري مجموعه‌اي از گزينه‌هاي مربوط با ترتيب خاص تنظيم مي‌شود.

كنترل‌پذيري مدل تصميم برنامه‌ريزي شده. تغيير در وضعيت فرآيند با مطالعات و محاسبات كافي در برنامه قابل تشخيص و كنترل است. چنانچه تصميم اتخاذ شده در عمل با مشكلي روبه‌رو شود براي اصلاح راهكار و در نتيجه رفع مشكل تجديدنظر در برنامه به صورت مقطعي و موردي ضروري است. در صورتي كه تصميم‌گيري كاملاً برنامه‌ريزي شده باشد، امكان اصلاح كل برنامه يا بخشي از آن به موجب مطالعات انجام گرفته از قبل تقويت خواهد شد. به منظور اصلاح برنامه وروديهاي سيستم و بخشهاي عامل (در مرحله عملياتي) مورد كنترل و نظارت مستقيم قرار مي‌گيرند و تناسب يا عدم تناسب برنامه يا عمليات مشخص مي‌شود. برنامه‌ريزي در اتخاذ تصميم زمينه پيشگيري از وقوع اختلال در موقع انجام عمليات را فراهم مي‌آورد و در اين شرايط تصميم برنامه‌ريزي شده قابليت كنترل و اصلاح دارد.

كنترل پذيري خط مشي و تصميم

تصميم گيري مدل اجتماعي

در اين مدل ملاحظات اجتماعي، مدير (تصميم گيرنده) را هدايت مي‌كند تا با برآورد كامل واقعيات و ادراك رويدادهاي اجتماعي و محيطي به اتخاذ تصميم بپردازد. در اين مدل تاكيد بر عوامل گوناگون محيطي و سازماني موجب مي‌شود مسئوليت مشترك تصميم گيرندگان سازماني و اجتماعي در تصميم گيري مورد مداقه قرار گيرد. عوامل اجتماعي دخيل در تصميم گيري، انتخابهاي صحيح و نظام مند را ايجاب مي‌كند كه مستلزم كفايت، خبرگي و جامع نگري در تصميم گيرندگان است. از ويژگيهاي مثبت اين مدل در نظر داشتن تمام عوامل احتمالي محيط درون و بيرون سازمان در اتخاذ تصميم است. استقبال از ايده ها و نظرات در موضوع تصميم، به همراه نگرشي مسئولانه به فلسفه اجتماعي، امكانات عملي، آمادگيهاي فني و اجرايي و نظاير آنها، بيانگر مشاركت پذيري سازمان و رويكرد به فراگردهاي جامع تصميم گيري از سوي مديريت است.

تصميم گيري در مديريت بر مبناي هدف (MBO)

چنانچه در تصميم گيري فقط هدف مطرح باشد و اجزاي ديگر سازمان دقيقا مورد بررسي نباشند اتخاذ تصميم براساس MBO خواهد بود، ولي اگر بين امكانات و هدف تعادل برقرار باشد، فرايند اتخاذ تصميم مبتني بر MBO نخواهد بود. براي مثال اگر نتيجه عمليات بيانگر A درصد افزايش توليد باشد  اين بدين معنا است كه براساس تصميم گرفته شده، اگر توليدات A درصد افزايش يابد بين امكانات و هدف تعادل برقرار مي‌شود. اين نوع تصميم گيري مبتني بر MBO نيست اما مثلا در مسائل نظامي كه هدف به صورت عمده مطرح است و تصميم فقط براساس هدف اتخاذ مي‌شود MBO مفهوم مي‌يابد. در تصميم گيري بر مبناي هدف جهات مكانيكي و تكنيكي كار تقويت مي‌شود و كنترل براي مديريت از اين ديدگاه ساده تر است.

مدل تصميم گيري براساس تمركز بر بازده

در اين مدل تصميم گيري تمركز بر نتيجة كار است و بازدهي كار از اهميت و حساسيت ويژه اي برخوردار است، بدين لحاظ در فرايند تصميم گيري بيشترين تاثير بر كيفيت بازده است و بهره گيري از وسايل و ابزارها، زمان و برنامه در اين راستاست. بين اين مدل تصميم گيري و MBO يك رابطه مستقيم وجود دارد. در MBO تمام ارتباطات درون سيستم، به هدفهاي سازمان يا سيستم برمي گردد. و اهداف جزئي براي هر جز و هر بخش نتايج مرحله اي را تعيين مي‌كند كه تصميم گيري ضرورتاً بايد بر آن متمركز شود. در مدل تصميم گيري براساس تمركز بر بازده، ارزيابي كه از قبل از اتخاذ تصميم شروع مي‌شود در تمام مراحل و فرايندهاي گوناگون ادامه مي يابد تا فرايند توليد و بازده را اصلاح كند. ارزيابي يا كنترل كيفيت و تجزيه و تحليل بافت محصول موجب مي‌شود كه اطلاعات لازم و موثري از اجزاي عمليات و مواد اوليه در دسترس تصميم گيرنده قرار گيرد.

بررسيها نشان مي دهد كه در اين شيوه اتخاذ تصميم، تصميم گيرنده تاكيد قابل ملاحظه‌اي بر افزايش موقعيتها و فرصتهاي اجتماعي و اقتصادي دارد. بعلاوه توسعه و گسترش روابط ميان سازمانها براساس عوامل مذكور موقعيتها و فرصتهاي اجتماعي و اقتصادي پيش بيني مي شود، يعني ارتباطات اقتصادي با جوامع و برقرار كردن روابط اجرايي و خدماتي با حوزه هاي اجتماعي ذيربط از ويژگيهاي اين مدل تصميم گيري است.

در اين روش، تصميم گيرنده به مطلوبترين بازدهي مي انديشد، اما ممكن است فرصتهاي اقتصادي و اجتماعي تغييراتي در محيط پديد آورد كه بر اجزاي شكل دهنده سيستم تاثير گذاشته و ارزيابيهاي گذشته را دگرگون سازد. يك تصميم مثبت عملا قابليت سيستم را بالا مي برد و بالا رفتن قابليت سيستم، انتظارات جديدي را ايجاد مي‌كند يعني انتظار مي‌رود كه با بالا رفتن قابليت سيستم بازدهي افزايش يابد. برعكس اگر قابليت سيستم پايين آيد و بازدهي تنزل كند، عملاً تصميم جامعي اتخاذ نشده است.

 

 

 

 

 

رابطه ميان خط مشي و نتايج (بازده)

رويكردهاي تصميم گيري

1.   رويكردهاي كلاسيك: اين رويكرد دلالت بر نحوه و چرخش عمليات (دستورالعملها) دارد. در رويكرد كلاسيك، فرايند منطقي و عقلايي بودن مورد تاكيد است و گردش كار با چرخش عملياتي تا رسيدن به بهترين اثربخشي دنبال مي‌شود.

2.   رويكرد مبتني بر روابط انساني: در اين رويكرد نقش انساني و تشريك مساعي كاركنان مبنا قرار مي گيرد و رضايت مندي كاركنان در نتيجه خودشكوفايي آنها لازمه اثربخشي سازماني و بهره وري بيشتر سيستم تلقي مي‌شود. در اين روش ارتباطات و تشريك مساعي كارساز است.

3.   رويكرد منابع انساني: اين رويكرد تكيه بر نيروي انساني داشته، آنها را بهترين و ارزنده ترين منبع اطلاعات مي داند. در اين رويكرد صرفاً به عنوان منابع اطلاعاتي به منابع انساني توجه مي‌شود.

4.   رويكرد سيستمها: در اين رويكرد تمام اجزاي سازمان مستقل از يكديگر ديده مي‌شود. دقت نظر در تدوين مراحل اجرايي و عملياتي و نيز فراهم ساختن مجموعه فرايندهاي قابل تعريف، از خصوصيات اين رويكرد است.

5.   رويكرد فرهنگي: اين رويكرد منعكس كننده ارزشها و مفاهيم و مناسبات در حيات سازمان بوده، تاثير پاره فرهنگها را در روند اتخاذ تصميم مورد دقت قرار مي دهد. بايد متذكر شد كه فرهنگ مرز و قلمرو محيطي ندارد و بيشتر داراي ربط زماني است. در بعد زماني بيشتر به ادواري بودن فرهنگ توجه مي‌شود. قلمرو محيطي كه در آن پاره فرهنگ مطرح است در مرحله دوم قرار مي گيرد و تابع قلمرو زماني است.

6.   رويكرد بحراني: اين رويكرد بحران يا ناشي از موضوع تصميم است يا ناشي از منبع تصميم گيرنده يا هر دو. بسته به بحران زايي هر يك از اين عوامل، سازمان نيازمند كنترل و تعادل براي عبور از شرايط بحراني (به طور عام در همه زمينه ها) است. در شرايط بحراني، منابع انساني بيشترين نقش را در كاهش يا افزايش بحران دارند و مي توانند هم عامل ازدياد و مضاعف شدن بحران باشند و هم عامل كاهش آن؛ بنابراين تعادل و اعتدال آنها بيشترين اهميت را دارد و اولين كنترل بايد روي آنها صورت گيرد.

شايان ذكر است كه تصميم گيرندگان در شرايط بحراني، عملا راه حلهاي آني را جستجو مي‌كنند و طرحها و ايده هاي كوتاه مدت و زودبازده را به برنامه ها و راهكارهاي ديربازده ترجيح مي دهند و معمولاً به علت عدم امكان برآورد و فراهم نبودن و همچنين عدم فرصت و امكان آماده سازي زمينة تصميم گيري، تصميم گيرندگان با به كارگيري تمام توان موثر و به هدف از بين بردن بحران و يا كاهش آثار آن بر سازمان اقدام به تصميم گيري مي كنند. تلفيق رويكردهاي مذكور تعامل ميان سه عامل رهبري، فرهنگ و ساختار و نقش آنها را در خط مشي گذاري به گونه هاي زير مطرح مي سازد:

تعامل رهبري و فرهنگ بر پايه ساختار؛

تعامل رهبري و ساختار بر پايه فرهنگ؛

تعامل فرهنگ و ساختار بر پايه رهبري.

در تعاملي كه براساس تقدم يا مبنا قرار گرفتن هر يك از اين عوامل سه گانه صورت مي‌گيرد اهميت و نوع عوامل تكنيكي، اقتصادي، سياسي، اجتماعي و همچنين قابليت پذيرش خط مشي متفاوت است.

«آينده نگري» در تصميم گيري

خط مشي سازمان تصميم كننده بقا و كيفيت آن در زمان آينده است. هر اندازه عامل تقويت فيزيكي و اجرايي در سازمان بيشتر باشد و در خط مشي گذاري مصالح آينده سازمان بيشتر ملاحظه شده باشد، به همان ميزان مي توان به آينده اميد بيشتري داشت. هر مديري با نقاط عطفي روبرو مي‌شود كه در حيات جاري و آتي سازمان از لحاظ رشد يا توقف و افول حايز اهميت است. اين شرايط ويژه يا نقاط عطف موجب دگرگونيهاي تعيين كننده در سازمان مي‌شود. پيش بيني موارد احتمالي به هنگام خط مشي گذاري،‌ سازمان را در جلوگيري از افول و تنزل و نيز تسريع شرايط رشد كمك مي نمايد. در خط مشي گذاري، مسأله «تدبير» كه حاكي از دورانديشي و مطالعه پيامدها و عاقبت امر تصميم گيري است، جايگاه اساسي و ويژه اي را به خود اختصاص مي دهد.

سازمانها براي تعيين خط مشي، با در نظر گرفتن احتمالات و رويدادهاي پيش بيني نشده به مطالعاتي از قبيل موارد زير مي پردازند:

1.   بررسي ظرفيتهاي آتي . مديريت بايد انتظارات و ميزان استقبال محيط از اهداف و بازدهي سازمان را در مقايسه با توان پاسخگويي و ظرفيت عملكرد آن در زمانهاي معين مورد بررسي و مطالعه مستمر قرار دهد. بديهي است خط مشي سازمان بر پايه بررسيهاي به عمل آمده موجب تهيه برنامه و اتخاذ تصميمات جامعي متناسب با توان و گنجايش آتي سازمان در زمانهاي بعدي خواهد بود.

2.   بررسي دوره عمر سازمان. در بررسي دوره عمر سازمان، مفهوم آينده نگري نهفته است. خط مشي گذاران در عين واقع نگري، نياز به شناخت زمينه هاي دوام و بقا و درجات تكاملي سازمان دارند. براساس ادراك صحيح واقعيتهاي مربوط به حيات آتي سازمان، قبول تنوع، ادغام، انحلال و تصفيه و غيره در طول عمر سازمان مطالعه و بررسي مي‌شود.

3.   مطالعه موانع احتمالي. هر سازماني به طور طبيعي ممكن است با محدوديتهاي خاص قانوني و موانع اجرايي و اجتماعي و فرهنگي مواجه شود و لازم است تا حد امكان آنها را شناسايي كرده، پيشگيريهاي لازم را به عمل آورد.

4.   بررسي موقعيتهاي رقابت. هر سيستم سازماني در شرايط رشد رقبايي پيدا مي‌كند و بررسي موقعيتهاي رقابت در آينده براي هر سازماني ضروري است.

برآورد زمان عمليات اجرايي در تصميم گيري

استفاده بهينه از زمان و جلوگيري از اتلاف آن در مباحث پژوهش عملياتي به تفصيل مورد بحث قرار مي گيرد. استفاده از روشهاي رياضي و آماري امري است كه به تصميم‌گيري قطعيت مي دهد. در اين راستا دو ويژگي «ثابت» و «متغير» در امر تصميم گيري مورد توجه تصميم گيرندگان است.

1.   زمان ثابت (استاندارد). در شرايط ثابت فرض مي شود كه متغيرها يا عوامل مداخله‌گر زمان پيش بيني شده را تغيير نمي دهد. در مديريت زمان كوچكترين جزء فعل و انفعالات مورد سنجش قرار مي گيرد و براي هر جز اتخاذ تصميم مي‌شود.

2.   زمان متغير. مفروضات و برآوردهاي انجام شده در گذشته، با تغييرات گردش كار، به مرور زمان دستخوش تغيير مي گردد و لازم است با گذشت زمان برآوردهاي قبلي مورد تجديدنظر قرار گيرد. معمولاً در خط مشي گذاري مطالعه شرايط زماني، جزء مطالعات اصلي است.

مراحل متمايز زمان در هدف گذاري. براساس خط مشي تعيين شده، سازمان در تعيين اهداف اجرايي، زمان تحقق فعل و انفعالات هر مرحله را با توجه به توان اجرايي خود مشخص مي نمايد. از اين رو بين زمان تعيين شده براي انجام كار و هدف تعيين شده ارتباط مستقيم وجود دارد. خط مشي اجرايي، تعيين كننده اهداف مرحله اي است كه هر كدام با بخشي از عمليات ارتباط تنگاتنگ دارند و هدف اساسي سازمان را دنبال مي‌نمايند.

عامل «پيش بيني در تحليل زمان». با توجه به تعيين هدفهاي متمايز مرحله اي، انتخاب مراحل قابل پيش بيني و دخالت دادن آنها در اتخاذ تصميم، عامل تسهيل كننده تصميم‌گيري است. بعضي از اين مراحل دشوار و بعضي سهل است. اين ويژگي موجب مي‌شود كه تجزيه و تحليل از زمان صورت گيرد. البته چنانچه فرايند تجزيه و تحليل از پشتوانه اطلاعاتي كافي برخوردار باشد مراحل غيرقابل پيش بيني به تدريج قابل پيش بيني خواهد شد. براساس پيش بيني «مراحل»، تصميم گيران قدرت پيش بيني «نتايج» را پيدا مي‌كنند. توانايي اين دو پيش بيني (مراحل و نتايج) از شاخصهاي دانش، تجربه و قدرت در تصميم گيري است.

توان پيش بيني در هدف گذاري. مطالعه مراحل فعل و انفعالات، امري مقدماتي بوده، قبل از اتخاذ تصميم صورت مي گيرد و در حين اتخاذ تصميم براساس پيشامدهاي احتمالي (ناگهاني) تكميل مي‌شود. مطالعه احتمالات، رويدادها، و تغيير و تحولات در جريان اتخاذ تصميم به طور گسترده دنبال مي‌شود.

پيش بيني در امر هدف گذاري با تقسيم زمان براي عمليات (زمانبندي)، ارتباط تنگاتنگ دارد. براي رسيدن به هدف، راههايي وجود دارد و منبع تصميم گيرنده بهترين آنها را كه در زمان معيني هدف را محقق مي سازد انتخاب مي‌كند. در زمان بندي تقسيمات هدف به صورت بلندمدت، ميان مدت و كوتاه مدت مشخص مي گردد.

يكي ديگر از عوامل تعيين كننده زمان موردنظر در هدف گذاري، تجزيه و تحليل تصميم گيرنده از توان اجرايي سازمان است. به بيان ديگر، توان اجراي عمليات، مبين درجه تحقق برنامه و مقدار زمان موردنياز است و از تلفيق آنها هدف گذاري در مدت معين و مشخص ميسر مي‌شود. به عبارت ديگر، در شرايط اطمينان كامل به موجب بالا بودن توان اجرايي و قطعيت يافتن بعد زماني، ضريب تحقق هدف بالاست.

چنانچه توان اجرايي پايين، پيش بيني ناقص، و تجزيه و تحليل از برنامه نارسا باشد، زمان بيشتري براي تحقق هدف در نظر گرفته مي‌شود. زمان بندي و مراحل تعيين شده عمليات براي يك هدف بزرگ در صورت بروز موانع براساس يك برنامه مي تواند از بلندمدت به ميان مدت و يا كوتاه مدت تبديل گردد. اين امر مستلزم مطالعه موانع و بررسي امكان متراكم يا خلاصه سازي فرايند اجرايي است.

زمان بندي تصميم و تاثير آن بر نتايج. در جريان اجراي تصميمات اتخاذ شده گاه با دخالت متغيرهاي جديد شرايط اجرايي با شرايط مطالعاتي تصميم متفاوت مي‌شود. تحقق هدف مرحله اي با توجه به شرايط اجراي عمليات، تجديدنظر در زمان بندي انجام شده را براي تصميم گيرنده امكانپذير مي سازد. براي تحقق هدف اساسي سازمان، لازم است تصميم گيرنده ارتباط و همبستگي ويژگيها و مختصات هدفهاي از پيش تعيين شده را رعايت كند. ارتباط ميان آن ويژگيها عامل كنترل كننده بوده، تغيير برنامه از بلندمدت به ميان مدت و كوتاه مدت و برعكس بر اين مبنا صورت مي پذيرد.

سنجش دقيق متغير زمان به همراه سنجش مراحل عمليات و نيز اطمينان از تحقق اهداف مرحله اي موجب گسترش و تقويت روحيه خوش بيني نسبت به تحقق اهداف و احساس موفقيت در تصميم گيرنده و خط مشي گذار مي‌شود.

لزوم توجه به عامل احتمال در تصميم گيري

انتخاب يك راه حل از ميان راه حلها بستگي به درجه وقوف، تسلط و باور منبع تصميم گيرنده به راه حل مورد انتخاب دارد كه حالات سه گانه آن عبارتند از: 1) حالت اطمينان كامل (وقوف 100 درصد)؛ 2) حالت ريسك (مخاطره) وقوف نسبي يا ناكافي؛ 3) حالت عدم اطمينان (عدم وقوف).

ميزان يا درجه احتمال وقوع با ضريب p نشان داده مي‌شود. اگر p به سمت صفر ميل كند يعني احتمال وقوع مايل به صفر است كه پايين ترين احتمال براي وقوع است. چنانچه p به سمت يك ميل كند، يعني احتمال وقوع مايل به 100 درصد است كه بالاترين احتمال براي وقوع است. البته اين دو حالت بندرت اتفاق مي افتد و معمولاً p از يك كوچكتر و از صفر بزرگتر است (0<p<1) . با توجه به داده ها و اطلاعات موجود و بررسي احتمالات، حالات تصميم گيري به شرح زير است:

1.      تصميم گيري در حالت اطمينان كامل. احتمال وقوع و باور تصميم گيرنده بالاست، يعني تصميم گيرنده راه حلي را برمي گزيند كه به آن اطمينان كامل ناشي از غني بودن اطلاعات، واضح بودن مسأله يا هدف، و قابل تشخيص بودن تمام عناصر و عوامل مربوط است.

2.   تصميم گيري در حالت ريسك. در اين حالت اطلاعات تصميم گيرنده نسبت به دو يا چند راه حل يكسان است. اين حالت تا زماني كه احتمال وقوع در چند راه حل برابر باشد ادامه دارد. شرايط مخاطره يا ريسك نيازمند محاسبه دقيق احتمالات است.

خاطر نشان مي‌شود كه مخاطره (ريسك) در اتخاذ تصميم، طيف وسيعي از عوامل فني و تكنيكي پروژه ها يا موضوعات و عوامل اقتصادي و سياسي را شامل مي‌شود. در بعد تكنيكي و فني بيم آن مي رود كه طرح از نظر فني ضعيف و غيرقابل اعتماد باشد. در بعد اقتصادي ممكن است منابع از آنچه كه پيش بيني شده كمتر باشد. در جنبه سياسي و اجتماعي نيز عدم مقبوليت اجتماعي به دليل نگرش هاي موجود اتخاذ تصميم و خط مشي گذاري را در مخاطره قرار مي دهد. به طور كلي نوع ريسكها را از بهترين تا بدترين حالت مي توان به شرح زير درجه بندي كرد: ريسك حداقل، ريسك قابل قبول، ريسك بيش از حد نرمال و ريسك بالا. ريسك به هر ميزان كه باشد، به نحوي موجب بروز تغييرات در مجموعه سازمان مي‌شود و به هر اندازه كه تصميم متاثر از ريسك باشد سازمان بايد به همان اندازه تغيير يا تحولاتي را پذيرا شود.

3.      تصميم گيري در حالت عدم اطمينان. در اين نوع تصميم گيري تصميم گيرنده فاقد اطلاعات كافي است و يك حالت ابهام و عدم وقوفي وجود دارد كه موجب مي‌شود تصميمي اتخاذ نشود يا تصميم گيري طولاني شود و در نهايت با ابهام و عدم اطمينان توأم باشد. همان طور كه اطمينان كامل ناشي از اطلاعات كامل و كافي است، سبب عدم اطمينان نيز، نبود اطلاعات يا اطلاعات ناقص است. «احتمال» ، ارتباط مستقيم با آگاهي و استنباط داشته و درجة باور به ميزان علم و ارزيابي بستگي دارد. در جريان تصميم گيري افزايش احتمال وقوع اهميت دارد. هر اندازه ميزان اطلاعات براي امكان سنجي بالا باشد احتمال وقوع هم افزايش مي يابد و در نتيجه بحران تصميم گيرنده كمتر خواهد بود. لازم است اطلاعات در برگيرنده پيامدها نيز باشد و به موازات مطالعه پيامدها بايد انتظارات نيز مورد بررسي واقع گردد. پس از جمع‌آوري اطلاعات، واقعي بودن يا نبودن انتظارات مشخص مي گردد. در انجام تجزيه، ضمن بررسي اطلاعات و استفاده از راهنماييهاي سطوح فوقاني مديريت، لازم است كارآيي و تناسب اطلاعات فراهم آمده با هدف مقايسه شود. در حقيقت در فرايند تصميم گيري، اطلاعات از بدنه سيستم فراهم مي‌شود. بخش ديگري از اطلاعات كه جنبه هدايت و راهنمايي و تعيين حدود دارد از سطح فوقاني سازمان به سيستم داده مي‌شود.

در تجزيه و تحليل تصميمات شناخت كافي داخل سيستم و اطلاع از ويژگيهاي محيطي كه سيستم در آن قرار دارد ضروري است. در واقع تصميم گيرنده قبل از اتخاذ تصميم بايد با تمام امكانات اطلاعات موردنياز سيستم را جستجو كند.

تجزيه و تحليل تصميمات (آزمون و ارزشيابي)

تجزيه و تحليل تصميم، سنجش اطلاعات جمع آوري شده است. اين امر موجب مي‌شود مديريت راحت تر و ساده تر تصميم بگيرد، برخوردي خوب و قوي با مسائل داشته باشد، زواياي مختلف سازمان را صحيحتر و دقيقتر بررسي كند، بسادگي از كنار مسائل نگذرد، نفع و زيان موسسه را بشناسد و حدود ضرر و منفعت را تشخيص دهد.

در امر تجزيه و تحليل تصميم. جمع بندي مسائل مطرح مي‌شود و اينكه نتيجه تصميم چه خواهد شد. بنابراين بايد تجزيه و تحليل تصميم، قابل استفاده براي آينده و قابل تعميم باشد.

تصميمات نيازمند. معياري براي سنجش است و بايد به طور مستمر بررسي و آزمايش شوند. براي آزمون تصميم از سه روش استفاده مي‌شود: آزمون از طريق نمونه گيري، آزمون در حين عمل، آزمون مقايسه اي.

آزمون از طريق نمونه گيري. در اصطلاح علمي به نمونه گيري مطالعه پيشتاز گويند. در اين آزمون مطالعه بر روي بخشي از جامعه موردنظر انجام مي گيرد و سپس تعميم داده مي‌شود. آزمون نمونه گيري، معمولاً قبل از عمل است.

آزمون در حين عمل. در اين آزمون همچنانكه طرح به مورد اجرا در مي آيد، تصميم اتخاذ شده مرحله به مرحله آزمايش مي‌شود.

نمودار آزمون تصميم

آزمون مقايسه اي. در اين آزمون، طرحهاي متقابل و متفاوت، در مورد موضوعات واحد و ثابت، با يكديگر مقايسه شده، سپس تعديل يا تعويض طرح مطرح مي گردد. اين آزمون هم قبل از عمل و هم در حين عمل انجام مي پذيرد و در آن تصميم بر مبناي مقايسه طرحهاي متفاوت اتخاذ مي‌شود. در تصميمات دولتي، به علت گستردگي و اهميت تصميمات، ممكن است از هر سه آزمون مذكور استفاده شود.

بررسي و آزمون تصميمات، از سنجش و بازنگري اهداف آغاز مي‌شود. بدين منظور تمام اهداف جزئي مربوط به مجموع پاره سيستمها، در يك برآورد كلي و مرتبط با يكديگر مورد ارزيابي قرار مي گيرند، به نحوي كه از تلفيق آنها نوعي يكپارچگي هدف در سازمان مشاهده گردد. هر يك از اهداف جزئي و ارتباط آن با اهداف ساير بخشها و زير سيستمها از نظر نقش و ميزان تاثير در هدف كلي مورد سنجش قرار مي گيرد. به بيان ديگر گام اول آزمون تصميم، بازنگري اهداف به صورت مجموعه هدفهاي جزئي است. مرحله بعدي آزمون، مشاهده اهداف به صورت طرحهاي راهبردي و تعريف طرحهاي مذكور جهت تطبيق با اهداف است كه به صورت دو طرفه صورت مي گيرد.

در مرحله سوم هر يك از طرحهاي راهبردي (بلندمدت) به تعدادي طرح كوتاه مدت يا طرح تاكتيكي تجزيه مي‌شود و از هر جزء آن در قالب برنامه يا برنامه هايي كه حاوي كوچكترين فعل و انفعالات است ارزيابي دقيق به عمل مي آيد.

فرايند تصميم گيري

لزوم شناخت مسأله

سه عامل اصلي در تصميم گيري تشخيص مسأله، تشخيص راه حلهاي مربوط و تشخيص و انتخاب بهترين راه حل است. به عبارت ديگر منبع تصميم گيرنده بايد:

1.   هدف روشني را تعقيب نموده، نيازهاي واقعي سازمان را بداند و از اجزاي فعل و انفعالاتي كه در آينده انجام خواهد شد درك روشني داشته باشد (تشخيص مسأله).

2.      قدرت تجزيه و تحليل ابعاد مسأله را داشته باشد (تشخيص راه حلها).

3.      از ميان راه حلهاي ارائه شده، بهترين راه حل را متناسب با امكانات انتخاب نمايد.

در فرآيند خط مشي گذاري، خط مشي گذار با راهكارهاي مختلفي مواجه مي‌شود كه هر يك از آنها پيامدهاي خاصي دارد. در تعيين خط مشي و تصميم گيري، منبع خط مشي گذار بايد با مطالعات جامع و فراگير، عمق پيامدها را قبلا بررسي نمايد، زيرا خط مشي انتخابي بزرگ و سرنوشت ساز براي هر سازمان يا بافت اجتماعي است.

هر فرايند تصميم گيري براي حل مشكل يا مساله اي صورت مي پذيرد. قبل از اتخاذ تصميم، موضوع تصميم كه همان مساله است بايد شناخته شود. اما آنچه به مرور زمان و در طول مدت تصميم گيري بر مساله تاثير مي گذارد، موجبات تغيير در مساله را فراهم مي كند؛ يعني به موازات فرايند تصميم گيري مساله، قابليت تغيير پيدا مي‌كند. پيدايش متغيرهاي جديد در صورت مساله از ويژگيهاي موضوعات و مسائل مهم تصميم گيري است.

با اين فرض، بايد به موازات تاثير متغيرهاي جديد در فرايند تصميم گيري راه حلهاي مربوط به مساله ذخيره شود و منبع تصميم گيرنده با استفاده از مجموعه راه حل هاي اصلي و ذخيره به حل مساله پرداخته، محدوديتها و موانع فرايند را حتي المقدور پيش بيني كند.

شناخت منابع و تخصيص آنها براي اقدام، بخشي از فرايند شناخت مساله است و بدين منظور منبع تصميم گيرنده نيازمند مطالعات محيطي براي شناخت امكانات و راه حل هاي محيطي و هماهنگي هاي مرحله اي ميان محيط و سازمان است. به عبارت ديگر همان قدر كه تشخيص مساله اهميت دارد تشخيص منابع براي حل آن نيز داراي اهميت است.

شناخت مساله براساس ساختار آن، تصميم گيرنده را به تهيه برنامه هدايت مي‌كند و مساله پس از مراحل مذكور تبديل به برنامه شده، توفيق و پيشرفت آن در موقعيتهاي بعدي مدنظر قرار مي گيرد. خط مشي گذار گاهي هدفش حضور در صحنه به منظور بقاست و گاهي نيز ممكن است علاوه بر آن به زمينه هاي رقابت و پيشرفت هاي آتي سازمان نيز توجه كند. مطالعه امكانپذيري هر يك از موارد ذكر شده جزئي از مطالعات تفصيلي خطوط مشي آينده است.

اولين نكته اي كه در شناخت مساله مورد توجه قرار مي گيرد عاملي است كه قوه ادراك شخص را تحت تاثير قرار مي دهد. اين عامل دلالت بر وجود مساله مي كند، شناخت از مساله كاملاً دقيق و قطعي نيست، يعني براساس ويژگيهاي مختلف منابع ادراكي، برداشت از مساله نيز متفاوت است. به عبارت ديگر شناخت مساله موجب ارزيابي پديده ها و مبناي ارزشگذاري آنهاست و به دليل تفاوت ادراكي، ارزيابي منابع مختلف از يك پديده واحد و ارزشگذاري آنهاست و به دليل تفاوت ادراكي، ارزيابي منابع مختلف از يك پديده واحد و ارزشگذاري آن متفاوت است. بعلاوه شناخت حدود ارتباطي پديده ها به دليل همين تفاوت ادراكي در افراد يكسان نيست. ارزيابي مساله يعني تجزيه و تحليل ويژگيهاي آن و ارزشگذاري يعني تعيين درجه حساسيت و اهميت مساله در نظر منبع ادراكي.

دومين نكته مورد توجه اين است كه برداشت ما از مساله عملا صورتي از آن پديده است كه در زمان اتفاق افتاده درك مي‌شود در حالي كه آن پديده حالت ثابت ندارد. شناخت دقيق عملا در برشي از يك دوره مشخص امكانپذير است.

لازم به ذكر است كه پرداختن به مساله ايجاد موقعيت مثبت يا منفي مي‌كند. موقعيت نامطلوب (منفي) مي تواند ناشي از عوامل زير باشد:

-         نسبت عوامل جاري به عوامل پايه (استاندارد)؛

-         نارساييهاي اجرايي (عملياتي)؛

-         نوسانات در عوايد؛

-         كيفيت فعاليت نيروي انساني و تكنولوژي؛

-         نامفهومي متقابل اهداف (اهداف سازمان براي افراد و اهداف افراد براي سازمان).

مراحل شناخت مساله تا اطمينان نسبي

شناخت مساله يعني برداشت از صورت مساله. منبع ادراك كننده پس از شناخت مساله، نسبت به آن اطمينان نسبي حاصل مي‌كند (شناخت و اطمينان مطلق نيست). چهار محور در شناخت مساله عبارت است از تجزيه و تحليل پديده كه در مبحث «شناخت» به آن پديده شناسي مي گويند، دورنماي مساله يا نمودها، بازتابها يا انعكاسها، و ترويج پيامدها. انگيزه جستجو در ابتدا، موجب تجزيه و تحليل و پديده شناسي شده، تعميم آن به آينده حاكي از توان تجزيه و تحليلگر است. ترويج و تداوم يا گسترش، ميدان و موقعيتي است كه مساله از نظر شيوع و دامنه زايي و تداوم، بررسي مي‌شود.

برداشت و دريافت خط مشي گذار يك امر قراردادي است كه طي همين چهار محور شناخت مساله حاصل مي‌شود. خط مشي گذار بايد بداند كه آيا برداشتها كافي است و همان چيزي است كه در واقع وجود دارد يا خير. او بايد با ترديد و شبهه مساله را پي گيري كند نه اينكه خود را ملاك شناخت دقيق و قطعي قرار دهد. يعني محور اصلي، بايد حقيقت مسائل باشد و مدير و خط مشي گذار بايد خود را با حقيقت تطبيق دهد و نه حقيقت را با خود. در اين صورت در مورد سازنده و مثبت بودن عملكرد، خود به خود ترديد ايجاد مي‌شود.

خط مشي گذار در شرايط جديد در مساله بايد به طرح مجدد مساله با اطمينان نسبي بپردازد. اتخاذ تصميمي كه بر پايه ادراك و شناخت كافي از مساله به عمل مي آيد اطمينان نسبي پديد مي آورد در شناخت مساله بايد توجه داشت كه هر اندازه فاصله شناخت با خود موضوع زيادتر باشد شناخت از پديده كمتر خواهد بود. چنانچه فاصله صفر باشد يعني تمام موضوع يا پديده آنگونه كه هست درك شده است. بديهي است شناخت مساله در شرايط جديد صورت تكامل يافته همان شناخت اوليه است.

دريافت مدير چگونه تغيير مي كند؟ ممكن است پس از بازنگري شناخت او از مساله عوض شود و ديگر آن را مساله نداند، ممكن است بروز يك مساله بزرگتر آن مساله را تحت الشعاع قرار دهد، ممكن است كسب تجربه و گذشت زمان باعث شود مدير مساله را ديگر مساله محسوب نكند و به طور خودكار آن را رفع و رجوع نمايد. ذكر اين نكته نيز ضروري است كه برخي از سازمانها تحليلگراني دارند كه هم داراي تخصص هستند و هم در مرحله اجرا صاحبنظر شده اند و مسائل و پيامدها را خوب تشخيص مي دهند و طرحهاي استراتژيك را معمولاً اين افراد ارائه مي دهند.

انواع شناخت

در صورتي كه مساله تحت شرايط گوناگون پايدار نباشد عملا در معرض تغييرات قرار خواهد گرفت. براين اساس دو نوع شناخت شكل مي گيرد:

1.      شناخت سيستمي (تقسيم بندي تصميم براساس شناخت سيستمي)؛

2.      شناخت استراتژيك (تقسيم بندي تصميم براساس شناخت استراتژيك).

رويكرد يا نگرش سيستمي مبين مراحل از پيش تعيين شده و در طول يكديگر است كه با اجزاي شكل دهنده سيستم مطابقت دارد. در اين نگرش، تمام وروديها، مراحل عمليات و آنچه به عنوان خروجي دريافت خواهد شد و نيز اجزاي اين سه در طول يكديگر و در چهارچوب مفاهيم آن سيستم به طور خاص تعريف و تعيين شده اند. آگاهيهاي سيستمي همه مبتني بر پيش بينيهاي ساختارمند و محدود به مراحل و اجزاي عمليات سيستمي است. در پاره سيستمها، تعاريف و شناختهاي جزئي در مجموع شناخت كلي را ارائه مي‌دهند و خط مشي گذار براساس اين شناخت كلي به تصميم گيري مي پردازد. در واقع از شناخت جزءها چهارچوب شناخت جامع (از جز به كل) شكل مي گيرد. و خط مشي براساس آن شناخت كلي بنا مي‌شود. در اين نوع نگرش امكان مقابله با عوامل مداخله گر وجود ندارد.

در نگرش استراتژيك يك چهارچوب و محدوده تعريف شده اوليه براي تصميم گيري وجود دارد. اما مراحل اتخاذ تصميم استراتژيك به هيچ وجه در امتداد هم نيست، يعني در شناخت استراتژيك، موضوع به اجزاي ممكن تقسيم شده، سپس از تلفيق آنها تركيب ديگري به دست مي آيد. ويژگي ممتاز در شناخت استراتژيك آزادي خط مشي گذار و تصميم گيرنده در انجام تغييرات است. مهارت، آزادي عمل، فن آوري و تدبير، انديشه استراتژيست را از حد تفكر سيستمي بالاتر برده، خارج از يك چهارچوب خاص به سوي مطلوبترين نتيجه سوق مي دهد؛ در حالي كه ديد سيستمي محدود است، در آن به امكان حاشيه اي توجه نمي شود، در طول حركت مي‌شود و بايد براي رسيدن به نتيجه روي يك خط حركت و عمل كرد، در شناخت استراتژيك اين تفكر وجود دارد كه اگر خارج از چهارچوب عمل شود، ممكن است سود و بهره وري بيشتري عايد شود، ولي شناخت سيستمي بر عمل در داخل يك چهارچوب مشخص تاكيد مي‌كند. شناخت استراتژيك متكي بر هر يك از اجزاي موضوع نيست و ممكن است اجزا تغيير و تحول يابد و براي نتيجه بهتر، تصميم نيز بر همين اساس اتخاذ شود. در حالي كه در شناخت سيستمي، قواعد مشخص و غيرقابل تغيير است و خط مشي گذار در شناخت مساله و برطرف كردن آن ابتدا در ذهن خود تلخيصي انجام مي دهد كه عين آن رخداد ولي محدود به برآورد سيستمي است و از اين تلخيص مبتني بر واقعيت براي يافتن راه حل مساله استفاده مي‌كند. شناخت استراتژيك بهترين راهها از مبدا تا مقصد را در نظر مي گيرد. بدين لحاظ استراتژيك نيازمند آزادي انديشه، تدبير، شناخت تمام مقتضيات و گزينش بهترين آنهاست. در اين نوع شناخت، مواجهه با عوامل مداخله گر يك اصل است.

 

 

 

 

 

 

 

تغيير چهارچوب شناخت در شناخت استراتژيك

مراحل تجزيه و تحليل تصميم

تجزيه و تحليل تصميم برآورد اطلاعات حاصل براي رسيدن به مرحله اقدام است. هرچه معرفت و آگاهي تصميم گيرنده بيشتر باشد، قدرت برآورد و تصميم گيري او بيشتر خواهد بود. مراحل تجزيه و تحليل تصميم به شرح زير است:

1.   تجزيه و تحليل قبل از عمل. در اين حالت، مقدمات لازم فراهم و حالات مختلف قبل از اتخاذ تصميم برآورد مي‌شود.

2.      تجزيه و تحليل در حين عمل. هنگامي انجام مي گيرد كه تصميم اتخاذ شده و به عمل درآمده است.

3.      تجزيه و تحليل بعد از عمل. هنگامي انجام مي‌شود كه عمل به تصميم اتخاذ شده پايان پذيرفته است.

حالات مختلف تجزيه و تحليل تصميم بعد از عمل: الف) اقدام، تصميم اتخاذ شده را تاييد كرده است؛ ب) اقدام نسبت به تصميم ناقص بوده و تمام تصميم اجرا نشده است؛ ج) اقدام فراتر از تصميم بوده و آن را كاملتر كرده است.

آثار تجزيه و تحليل تصميم:

1-   تأثير بر خود تصميم‌گيرنده. دانش و آگاهي منبع تصميم با بررسي زواياي تصميم اتخاذ شده افزايش مي‌يابد.

2-   راحتي و سادگي تصميم‌گيري. تصميم‌گيري درباره موضوع يا موضوعات مشابه سهل و ساده است.

3-  تأثير بر محتواي سازمان. محتواي سازمان براي تصميم‌ گيرنده يا تصميم‌گيران مفهوم روشن و واقعيتري مي‌يابد.

4-  تأثير بر تصميم‌گيريهاي آينده. هر زمان كه نياز به تكرار تصميمات باشد تصميم‌گيران از ذخاير تحليلي خود بهره گرفته، با شناخت منافع و مضار و دامنه آنها به اتخاذ تصميم مي‌پردازند.

در تجزيه و تحليل، ويژگي مسائل بررسي و پس از جمع‌بندي مشخص مي‌شود كه نتيجه تصميم چه خواهد شد. تجزيه و تحليل بايد در آينده قابل استفاده و قابل تعميم باشد. به عبارت ديگر روشهاي مورد استفاده تصميم گيرنده و تجزيه و تحليلهايي كه انجام مي‌دهد بايد براي افرادي كه بعداً تصميم مي‌گيرند در صورت مواجه شدن با مورد مشابه قابل تعميم باشد. لازم به ذكر است كه برآورد تصميم حتي بعد از اقدام هم ادامه مي‌يابد. براي تجزيه و تحليل تصميم، منبع تصميم گيرنده بايد دانش و آگاهي كافي نسبت به كل تصميم و پيامدها و آثار جانبي آن داشته باشد و در صورت نقص اطلاعات برحسب موضوع بايد با افراد واجد صلاحيت و داراي شناخت مشاوره كند.

منابع و سازمانهاي مشاور امين تلقي مي‌شوند و بايد اين جايگاه خود را حفظ كنند. آنها بايد تا حد امكان اطلاعات را در اختيار تصميم گيرنده قرار دهند و اگر اطلاعاتشان كافي نيست وي را آگاه سازند تا بداند در زمينه مورد نظر چه ميزان اطلاعات كسب كرده است. ويژگيهاي لازم براي مشاوره عبارت است از:

1-   مشخص بودن اهميت و ارزش هدف براي طرفين و تشريك مساعي آنان براي تحقق هدف.

2-   داشتن مفاهيم مشترك و رفع ابهامات موضوعي؛

3-   آگاهي و شناخت داشتن مشاور نسبت به موضوع.

انواع تصميم‌گيري

1-  تصميم‌گيري از نظر برنامه‌ريزي. شامل دو بخش است: الف) تصميم‌گيري برنامه‌ريزي شده كه در آن اتخاذ تصميم بر مبناي دانش و آگاهي و برآورد اجزاي عمل صورت مي‌گيرد. ب) تصميم‌گيري برنامه‌ريزي نشده كه در آن اتخاذ تصميم بدون دانش و آگاهي و بدون برآورد اعمال آتي است و منبع تصميم گيرنده، به طور ناگهاني تصميم به اجراي عملي مي‌گيرد كه اجزاي آن روشن نيست.

2-  تصميم‌گيري از نظر فرهنگ و ارزشهاي ادواري. دلالت بر هنجارها و معيارهايي دارد كه در يك دوره خاص در نظر منبع تصميم گيرنده اهميت داشته است. از ديد فرهنگي آداب و رسوم و سنن، هنجارهايي است كه در دوره‌اي خاص در جامعه معمول است. از نظر نظام ارزشي تصميم‌گيري بر مبناي فرهنگ به دو جنبه فرهنگ سنتي و جديد تقسيم مي‌شود. اين دوره‌ها با توجه به موضوعيت سازمانها و نهادها مشخص مي‌شود و برحسب اينكه تصميم برنامه‌ريزي شده يا برنامه‌ريزي نشده باشد حالات متفاوتي به وجود مي‌آيد:

1-  تصميم‌گيري برنامه‌ريزي شده سنتي. برنامه‌ريزي در قالب ارزشي گذشته به عمل مي‌آيد، به تكرار و نسخه‌برداري از رويه‌هاي گذشته مربوط مي‌شود و شكل عادت به خود مي‌گيرد.

2-  تصميم‌گيري برنامه‌ريزي نشده سنتي. اين نوع تصميم براساس حدس و گمان و بر مبناي ارزشهاي گذشته اتخاذ مي‌شود.

3-  تصميم‌گيري برنامه‌ريزي شده نوين. در برنامه ارزشها و هنجارهاي زمان حال دخالت داده مي‌شود و تصميم با معيارهاي جديد منطبق مي‌گردد.

4-  تصميم‌گيري برنامه‌ريزي نشده نوين. برنامه‌ريزي براساس معيارهاي جديد و مطلوب صورت مي‌گيرد و از امكانات جديد استفاده مي‌شود، اما تصميم‌گيري برنامه‌ريزي شده نيست و بر مبناي حدس و گمان است. عيب اين روش كمبود نيروي كارآمد است. در اين حالت مؤسسات به نيروها و افراد متخصص نياز دارند (اين روش بهترين روش است).

3-   تصميم‌گيري از نقطه نظر منبع تصميم گيرنده.

الف) تنها يك منبع فكري تصميم‌گيري مي‌كند. محاسن اين روش مشخص بودن تصميم و مسئوليت آن، آسان بودن تصميم‌گيري، امكان كنترل و بازنگري تصميم، و صريح بودن است. از معايب اين روش نيز مي‌توان به اين نكته اشاره كرد كه چون تنها يك فرد تصميم‌گيرنده است و از آراي ديگران استفاده نمي‌شود احتمال خطا بسيار است و ممكن است تصميم اتخاذ شده ابعاد محدودي داشته باشد. بعلاوه تصميم‌گيري انفرادي مدير احساسات منفي را در كاركنان برمي‌انگيزد.

ب) تصميم‌گيري گروهي است. اين نوع تصميم‌گيري براساس نظرخواهي و مطالعه قبلي صورت مي‌گيرد و محاسن آن به شرح زير است: 1) نظرات مختلف جمع‌آوري و با در نظر گرفتن فضاي سازمان، تصميم‌گيري مي‌شود و گرچه مدير تصميم نهايي را مي‌گيرد، ولي در واقع نظر جمع منجر به اخذ تصميم مي‌گردد؛ 2) تصميم‌گيري جمعي با يقين و واقع‌گرايي بيشتري توأم است و تصميم جامعتري گرفته مي‌شود؛ 3) به علت مشاركت افراد امكان اجرايي تصميم بيشتر است. معايب اين روش عبارت است از: 1) تأخير در تصميم‌گيري (تكرار جلسات موجب تأخير در رسيدن به نتيجه مي‌شود)؛ 2) تأثير رفتار و نقش فرد در گروه ممكن است ديگران را از اظهار نظر درباره موضوع باز دارد و به تحميل نظر شخصي به اعضاي گروه منجر شود؛ 3) نامشخص بودن مسئوليت تصميم گيرنده؛ 4) نابرابري سطح معلومات افراد و ميزان تسلط آنها بر موضوع. در اين حالت ممكن است پس از صرف زماني طولاني هيچ تصميمي اتخاذ نشود.

در تصميم‌گيري گروهي و مشاركتي، از يك سو «حفظ اهميت موضوع» و از سوي ديگر زمان‌بندي در تصميم‌گيري مي‌بايد مدنظر تصميم‌گيرندگان باشد. حفظ اهميت موضوع بدين معناست كه تصميمات جزئي به صورت گروهي اتخاذ نگردد؛ همچنين زمانبندي گوياي اهميت موقعيت خاص تصميم‌گيري است، چه بسا تأخير در تصميم‌گيري، زيانها و خسارات جبران‌ناپذيري به جامعه يا سازمان وارد خواهد ساخت.

موانع تصميم‌گيري

دو دسته عوامل بازدارنده در تصميم‌گيري مانع اتخاذ تصميم صحيح مي‌شوند:

1-  موانع دروني: موانعي است كه ريشه در حالات فكري و روحي منبع تصميم‌گيرنده دارد. در اين حالت منبع تصميم گيرنده به علت عدم نظم فكري و عدم ثبات قادر به اتخاذ تصميم صحيح نيست.

2-   موانع بيروني: شامل آن دسته از محدوديتهاي بيروني از قبيل محدوديت در محاسبات، امكانات يا در طرحهاست كه مانع اتخاذ شيوه درست و تصميم مناسب مي‌شود.

رفع موانع تصميم‌گيري دروني با تقويت و غناي قواي فكري،‌ اطلاعاتي و بينشي تصميم‌گيرنده مقدور است. معمولاً موانع دروني را با اضداد آن درمان مي‌كنند، يعني اگر تصميم‌گيرنده دچار ترديد و دودلي باشد بايد شهامت و ثبات عزم را در خود تقويت كند.

براي رفع موانع بيروني لازم است راه حل موجود تعديل و تناسب مجدد ميان عوامل برقرار شود و اگر راه حل ابتدايي يا تصميم اتخاذ شده قابل اجرا نيست از راه‌حلهاي ديگر استفاده شود. در خصوص رفع موانع بيروني طبقه‌بندي طرحهاي جايگزين مطرح است كه در آن از ميان چندين راه حل انتخاب به عمل مي‌آيد و اگر به دليل برخورد با موانعي نياز به تغيير و يا تعويض راه‌حل باشد از جايگزينهاي بعدي استفاده مي‌شود. براي جايگزين كردن راه‌حلها توجه به نكات زير ضرروي است:

1-  سنجش و برآورد مجدد هزينه‌ها و منافع مادي و غيرمادي هر يك از راه‌حلها مستلزم وجود اطلاعات جديد و تطبيقي است.

2-   با توجه به لزوم تنظيم زمان بايد مدت زماني كه هر طرح جايگزين صرف مي‌كند بررسي و انتخاب مناسب به عمل آيد.

3-   لازم است اطلاعاتي درخصوص اجزاي فعل و انفعالات هر يك از جايگزينها جمع‌آوري شود.

نتيجه‌گيري:

هر فرآيند تصميم‌گيري براي حل مشكل يا مسأله‌اي صورت مي‌گيرد و قبل از اتخاذ تصميم، موضوع تصميم كه همان مسأله است بايد شناخته شود. در فرآيند تصميم‌گيري براي حل مسأله بايد به موازات تأثير متغيرهاي جديد، راه‌حلهاي مربوط، ذخيره شده، تصميم گيرنده با استفاده از مجموعه راه‌حلهاي اصلي و ذخيره به حل مسأله بپردازد. در اين راه شناسايي محدوديتها و موانع و نيز شناخت منابع و چگونگي تخصيص آنها بخشي از اقدام براي شناخت مسأله است. شناخت مسئله كه موجب ارزيابي و مبناي ارزشگذاري پديده‌هاست با منبع شناخت (منبع ادراكي) رابطه مستقيم دارد.

بنابراين مي‌توان مراحل فرآيند تصميم‌گيري را بشرح زير خلاصه نمود:

مراحل فرآيند تصميم‌گيري:

تشخيص و شناسايي موضوع

     يا مشكل              دقيقاً در مورد چه چيزي بايد تصميم‌گيري كرد

         

تجزيه و تحليل           چه راه حل‌هايي براي حل مشكل وجود دارد؟

         

ارزيابي راه‌حلهاي مختلف نظرات موافق و مخالف كدامند؟

         

مشخص كردن راه‌حل‌هاي ممكن كدام گزينه بهترين راه حل ممكن است؟

         

اجراي تصميم                     چه اقداماتي بايد انجام شود؟

فرآيند تصميم‌گيري و تصميم‌سازي كمي:

توسعه و بسط مدل

         

آماده‌سازي داده‌ها

         

        حل مدل

         

توليد گزارش

منبع : سايت علمی و پژوهشي آسمان--صفحه اینستاگرام ما را دنبال کنید
اين مطلب در تاريخ: چهارشنبه 12 اسفند 1394 ساعت: 10:59 منتشر شده است
برچسب ها : تحقیق در مورد «تصميم‌گيري»,