تاريخ جمع مصحف در زمان عثمان

ابن جعفر عسقلاني تاريخ جمع مصحف عثماني راتفه 25 هجري ضبط كرده و قول كساني را كه در تاريخ جمع مصحف را در حدود سال سي هجري ذكر كرده اند بر مبناي بي خبري و غفلت دانسته است بي آنكه در صف قول خود مستندي را ارائه دهد.

ابن جزري در كتاب « النشر في القرآن العشر» راجع به تاريخ جمع قرآن     مي نويسد : در حدود سال سي هجري ـ در زمان خلافت عثمان ـ حزيفه بن اليمان كه در جنگ ارمنستان و آذربايجان اختلاف مردم را در امر قرائت ديده بود ( از عراق به مدينه ) نزد عثمان آمد و به او گفت : درياب اين امت را پيش از آنكه در قرآن همان اختلافي رخ دهد كه در ميان يهود و انصاري روي داد. پس عثمان براي حفصه پيام پرستاد كه صحف را نزد ما بفرست تا نسخه چند از آ“ برداريم و آن گاه به تو آن را باز پس دهيم .

حفصه آنرا نزد عثمان فرستاد و عثمان فرمان داد تا زيد بن ثابت و عبدالله بين زبير و سعيد بن عاص و عبدالرحمن بن حارث بن هشام از آن نسخه بردارند و هر گاه اختلافي در قرائت بازديد پيش آيد . به سان قريش بنويسند زيرا قرآن به زبان قريش نازل شد.

ابن فرري مي نويسد : مصحف هايي كه از روي صفحه بوبكري استنساخ شد همه مجرد از نقطه و شكل بودند و با همان حروف و نقطي به كتابت در آمد كه پيامبر در حديق (انزل القرآن علي سبعه (حرف ) اشاره فرموده بود و در آخرين عرضه بر رسول الله مورد قبول قرار گرفت .

اختلاف نظر ابن مسعود با عثمان در مورد جمع قرآن

و نيز ابن واضح يعقوبي در تاريخ خود درباره جمع قرآن در زمان خلافت عثمان چنين مي نويسد :

« عثمان قرآن را جمع آوري كرد دويت نمود و سوره هاي دراز را با سوره هاي طويل و سوره هاي كوتاه را با سوره هاي قصار پهلوي هم قرار داد. و به اطراف و اكناف نوشت كه قرآن را جمع آوري كنيد تا همه جمع آوري شد. پس آن ها را با آب گرم و سركه جوشانيد و بقولي آنها را سوزانيد و جز مصحف عبدالله بن مسعود با همه مصحف ها چنين كرد ابن مسعود در كوفه بود و زير بار نرفت كه محصف خود را به عبدالله بن عامر بدهدو عثمان بدو نوشت كه عبدالله بن مسعود را نزد من فرست چه تباهي به اين دين و فساد به اين امت راه ندارد. پس در حالي كه عثمان خطبه مي خواند عبدالله به مسجد در آمد و عثمان گفت : اكنون جانوري سياه بر شما در آمد . پس ابن مسعود سخني درشت گفت و عثمان فرمود تا او را با پايش كشيدند و دو دنده او شكسته شد پس عايشه به حرف آمد و بسيار سخن گفت .

و به قولي ابن مسعود اين پيشنهاد را به او نوشت ولي چون خبر يافت كه عمثان قرآن ها را مي سوزاند گفت اين را نخواستم و به قولي حذيفه بن اليمان اين پيشنهاد را به عثمان نوشت و ابن مسعود رنجور شد پس عثمان به عيادت وي آمد و به او گفت : چه سخني است كه از تو به گوشم رسيده است ؟ گفت : همان چه را با من كردي گفته ام تو فرمودي كه تن مرا لگدكوب كردند و نماز ظهر و عصر را بيهوش بودم و مقرري مرا باز گرفتن .

گفت : اكنون براي قصاص آمده ام پس همان كاري كه با تو انجام شده است با من    انجام ده

گفت : من آن كس نيستم كه به قصاص را بر خلفا بگشايم گفت اين مقرري تو است    آن را بگير

گفت : آنگاه كه بدان نياز داشتم آنرا از من دريغ داشتي و اكنون كه از آن بي نيازم آن را به من مي بخشي نيازي بدان ندارم

پس عثمان باز گشت و ابن مسعود بر عثمان خشمناك بود تا وفات كرد و عمار ياسر بر او نماز خواند.

و عثمان نسخه هاي قرآن را به شهرها فرستاد ، نسخه اي بر كوفه و نسخه اي بر بصره و مصحفي به شام و مصحفي به بحرين و مصحفي به يمن و مصحفي بر جزيره

و مردم را فرمود كه از يك نسخه قرائت كنند و سبب آن بود كه خبر يافت كه مردم مي گويند : قرآن آل فلان . پس خواست كه يك نسخه باشد گزارش ابن واضح در مورد اين كه عمثان همه مصحف ها را جز مصحف ابن مسعود از بين برد البته استثناء هاي ديگر هم داشته است چنانچه ابن نديم در الفهرست از قول ابن منادي مي نويسد كه گفت : « من نزد ابويعلي حمزه حسني قرآن به خط علي بن ابيطالب ديدم كه چند ورقي افتاده داشت و آن قرآن در خاندان حسن به توارث مانده بود .. ) مضافا به اينكه ابن واضح خود نيز ترتيب سوره هاي قرآن را در مصحف امام علي قيد و ثبت كرده است . ابن اشته نيز از قول ابن سيرين مي گويد كه اميرالمومنين علي در مصحف خود ناسخ و منسوخ را نوشته بود و من آن مصحف را خواستم و به مدينه نوشتم ولي به دستم نرسيد.

عبدالله را به عنوان جانشين خود كند . عمر گفت : « نه به خدا سوگند ، دو مرد از پسران خطاب ، متصدي امر خلافت نشود . آنچه كه عمر به دوش كشيد بس است . » آنگاه گفت : « رسول خدا (ص ) هنگام وفات ، از شش تن از افراد قريش راضي و خشنود بود : علي ، عثمان ، طلحه ، ذبير ، سعد بن ابي وقاص و عبدالرحمن بن عوف و نظر من اين است كه خلافت را بين اين شش نفر به شورا بگذاريم تا اين كه خود يك نفر را انتخاب كنند .» سپس گفت : « اگر جانشين تعيين كنم ، كسي كه از من بهتر بود ( ابوبكر ) چنين كرد ، و اگر تعيين نكنم آن كسي كه از من بهتر بود ( رسول خدا (ص) نيز چنين كرد . » سپس گفت : « اين چند نفر را نزد من آوريد .» پس آن شش نفر هنگامي كه او در حال احتضار بود ، حاضر شدند . عمر نظري بر آنها افكند و گفت : « آيا همه شما بعد از من به خلافت طمع بسته ايد ؟ » آنها ناراحت شدند و سكوت كردند . عمر سخن خود را دوباره تكرار كرد ، زبير گفت : « چرا ما شايستگي آن را نداشته باشيم . تو متصدي خلافت شدي در صورتي كه سابقه و قرابت ما از تو نزديكتر و بيشتر است .»

بعد عمر درباره سابقه هر كدام مطالبي را بيان داشت ، آنگاه گفت « ابوطلحه انصاري را نزد من آريد .» و چون او را نزد عمر آوردند ، به او گفت: « اين اباطلحه ، بنگر هنگامي كه از دفن من بازگشتيد با پنجاه نفر از انصار كه همگي مسلح به شمشير باشند ، اين شش نفر را خبر كن و در خانه اي گردآور كه تحت نظر آن پنجاه نفر باشند و آنها بر در آن خانه باشند ، تا اين شش نفر با يكديگر مشورت كنند و از بين خود يكي را انتخاب كنند . پس اگر ديدي پنج نفر با هم اتفاق كردند و يكي مخالفت كرد. او را گردن بزن، و اگر دو گروه سه نفري شدند ، بنگر كه عبدالرحمن بن عوف در كدام طرف است ، پس تو آن طرف را بگير ، و اگر آن سه نفر ديگر بر مخالفت خود اصرار كردند ، گردن آنها را بزن ، و اگر بعد از سه روز آن شش نفر به نتيجه اي نرسيدند ، همگي را گردن بزن و مسلمانان را به حال خود واگذار تا يك نفر را برگزينند.»

طبق دستور عمر ، ابوطلحه بعد از دفن عمر آن شش نفر را جمع كرد و خود با پنجاه نفر شمشير به دست پشت در خانه منتظر ماندند تا آن شش نفر به گفتگو بپردازند .

نخستين كسي كه به سخن آمد طلحه بود. او حاضران را به گواهي طلبيد ، و اعلام كرد كه وي به نفع عثمان كنار خواهد رفت و حق خود را به او خواهد بخشيد . چون مي دانست تا وقتي كه علي (ع) و عثمان هستند مردم زير بار اطاعت او نخواهند رفت و با اين عمل خود موضع عثمان را تقويت كرد.

علت كنار رفتن طللحه به نفع عثمان نيز به خاطر اين بودكه طلحه از قبيله تيم و عموزاده ابوبكر بود و بين دوقبيله بني هاشم و تيم به خاطر مسئله خلافت ، كدورت پيدا شده بود.

زبير نيز به نفع علي (ع) كنار رفت و گفت : « گواه باشيد كه من نيز حق خود را به علي (ع) بخشيدم . » اگر زبير همان خويشاوندي و حميت نسبي بود، چون او پسر عمه علي (ع) بود.

بدين ترتيب از شش نفر چهار نفر باقي ماندند.

سعد بن ابي وقاص نيز به نفع عبدالرحمن كنار رفت و گفت : « من حق خود را به عموزاده ام عبدالرحمن بخشيدم . » اين همه به جهت اين بود كه هر دو نفر از قبيله بني زهره بودند و سعد مي دانست كه با خلافت وي موافقت نمي كنند.

در نتيجه سه نفر باقي ماندند . در اين وقت عبدالرحمن به علي (ع) و عثمان گفت : « از شما دو نفر ، كداميك خاضر است به نفع ديگري كنار رود ؟ » چون پاسخي از هيچ كدام نشنيد، خود به سخن آمد و گفت : « من شما را گواه مي گيرم كه من از خلافت كنار مي روم تا يكي از شما دو نفر را انتخاب كنم .» سپس رو به علي (ع) كرد و گفت : « من با تو بر كتاب خدا و سنت رسول خدا و سيره شيخين ابوبكر و عمر بيعت مي كنم .»

علي (ع) فرمود : « من مي پذيرم به شرط ان كه بر كتاب خدا و سنت رسول و طبق نظر خودم عمل نمايم.» عبدالرحمن رو به عثمان كرد و همان سخنان را تكرار كرد و عثمان پذيرفت . عبدالرحمن براي بار دوم و سوم كلمات خود را با علي (ع) تكرار كرد و آن حضرت نيز همان پاسخ را داد و براي عثمان نيز تكرار كرد و او همه شرايط عبدالرحمن را پذيرفت .

در اين وقت عبدالرحمن دست خود را به دست عثمان زد و گفت :

«السلام عليك يا اميرالمومنين »

بدين ترتيب عبدالرحمن ، عثمان را به خلافت منصوب كرد.

اظهارات عقيده يكي از نويسندگان مصري درباره تركيب شورا

در اينجا نظر يكي از نويسندگان اهل سنت نقل مي گردد ، تا به ماهيت اين شورا بهتر پي برده شود.

عبدالفتاح عبدالمقصود در اين باره چنين مي نويسد :

آن علم هوشياري در ميان روياي بيهوشي به هم پيچيده شد و از ميان رفت .. عمر بر طبق خواست خواب ( نه تجربه و معرفت ) وصيت كرد و انچه از نزديك در شخصيت پسر ابي طالب ديده و سنجيده بود ، ناديده گرفت . گرچه در اين وصيت شخص معيني را بر نگزيد ، ولي با نقشه اي كه رسم كرد خلافت را انچنان در ميان شش نفر محدود ساخت ، كه از آنها تجاوز نكند و به يكتن از آن جمع تعلق گيرد . با اين نقشه آيا مي توان گفت كه علي (ع) را محدود نساخته بود ؟ اگر صريحا دستور نداد، ولي به طر غير مستقيم راه او را براي زمامداري بست ، و با ديگران ، براي از بين بردن حق اين مرد هاشمي كه مورد حسد بود ، همسدت شد . او اعلان نكرد كه بايد علي (ع) از خلافت بر كنار باشد ، ولي با قرين ساختن او با آن اشخاص نشان داد كه از نظر او علي (ع) با آنها يكسان است و از نظر مقاو شان بر آنها برتري ندارد. با اين انتخاب و اعلام بسي واضح بود كه باز دست علي (ع) از خلافت كوتاه مي ماند.

اكنون بگذريم نام اين چند تني كه قرين هم قرار داد ، به زبان آريم و ضع آنها را در صف كينه توزان بشناسيم .. ترديدي نيست كه اين چند تن ، يا از شاخه اي درخت كينه و حسد بودند ، يا در سايه اين درخت شوم پرورش يافته بودند. بهترين اين شش نفر ـ بر حسب خويشاوندي ـ زبير پسر عمه آن حضرت بود. با اين نسبت نزديك ، خوش قلبي او با علي (ع) پيوسته آلوده به حسد و بد دلي بود. گفتار و رفتار گذشته اش با آن حضرت معروف ، و آينده اش با معركه خون و كشتار ديده مي شود.

عمر عمدا يا بدون تدبير ، كينه هاي ديرينه قريش را بر سلاله هاشم بر انگيخت و با قرار دادن شورا در بين اين پنج نفر راهي پيش آورد كه پايان آن شكست دادن و عقب راندن علي (ع) بود ، چگونه بني تميم دل با آن حضرت پاك مي داشت و به خلافت او تن مي داد ، با آن كه علي (ع) معارض مقام شيخ آنها ، ابوبكر بود. اين طلحه تميمي است كه اكنون براي انتخاب خليقه حق راي دارد ، با اين احتساب ، آيا او از اين حق راي براي تلافي استفاده نمي كند ؟ مگر كينه هاي اموري از ميان رفتني بود. آن كينه هايي كه در ساليان دراز ريشه دوانيده و از پدر به اولاد به ارث رسيده بود . آنها هميشه منتظر فرصت بودند تا از سلاله هاشم خونخواهي كنند . و براي شكست دادن سلاله هاشمي در اين شوراي عمري همين بس كه طلحه تميمي و عثمان اموي صاحب راي بودند.

اين خليفه زخم خورده و در بستر مرگ خفته ، نقشه شورا را چنان طرح كرد كه قواي عصبيت هاي قومي يكسره در برابر علي (ع) بسيج شد. او سعد بن ابي وقاص و عبدالرحمن بن عوف را  هم از اعضاي اين شورا قرار داد. اين دو نفر از قبيله بني زهره بودند و نسبتشان به بني اميه مي رسيد. سعد از جانب مادرش «حمنه » دختر سفيان ، و عبدالرحمن از جانب همسرش ام كلثوم دختر عقبه خواهر عثمان ، با اين شورا آيا ديگر فرصت و اميدي بر خلافت علي (ع) باقي بود؟..

كداميك از تيره هاي قريش در ـ حالي كه در داوران ، اين انجمن ساختگي دشمنان او بودند ـ با او با عدالت و انصاف رفتار مي كرد؟

وصيت عمر بدين شورا مانند قراردادي رسمي بود كه با استناد به آن مرد مظلومي مانند علي (ع) بايد مغلوب مي شد.

اين تجليل و قضاوت يكي از دانشمندان و نويسندگان سني مذهب معاصر درباره تركيب شورا و توطئه كنار زدن علي (ع) از مقام الهي خود بود . قضاوت به خوانندگان گرامي واگذار مي شود تا با وجدان بيدار خود ببينند كه مردمان دنيا طلب با آن يگانه مظلوم تاريخ و افتخار بشريت چگونه رفتار كرد!

نقش علي (ع) در خلافت عثمان

به دستور عمر و تشكيل شوراي فرمايشي و حضور پنجاه نفر شمشير به دست ، عثمان به عفان براي اداره امور اسلام و حكومت اسلامي انتخاب شد. او به شهادت تاريخ در روشن ترين مسائل تاريخي و واضح ترين احكام الهي و قرآني دچار اشتباه مي گرديدو علي (ع) همواره در مورد خلاف كاريهايش به او تذكر مي داد . اين كار علي (ع) نه به عنوان راهنمايي ، بلكه براي جلوگيري از تخلفات خليفه و هواخواهان خلافت بود كه به چند نمونه از آنها اشاره مي شود.

1 . داستان «وليد بن عتبه » مورخان نوشته اند ، با روي كار آمدن عثمان و زمامداري او بني اميه كه سالهاي مترصد بودند تا راهي به زمامداري و حكومت پيدا كنند و شعارهاي عربيت و قوميت را دوباره زنده نمايند ، و به هر نحوي برگرده مردم سوار شوند ، با بدست آوردن اين فرصت مهره هاي خود را در پستهاي حساس گماردند و زمام امور را در دست گرفتند.

از جمله اين موارد ، حكومت و استانداردي وليد بن عتبه در كوفه بود. او به زناكاري و شراب خواري مشهور و معروف بود . روزي وليد ، پس از نوشيدن شراب ، نماز صبح را به جاي دو ركعت چهار ركعت خواند و به جاي ذكر ركوع مي گفت : «اشرب واسقني » شراب بنوش و به من هم بنوشان !

اين خبر به مدينه رسيد و علي (ع) و طلحه و زبير و ديگران به خليفه اعتراض كردند . در نتيجه عثمان به جاي وي «سعيد بن عاص » را با حكومت كوفه برگزيد.

بعد از عزل وليد ، علي (ع) فرمود كه بايد او را تازيانه بزنند و چون عثمان حاضر به انجام اين كار نشد، آن حضرت شخصا حاكم را جاري كرد و فرمود : « نبايد از حدود الهي عدول شود » هنگام اجراي حد ، وليد علي (ع) را دشنام مي داد و علي (ع) فرمود : « قريش پس از اين امر جلاد خود خواهند خواند !»

2 . از «عبدالله بن حارث بن نوفل » چنين نقل كرده اند كه عثمان عازم مكه شد و در منزل در حال احرام فرود آمد. اهل آن محل براي او شكاري را كه خود صيد كرده بودند بريان كردند و نزدش آوردند. همراهان عثمان از خوردن آن خودداري كردند ، ولي عثمانگفت : « شكاري است كه ما صيد نكرده ايم و دستور صيد آن را هم نداده ايم . مردماني كه محرم نبودند آن را صيد كرده و ما را به خوردن آن دعوت كرده اند . و كيست كه بدان ايراد بگيرد ؟» گفتند : « علي بن ابيطالب (ع)» پس كسي را نزدآن حضرت فرستاد. هنگامي كه عثمان جريان را براي علي (ع) تعريف كرد ، آن حضرت اين آيه را براي وي قرائت كرد كه خداوند مي فرمايد :

« و حرم عليكم صيد البر ما دمتم حرما»

شكار صحرا تا هنگامي كه محرم هستيد بر شما حرام است .

سپس كساني را كه در زمان رسول خدا (ص) حضور داشتند و شاهد جرياني مشابه آن بودند كه طي آن براي حضرت در حال احرام شكاري آوردند و رسول خدا (ص) از خوردن آن خودداري كرد ، به گواهي خواست و دوازده نفر شهادت دادند كه رسول خدا (ص) فرمود :

« ما محرم هستيم و آنها را به كساني كه اهل حرم و محرم نيستند بدهيد .»

چون عثمان اين استدلال و سپس آن گواهان را ديد ، از خوردن شكار خودداري كرد و دستور داد ان را به ديگران كه محرم نبودند بدهند.

3. در روايت ديگري نقل شده است كه مردي در زمان خلافت عثمان بن عفان ، در حاليكه جمجمه مرده اي در دست داشت ، نزد او رفت . و گفت : « شما مي پنداريد كه اين جمجمه در آتش مي سوزد و در قبر عذاب مي شود ، حال اينكه من دستم را به آن گذارده ام و هيچ حرارت آتش از آن احساس نمي كنم.»

عثمان كه نمي توانست پاسخ او را بدهد ، ساكت شد و كسي را نزد علي (ع) فرستاد . آن حضرت در حضور جمعي كه در اطراف آن مرد بودند ، فرمود : « سئوال خود را تكرار كن .» چون آن مرد سوال خود را تكرار كرد ، عثمان به علي (ع) گفت : « اي ابالحسن پاسخ او را بده .»

علي (ع) دستور داد يك سنگ چخماق و زند و پازندي آوردند ، و در برابر ديد آن مرد و حاضرات آن را به هم زدند ، آتش از آنها پديد آمد. آنگاه رو به آن مرد كرد و فرمود : « دستت را بر اين سنگ بگذار.» سپس فرمود : « دست خويش را بر اين پازند بگذار.»چون دست خود را گذارد علي (ع) فرمود : « آيا از اين دو احساس حرارت كردي ؟ » آن مرد مبهوت شد و نتوانست سخني بگويد و عثمان نيز بي اختيار گفت :

«لولا علي لهلك عثمان »

اگر علي (ع) نبود عثمان هلاك مي گرديد.

خلافكاريهاي روز به روز زيادتر شد..

از عثمان خلافهاي بسياري مانند : تمام خواندن نماز در سفر و تعطيل اجراء حد درباره وليد بن عتبه و حكم قصاص در مورد قتل «هرمزان » كه به دست «عبيدالله بن عمر  انجام شده بود، و كتمان حديث رسول خدا (ص) به خاطر پراكنده نشدن مردم از اطراف وي ، و بخشيدن فدك به «مروان بن حكم » با اين كه به گفته خود آنها صدقه رسول خدا (ص) بود و همچنين صدقات ديگر ، و بخششهاي بي شمار ، و بذل اموال بسيار به خويشاوندان نزديك خود مانند «حارث بن ابي العاص » و ديگران ، و تبعيد «ابوذر » ـ صحابي بزرگوار ـ به «ربذه » به خاطر انتقاد از رفتار خلافت وي و كارهاي ناشايست ديگر مشاهده شد.

گذشته از همه اينها ، او بر خلاف شيوه رسول خدا (ص) و حتي دو خليفه پيش از وي ، منصبهاي حكومت و اداره شهر ها و استانها را به بني اميه كه خويشان وي بودند واگذار كرد و اين شجره ملعونه را بر مسلمانات مسلط نمود . كساني كه هيچ گونه امتيازي جز خويشاوندي با خليفه نداشتند ، و همين موضوع سبب شد كه افراد فاسقي مانند «وليد بن عتبه » ، « مروان حكم » ، « حكم بن ابي العاص ، ، « معاويه بن ابي سفيان » و امثال آنها را كه هر كدام پرونده هاي قطوري از خلاف كاري داشتند ، بر مردم بگمارد. او از طرفي ديگر به بذل و بخشش بيت المال به نزديكان و خويشاوندان خويش پرداخت چنانكه درباره بذل و بخششهاي بي جا و بي حساب او مي نويسند:

يكصد هزار درهم به سعيد بن عاص بخشيد و چون مورد اعتراض قرار گرفت ، گفت : « به خاطر خويشاوندي دادم .» پولي را كه به عنوان قرض از بيت المال گرفته بود ، به وليد بن عتبه كه برادر مادري وي به شمار مي رفت ، بخشيد . به ابوسفيان صد هزار درهم داد. تمام خمس غنائم آفريقا را كه يكصد هزار دينار بود ، به عبدالله بن ابي سرح ( كه برادر رضاعي او بود ) بخشيد و هيچ كس را با وي شريك نساخت .

در همين باره علي (ع) مي فرمايد :

« .. و اسرع معه بنوابيه يخضمون مال الله خضم الابل نبته الربيع ان انتكث عليه فتله و اجهز عليه عمله و كبت به بطنته ..»

.. و پسران پدرش ( بنواميه ) به همدستي او شتافتند ، و مال خدا را چنان ( با اشتها ) خوردند ، همچون شتري كه گياه باري را مي خورد تا اينكه پرخوري اش او را بر زمين افكند و كردارش سبب قتل او گرديد..

مقدمات قتل عثمان

ابن ابي الحديد مي نويسد :

پس از انقضاي داستان شورا و استقرار امر خلافت براي عثمان ، وي بني اميه را بر مردم مسلط كرد ، شهرها و استانها را به آنها سپرد و عطايا را به ايشان بخشيد . پس از فتح «ارمينيه » در زمان عثمان ، او خمس غنايم آنجا را گرفت و همه را به مروان بخشيد . و «عبدالله بن خالد بن اسيد» از او عطايي طلب كرد و عثمان نيز چهارصد هزار درهم به او داد. «حكم بن ابي العاص » را كه رسول خدا (ص) تبعيدش كرده بود ، و ابوبكر و عمر حاضر نشدند ، او را به مدينه بر گردانند ، به مدينه آورد و هزار درهم نيز به او داد . محلي موسوم به «تهروز » را كه رسول خدا (ص) به مردم داده بود ، از آنان باز گرفت و به «حارثت بن حكم » برادر مروان داد ، فدك را كه فاطمه (ع) پس از رحمت پدرش رسول خدا (ص) مطالبه مي كرد و گاهي به عنوان ارث و گاهي به عنوان بخشش به او ندادند ، آنجا را به مروان بخشيد . مراتع مدينه را بر مواشي مسلمانان ممنوع ساخت و تنها به بني اميه اجازه داد كه مواشي خود را در آن مرتع بچرانند . همه آنچه را كه از غنائم آفريقا در مغرب براي او آورده بودند به عبدالله بن ابي سرح بخشيد و به احدي از مسلمانان ديگر چيزي نداد و كسي را با او شريك نساخت . به ابوسفيان دويست هزار درهم داد و در همان روز صد هزار درهم از بيت المال به مروان بخشيد ، زيرا مروان دختر خود « ام ابان » را به همسري او درآورده بود.

روزي « زيد بن ارقم » ـ خزانه دار عثمان ـ كليدهاي خزانه را نزد  او آورد و با گريه  استعفا داد. عثمان نيز پذيرفت . پس از اينكه ابوموسي اشعري اموال بسياري از عراق براي او آورد ، همه آنها را ميان بني اميه تقسيم كرد . بعد از ازدواج «عايشه » دختر عثمان با حارث بن حكم صد هزار درهم از بيت المال به او بخشيد.

كارهاي خلاف ديگر او مانند مضروب ساختن «عبدالله بن مسعود » تا جايي كه استخوان دنده اش شكست ، نصب دربان و حاجب ، عدول از طريقه عمر در اقامه حدود و رد مظالم ، نوشتن نامه به معاويه و دستور قبل جمعي از مسلمانان و ديگر موارد ، مسلمانان را به شورش وادار كرد و آناناز مصر و بصره و كوفه و ديگر مناطق گرد هم آمدند و مدت دو ماه خانه عثمان را محاصره كردند و عاقبت وي را به قتل رساندند و در محلي به نام «حش كوكب » كه يهوديان مردگان خود را در آنجا دفن مي كردند ، به خاك سپردند.

دوران خلافت عثمان قريب به سيزده سال بود . ماجراي قتل او در اواخر ماه ذي حجه سال 35 هجري اتفاق افتاد ، و در تحريك مردم به قتل وي ، جمع زيادي شركت داشتند ، از آن جمله عايشه و طلحه و زيبر و معاويه بودند كه بعدها به بهانه خونخواهي او بر ضد اميرالمومنين علي (ع) جنگهاي خونيني به راه انداختند.

جغرافياي تاريخي بين النهرين

شواهد و مدارك درباره مذهب در بين النهرين از دو منبع عمده باستان شناختي و متون به دست آمده است . مدارك باستان شناختي از بهاياي ساختماني و سازه هايي مانند نماز خانه ها ،‌ معابد و برجهاي معابد يا زيگورتها ،‌و اشياء و ابزار پرستش به وسيعترين مفهوم كلمه از مجسمه و تصوير گرفته تا سحر و افسون تشكيل مي شود .

ويرانه هاي عظيم زيگورتها در شهرهاي بزرگ .‌به ويژه در جنوب بين النهرين نه تنها سرزمين بابل را به اشتها رساند ،‌بلكه به مقدار گسترده به بقاي شهرت تمدن بين النهرين ياري كرد . با وجود اين ، حتي امروز ما مفهوم واقعي اين بناها را
نمي دانيم . ما اين برجها را حفاري كرده و ساختار موثر و گيراي آنها را از ديدگاههاي تكنيكي مطالعه كرده ايم ،‌ما نام آنها را اصطلاحات اكدي براي بخشهاي گوناگون آنها را مي دانيم ،‌ما از تاريخ آنها آگاهي داريم ،‌اما به درستي نمي دانيم كه براي چه منظور ساخته شده اند .

البته در مورد معابد مي دانيم كه شبستان محل نگاهداري پيكره خدا بود . و اينكه پيش ـ شبستان ،‌ درهاي بزرگ ،‌حياطها ،‌ راهروها ،‌ و ديگر درهاي كوچكتر و فرعي به شيوه اي ساخته شده بود كه از يك سو بتواند به بهترين وجه ممكن در خدمت كاركنان معبد و پرستشگراني قرار گيرد كه پيوسته بهآنجا رفت و آمد داشتند ،‌و از سوي ديگر ،‌قدرت و ثروت خدا را به نمايش گذاشته و جاي امني براي حفظ كاركنان ونگاهداري گنجينه هاي آن باشد . اما پرسشهاي اصلي درباره معني ومفهوم آ“ها را نمي توان پاسخ گفت ،‌ پرسشهايي فراسوي توصيف آن چيزي كه ما مي بينيم و فراسوي كاربردهاي آشكار ،‌اما ظاهري ،‌ واحدهاي معتددي كه مجموعه معبد را به وجود مي آورد . يادمانهايي از پرستش و آيين مذهبي فراموش شده اي كه ما آن را تنها از طريق اسناد و مدارك مكتوب مي شناسيم ،‌ حتي اگر به طور كامل حفظ شده و سالم به دست ما رسيده باشد . تنها مي تواند بخشي كوچك و بازتابي ناچيز از فعاليتهاي نيايشي را كه زماني درون آنها انجام مي گرفت در اختيار ما قرار دهد. ساختار و كاربستهاي آن ،‌ و مفاهيمي كه انگيزه احكام و مقررات آيينهاي نيايشي را موجب شد براي ما ناشناس مانده است ، چنانكه گويي در رابطه با بعد كاملا ناشناخته ديگري است . موضوع كمتر آشكار ،‌اما درست به همان اندازه گمراه كننده ،‌ نتايج حاصل از مطالعه مدارك مربوط به شمايل شناسي است . چه چيزي را مي توان از تعداد ناچيز نقوش برجسته مذهبي و نمونه هاي اندكي از قطعات شكسته پيكره هاي به احتمال خدايان درباره معاني و مفاهيم آنها و مذهب بين النهرين دريافت . اين گونه بقايا نشان مي دهد كه بين النهريني ها از تصوير كردن خدايان .‌ آن گونه كه در هند و مصر رايج بود ،‌ با جنبه هاي غير انساني خوداري مي ورزيدند . اما اين موضوع از متوني كه در آنها نام خدايان و صفات و القاب خدايان را فهرست كرده اند به خوبي آشكار است . حتي يك مثال كاملا سالم نمي تواند نشان دهد كه براي كاهن و متدين چه مفهومي داشته ،‌ و عملكرد آن به عنوان نقطه مركزي نيايش چه بوده است .

درباره مدارك شمايل شناسي ،‌يعني نقوش برجسته ، مهرها پلاكهاي گلي و قفي ،‌ كه مي تواند ما را تا حدودي در شناخت مذهب بين النهريني ياري كند ،‌ بيش ازهمه مي توان به نمايشهاي داستاني براي نشان دادن داستان يك خدا انديشيد . اما به نظر نمي رسد چنان نمايشهايي نقش مهمهي در مذهب بين النهرين در سطح خلاقيت ادبي باقي ماند و تنها در دورانهاي آغازين و در موارد جنبي اين گونه نمايشها به اسطوره هاي مكتوب اشاره دارد . دستاوردهاي قهرماني يا به عبارت ديگر خارق العاده خدايان نه به صورت بيان واقعيات ،‌ بلكه بيشتر متعال و نمادي است . آنها فرمولبنديهاي غير داستاني و نامشهود را كه به نحوي در مراسم نيايش در معابد و نماز خانه ها اجرا مي شد .‌به صورت چيزي كه ما آن را نمادهاي متقارن مي ناميم ـ اغلب در شكل جانوران ـ‌ به نصوير كشيده اند . نمادهايي كه از طريق فرايندهاي كاملا فراسوي نيروي ادراك ما مقدس شده اند . افزون بر آن .‌اين نمادها ممكن است به صورت ديگري ـ  اغلب به شكل سلاح يا اشياي ديگر ـ  متجلي شوندكه بيانهاي فرمولي مربوط به خدايان ودنياي انسانها بوده و امروز از دسترس ما كاملا به دورند .

براي ديك مذهب بين النهرين سه نوع متون ميخي اهميت زيادي دارد :‌  دعاها و نمازها ،‌ متون اساطيري ،‌ و متون مربوط به آيينهاي نيايش .

دعا ونماز در مذهب بين النهرين هميشه با مراسم نيايش همراه بوده است . اين مراسم در بخشي در پايان نماز خطاب به نمازگزار يا كاهن پيشنماز به دقت توصيف شده است تا حركات ورفتار او ،‌ ونيز ماهيت قرباني و زمانو مكان انجام آن را تنظيم كند . فعاليتهاي نيايشي و دعا ها و نمازهاي همراه آن اهميت برابري دارد و در كنار يكديگر اعمال مذهبي را تشكيل مي دهند. مطالعه يكي از اين دو بدون ديگري بي ترديد ما را در شناخت درست مذهب بين النهريني ها و كسب بينشي صحيح از آن منحرف مي سازد .

دعاها و نمازها به تنهايي به موضوعهاي اساسي ويژه اي مانند انسان در رابطه با زمينه هاي روحي يا اخلاقي ،‌مسئله مرگ و زندگي ،‌ مسئله ارتباط بي درنگ با خدا‌. ومضوعهاي بسيار مهم در ادبيات مذهبي تمدن پيچيده اي مكانند تمدن بين النهرين ،‌ هيچ اشاره اي ندارد . با در نظر گرفتن نشانه هاي ديگر چنين بر مي آيد كه تاثير مذهب بر افراد ،‌و نيز تاثير آن بر جامعه در بين النهرين بي اهميت بوده است . هيچچ متني اشاره اي بر تاثير صريح و دقيق مقررات نيايشي بر اشتها و اشتياق فيزيولوژيكي افراد ،‌اولويتهاي روان شناختي ،‌ يا رفتار او نسبت به تملكات با خانواده اش نكرده است . نيازهاي مذهبي به هيچ وجه در بدن او ،‌  وقت او ،‌ داراييهاي ارزشمند او تاثيري جدي نداشت ،‌ و بنا بر اين هيچ منافاتي ميان وفاداري او به مذهب و زندگي دنيوي وي وجود نداشت . مرگ به صورت امري وقعي پذيرفته شده بود ،‌ و شركت تدر مراسم نيايش خداي حامي شهر در نهايت محدود به افراد و شخصيتهاي خاص بود .‌ و او در جشنواره هاي عمومي خاص و يا سوگواريهاي محلي صرفا نقش ناظري را داشت . او در جوي نه چندان مذهبي در چارچوب اجتماعي ـ  اقتصادي مي زيست ،‌ و انتظارات و تصورات ، و نيز قوانين اخلاقي او را در مدار جامعه اي كوچك شهري يا روستايي دور مي زد .

در سطح عالم رباني ،‌ بين النهرينيها خدا را به صورت پديده اي ترسس آفرين ،‌همراه با روشنايي خيره كننده .‌ وحشتزا،‌ صفات الهي به حساب مي آمد و با درجات گوناگون از شدت با هر چيزي كه الهي و مقدس محسوب مي شد ،‌ حتي با شخص پادشاه ،‌ همراه بود . در دعاها و نمازها ومتون ديگر براي بيان اين ويژگي الهي به طور پيوسته سلسله اصطلاحات خاص و گويا به كار رفته است . معني اصطلاح اكدي براي توصيف اين ويژگي ارتباط تنگاتنگي با وحشت و روشناييي ترسناك دارد.

گروه دوم از متوني را كه بايد آزمود ،‌ اساطير و آثار ادبي همراه با داستاهاي اساطيري شامل داستانهاي مربوط به خدايان و كارهايي را كه انجام مي دهند ،‌  جهاني كه ما در آن زندگي مي كنيم و چگونگي موجوديت يافتن آن ،‌ و تمامي داستنهاي سرگرم كننده با نتيجه گيريهاي اخلاقي را در بر مي گيرد كه آشكارترين عناوين را براي آفرينش ادبي در تمدني مانند تمدن بين النهرين ارائه مي كند .

گروه سوم متون بي شماري از مراسم نيايش ويژه اي است كه آن را كاهنان و فن شناسان كاهن در معابد اجرا مي كردند . اين  متون اغلب اعمال فرد را در مراسم نيايش ،‌نمازها و دعاها و اورادي كه بايد خوانده شود ،‌و هدايا و آلات و ادوات لازم براي قرباني را به تفصيل و در جزئيات كامل شرح مي دهد . و در جمله اي كوتاه مي توان گفت در ارائه تصوير كاملي از پاره اي فعاليتها در معابد بين النهرين موفق بوده است . اين موضوع به ويژه در مورد متون بابلي مراسم نيايش سال نو صادق است كه تمامي آيينها و تشريفاتي را كه از روز دوم تا پنجم جشن در اساگيل ،‌ معبد مردوك خداي بزرگ بابليها در شهر بابل اجرا مي شد ،‌ به تفصيل و در جزئيات كامل شرح مي دهد و بينشي يگانه از طبيعت جشني را عرضه مي دارد ،‌ كه از دوران پيش از سارگون اكدي در متون ديگر تنها به ذكر نامي از آلان بسنده كرد ه بود . چنين مراسم بنيادي و مشخص همچون خواندن حماسه آفرينش ،‌اجراي مراسم كهن بز طليعه ،‌ ساختن و سوزاندن دو پيكره چوبي با تزيينات گرانبها ،‌و نيز شركت پادشاه در مراسم عجيب را تنها مي توان در شرح جشن سال نو در بابل يافت ،‌ تعيين قدمت اين مراسم ناممكن است ،‌ زيرا ويژگيهاي كهن در يك آيين مذهبي گواه مستقيمي بر قدمت يا تاريخ آن نيست . براي اثبات اين موضوع به شرح رسم مذهبي خاصي مي پردازيم .

موثرترين ابزار جن گيري در بين النهرين دهلي بود مسي كه روي آن پوست نر گاو سياه كشيده بودند . شماري از مراسم نيايشي درباره تشريفات فراهم كردن پوست جديد براين گونه دهلها بود .اين متون از دو منبع به دست آمده است : يكي كتابخانه آشور بانيپال در نينوا و ديگري شهر اوروك دردوران سلوكي . شباهتهاي فراوان اين متون نشان مي دهد كه همه آنها به سنتي كهن در دوران بابل قديم يا اوايل دوران بابل مياني تعلق دارد ،‌ و آنها را از نسخه هاي قديميتر اقتباس كرده اند . اين موضوع همچنين از كاربرد دعاها و ديگر ويژگيهاي سومري در اين مراسم به اثبات مي رسد . با وجود اين ،‌ ميان متون به دست آمده از نينوا و اوروك تفاوتهاي فاحشي در جزئيات برخي از فرمولبنديها و تقدم و تاخر تاكيدها به چشم مي خورد. اساسا روند اين مراسم با اماده سازي نرگاو براي كشتن ،‌كندن پوست و دباغي آن ،‌ و كشيدن آن بر دهل مسي است كه با تشريفات مناسب ،‌نماز و دعا واهداي هدايا اجرا مي شود . نقطه اوج اين مراسم هنگامي است كه جانور با دقت برگزيده و با مراسم نيايشي خاص آماده شده را مي كشند تا نيرو و تقدس آن را به دهل منتقل سازند ، به ويژه آنكه گاو خود وسيله يا براي پرستش بوده است ،‌زيرا نيروهاي الهي به كمك جادو و افسون سلوكي از اوروك آشكار را متفاوت از متن آشوري است. مراسم جديدتر از اوروك توضيح مي دهد كه گاو را بكشيد ،‌ دل او را در برابر دهل بسوزانيد ،‌ پوست و زرد پي شانه راست را بكنيد ،‌ و لاشه را در جل قرمزي پيچيده ،‌ آن را درست مانند جسد انسان رو به سمت غرب دفن كنيد ،‌ و بر آن روغن بپاشيد . اما متن آشوري كه در حدود ششصد تا هشتصد سال كهنتر است ،‌ صحنه را به شيوه اي متفاوت تصوير مي كند:‌پس از آنكه گاو را كشتيد و دل آن را سوزانديد ،‌جن گير بايد حالت عزاداري به خود بگيرد و با صداي ناله مرثيه موقري را براي خداي مقتول بخواند ،‌ و مسئوليت آن را بر عهده نگرفته و بگويد :‌ جمع خدايان اين كار را مرتكب شده است . من آن را انجام نداده ام پس از آن ،‌ آماده سازي پوست ،‌آن گونه كه در متن جديد تر شرح داده شد .‌ انجام
مي گيرد ، در پايان متن آشوري در جمله اي كوتاه آمده است كه جن گير اصلي نبايد از گوشت اين گاو بخورد بنابراين به عكس متن اوروكي كه به استناد آن گاو را بايد دفن كرد ،‌ به اعتبار متن آشوري از گوشت آن مانند هر جانور قرباني ديگر ،‌بايد براي كاهنان معبد غذا فراهم آورد . هر چند كه كشتن اين نر گاو عمل وحشتناكي به حساب مي آمد و نياز به پرداخت كفاره داشت . آيا ما در اينجا با دو رسم متفاوت محلي روبه رو هستيم . يا اين تفاوتها بر اثر تعبيرهاي متفاوت گروههاي مختلف كاهنان حاصل شده است؟ هيچ پاسخ درستي براي اين پرسش و پرسشهاي مشابه وجود ندارد .

پس براي جستجوي منابع در شناخت مذهب بين النهرين بايد به كجا روي آوريم؟ شمار زياد متون مربوط به جن گيري و ديگر مراسم سحر و جادو چيزي جز يك رشته اعمال جادويي متداول در سرتاسر بين النهرين به ما نمي آموزد . هدف از اين اعمال وارد كردن خسارت و تحميل شر بر دشمن ،‌دو ر  كردن بلا و مصيبت از يك فرد ،‌ و حفظ اشخاص و اشياء از پيامدهاي نحو ست بار بوده است . هيچ چيزي در اين متون نم توان يافت كه به گونه اي مشخص و انحصاري ويژگي بين النهريني داشته باشد . فهرست خدايان كه به شيوه هاي گوناگون ترتيب داده شده است ،‌يا فهرست شمارش جانوران مقدس متعلق به خدايان و رابطه آنها با يكديگر به عمل آورده اس ت.‌بيشتر درباره طلبگي در ين النرين سخن به ميان مي آورد تا ماهينت دينداري در آن سرزمين . در اين متون مطالب غير ضروري زيادي به موضوعهاي جنبي زندگي مذهبي ـ عمدتا بحثهاي كاهنانه درباره ارتباط ميان شماري از خدايان بر حسب قدرت عملكرد ،  دستاورد ،‌ و خويشاوندي ـ اختصاص يافته سا .

تنها اصلي كه ممكن است بتواند مارا در دستيابي به زندگي مذهبي و انجام فرايض آن در بين انهرين ياري كند ،‌طبقات اجتماعي آن است كه كمابيش در متون همه دوره ها و مناطق آشكارا به چشم مي خورد . اگر مذهب شاهي را از مذهب مردم عادي . و اين هر دو را از مذهب كاهنان جدا سازيم .‌ شايد بتوانيم دورنماي بدون مانعي از مذهب بين النهرين به دست آويم بخش بزرگي از آنچه را كه ما مذهب بين النهرينين فرض مي كنيم ،‌تنها در رابطه با شخص شاه مفهوم مي يابد ،‌ و به همين دليل تصور ما از اين مذهب را خدشه دار مي كند . مذهب كهنه عمدتا بر پيكره و معبد متمركز بود ،‌و با انجام خدمات لازم براي پيكره خدا مانند شركت مردم در مراسم قرباني ،‌خواندن سرودهاي گوناگون در ستايش ا،و ،‌ و وظايف مربوط به دفع شر شياطين از اين پيكره ها براي جامعه ارتباط داشت . در بخش ديگري از همين فصل به تفصيل خوايم گفت كه چگونه انجام فرايضي كه در اصل تنها مربوط به شاه بود ،‌ به تدريج در دربار ،‌ و حتي به احتمال در ميان توده هاي مردم نيز شايع شد. اما در پايان ،‌ مردم عادي به صورت مهمترين عامل ناشناخته در مذهب بينالنهرين باقي ماندند . در بين النهرين خواسته هاي مذهب از افراد خصوصي بي نهايت محدود بود ، و نماز و دعا و روزه و رياضت و تحريم به ظاهر تنها بر شاه واجب بود .

نسبت به ارتباط با خدايان نيز وضعيت مشابهي حكمفرما بود . پادشاه مي توانست نوع خاصي از پيامهاي الهي را دريافت دارد،‌ اما نزديكي به خدا از طريق خواب و رويا براي افراد عادي عملي پذيرش ناپذير به حساب مي آمد . چنان رهيافتهايي از سوي افراد عادي به خدايان در منابع موجود بي اندازه كمياب است ،‌ و بيشتر آنها از نواحي اطراف بابل ،‌ و بعدها ،‌ شايد تحت تاثير غرب ،‌از آشور به دست آمده است . در اين هر دو سرزمين كاهناني خاص از پيشگوييهايي سخن به ميان
مي آورند كه هرگز در سرزمين اصلي بين النهرين مشاهده نشده است . مي توان گفت كه تجربه مذهبي جوامع كوچك و ساده در بين النهرين ،‌ مانند شركت در جشنواره ها و مراسم سوگواري ،‌هميشه با ميانچيگري معبد انجام مي گرفت و براي آنها تنها راه برقراري ارتباط با خدا بود . تجلي احساسات مذهبي ،‌تا آنجا كه به مردم عادي مربوط  مي شد ،‌بيشتر رسمي و تشريفاتي بود تا عميق و شخصي .

معماري بين النهرين

آثار و چگونگي معماري جارمو:

ديوار منازل مسكوني جارمو از چينه ساخته شده بود كه اغلب روي پي هاي معمولي قرار داشتند ولي در طبقات بالا تر پي ها را قلوه سنگهاي بزرگ تشكيل مي دهند بهترين نمونه هاي منازل مسكوني در جارمو داراي پلاني مربع مستطيل و در جهت 15 درجه غرب شمال جغرافيايي نباشده است . در مشرق اين بنا محوطه بازي بود ولي در شمال و احتمالا در جنوب با دو منزل مسكوني ديگري وربود  و در طرف غرب به حياط محصور شده اي محدود مني شد . ديوارهاي اين بنا با ساير بناها مشترك نبوده است . اطاق بزرگ ساختمان از داخل بوسيله ديوارك هاي تقسيم كننده به هفت قسمت تقسيم شده بود به احتمال زياد اين ديوارك ها تازير سقف ادامه داده نشده بودند . يك اطاق مستطيل شكل در جهت شمالي ـ جنوبي به عرض 20/ 2 و طول 6/ 5 متر در قسمت شرق منزل احداث شده بود كه به وسله يك ديوارك چينه اي به دوقسمت شمالي و جنوبي تقسيم شده بود . درب ورودي اين اتاق درگوشه جنوب شرقي اطاق قرار داشت . در قسمت شمال راهرويي كه به اطاق بزرگ منتهي مي شد چهار اطاق كوچك به ابعاد 5/1 × 2  متر ساخته شده اندازه كافي كوتاه بودند كه تردد از بالاي آنها آسان باشد از طرف ديگر حرارت ايجاد شده در تنور كافي بود كه فضاي داخل هر چهار اطاق را گرم نمايد . نكته مورد توجه درباره اين تنور اين بودكه از آن براي طبخ غذا استفاده نمي شد و محل طبخ غذا در اجاق ديگري بود كه در حياط يساختمان ساخته شده بود آقاي پروفسور بريدوود معتقد است كه از اين تنور براي بودادن ذرت و حبوبات استفاده مي كردند آتش خانه تنور در حياط واقع شده است. نمونه اي كه از اين تنورها به دست امده است داراي سطحي غير مسطح بود .

آثار معماري سامره :

به استثناي تل الوان وچغا ماهي و شمشا را و چند محل باستاني ديگر كه آثار و بقاياي دوره سامره را ارائه نموده اند همراه آثار بقاياي قسمتهاي از معماري آن دوره را نيز مي توان مطالعه نمود ولي از آنجا كه گزارشات حفريات اين محلها هنوز مراحل اوليه خود را طي مي نمايند در حال حاضر نمي توان مشخصات معماري دوره سامره را معرفي كرد .

در طبقه اول تل السوان بقاياي يك ساختمان نسبتاً بزرگ خاكبرداري گرديد كه ديوارها را با خشتها ي خام بزرگ ساخته و ورودي آن را با كاهگل اندود نموده بودند اين ساختمان داراي چندين اطاق مستطيل شكل بود كه در اطراف يك حياط مركزي بنا شده بودهد . يكي از اين نمونه ها به نظر مي رسد كه جنبه مذهبي داشته و معبد تل السوان بوده است . در اين معبد پيكرهاي گلي الهه هاي مادر بسياري به دست آمد و يك نمونه پيكرك از سنگ مرمر مشاهده گرديد كه پيدايش كاملي نداشت و مراحل اوليه ساخته شدن را طي كرده بود . در زير اين معبد گورستان تل السوان خاكبرداري گرديد كه از ميان بقاياي آن بيش از يكصد و پنجاه پيكرك و ظروف سنگي مرمر بدست امد . اجساد به طور جمعي درگوري كه در خاك بلكه حفر گرديد ه بود قرار داده شده بودند . كاملترين بنايي كه به معبد مشرر شده و از تل السوان شناسايي گرديده است در اوج شكوفايي فرهنگ سامره خاكبرداري گرديده است .

آثار معماري دوره جديد حلف :

در گزارش حفريات تپه اوپاچبه قيد گرديده است كه در گمانه اي كه دردامنه تپه حفاري شد پنج لايه ساختماني مربوط به دوره قديم حلف شناخته شد ولي جزئيات آن منتشر نشده است . اين بناها از نظر طرح و فرم به شكل خاصي بنا شده اند كه به تولوس موسومند قسمت اصلي اين باناها داراي نقشه و پلان مروري هستند كه براي سهولت آنها را خانه هاي گرد خواهيم ناميد .‌اين خانه ها بر روي پي سنگي كه از قلوه سنگهاي به اندازه متوسط بنا شده بودند ساخته شده اند فقط در يك نمونه پي بنا از بين رفته است . اختلاف شكل اين خانه هاي گرد به صورت اضافاتي كه به قسمت اصلي بنا الي ناشي گرديده است.

خانه سوخته:

از دوره جديد حلف ساختمان بسيار جالبي خاكبرداري شده است و خانه سوخته ناميده شده است. خانه سوخته به نظر مي رسد كه كارگاهي بوده كه اطاقهايي بدون طرح و نقشه قبلي در جوار يكديگر ساخته شده بودند. خانه سوخته داراي حياط مستقلي نيست و در آن قسمتهاي مجزايي براي رفع احتياجات روزمره مانند سيلو و محل ذخيره آذوقه ساخته نشده بود. ديوارها و كف اتاقها از چينه ساخته شده بود كه روي آنها را با كاهگل اندود نموده بودهند. از آنجا كه قسمتي از اين ساختمان در اثر آتش سوزي از بين رفته بود به خانه سوخته موسوم گرديد.

آثار معماري دوران عبيد

در تپه گاه ها قديمي ترين نمونه تولوس مشخص شده است. قطر اين تولوس حدود 5 متر بود. دوتولس ديگر نيز ديده شده است. ديگر ساختن اين بناها متوقف شده بود كه دوباره بزرگترين و مجهزترين تولوسها را كه قطر آن از ديوار خارجي بين 18 و 19 متر بود و داخل آن 17 اتاق ايجاد شده بود خاكبرداري گرديد. ورودي اين تولوس به صورت سطح شيب داري بود و ديوارهاي محل نزديك و رودي فخيم تر از ساير قسمتها ساخته شده بودند. بزرگترين اطاق داخل اين تولوسها اطاق مياني بود كه 13 متر طول و 60/2 متر عرض آن بود.

در جايي ديگر با يك نوآوري در ساختان بناهاي مذهبي روبرو مي شويم. يك معبد بزرگ خاكبرداري شده كه از قلوه سنگهاي بزرگ براي ساختمان پي بنا استفاده شده بود و تالار مركزي 12 متر طول و 5/3 متر عرض داشت و شامل 17 اتاق جانبي بود.

سه معبد كه در جوار يكديگر و متصل به يكديگر در اطراف يك محوطه باز و وسيع بنا شده بود خاك برداري شده است. كه به «معبد شمالي» و «معبد مركزي» و «نمازگاه شرقي» شهرت دارند. گوشه هاي اين سه معبد با چهار جهت اصلي شمال و جنوب و شرق و غرب در يك جهت قرار دارند. ديوارها با خشت ساخته بودند. عرض ديوارها به اندازه يك و نيم خشت بود و ديوارها را با پشتيبانهاي تزئيني استوار نموده بودند . به نظر مي رسد ديوارها را با رنگ نيز تزئين نموده بودند . پلان معبد شمالي دقيقاً شبيه معابد اريدو مي باشد.

آثار معماري اريدو:

معماري بناهاي مسكوني:

اقوام ساكن اريدو در خانه هاي خشتي و عده اي در كلبه هاي ساخته شده از ني زندگي مي كردند. در اينجا خانه اي خاكبرداري گرديد كه ديوارهاي آن را باني ساخته بودند و سپس دوسطح ديوارها را با اندودي از گل پوشانده بودند. صخامت ديوار فقط 15 سانتي متر بود و كف اتاق را با مخلوطي از گل و شن اندود نموده بودند. داخل كلبه به چند قسمت تقسيم گرديده بود كه در دو قسمت آن سكوي كوچكي تعبيه شده بود كه به نظر مي رسد روي آن امور مربوط به پخت و پز انجام مي شده است. كنار يكي از اين سكوها انبارك كوچك ذخيره غله ساخته شده بود و يك تنور گلي كه يك ظرف داخل آن قرار داشت و همچنين چند سه پايه گلي براي نگهداري ديگ به دست آمد كه خود دلايل ديگري هستند كه از اين سكوهاي كوچك جهت انجام امور پخت و پز استفاده مي شده است. مقدار زيادي وزنه هاي تورماهيگيري كه از گل ساخته شده بودند و قطعات سفال از داخل اتاقهاي اين خانه به دست آمد. پس از متدوك ماندن خانه داخل اتاقها به وسيله شن هاي روان پر شده بود.

معماري معابد:

مهمترين بقاياي فرهنگي كه در نتيجه حضريات اريدو مشخص شده اند بقاياي معابدي هستند كه به طور منظم در طبقات مختلف بر روي يكديگر بنا شده اند و در زيكورات اريدو واقع شده اند. بناي زيگورات اريدو را آمارسين كه در حدود بين سالهاي 2047 تا 2039 پيش از ميلاد به عنوان سومين پادشاه سلسله سوم اور در بابل حكومت مي كرد آغاز نمود ولي قبل از به اتمام رسيدن بنا بر اساس يك متن سومري در اثر عفونت ناشي از تنگي كفش و ميخچه پافوت شد. معابد هيجده گانه اريدو در گوشه اي در زير زيگورات اريدو بنا شده بودند. از اين معابد فقط طبقات 18 تا 6 متعلق به دوره عبيد بوده و بقيه در ادوار مختلف آغاز ادبيات (اروك و جمدت نصر) بنا شده است. ضخامت آثار باستاني كه بقاياي معابد را در بر مي گيرند به حدود 12 متر مي رسد. به طور كلي از نظر شباهات هاي موجود بين پلان آنها معابد دوره عبيد در اريدو را مي توان به سه گروه تقسيم نمود. قديمي ترين اين گروهها را معابد طبقات 18 تا 15 تشكيل مي دهد.

گروه دوم معابد طبقات 11 تا 9 هستند. در حد فاصل بين اين دو گروه معابد 14 تا 12 قرار مي گيرند كه از آنها فقط داغ ديوارها در بعضي قسمتها باقي مانده و قابل بازسازي نيستند تا بتوان از چگونگي پلان آنها اطلاعاتي به دست آورد. گروه سوم معابد طبقات 8 تا 6 هستند كه شباهت بسيار نزديكي بين پلان اين گروه و گروه دوم موجود است.

آثار معماري سلسله پادشاهي اور:

اين دوران از نظر كتيبه هاي تاريخي فقير مي باشد. اما اور -  نمو چندين زيگورات در اور ، اوروك ، اريدو ، نيپورو ، شهرهاي مختلف احداث كرد كه هنوز جالب ترين اماكن تاريخي بشمار مي روند.

يكي از اين برجها مطبق كه خوب محافظت شده زيگورات اور است كه مي توانيم آن را به عنوان نمونه ذكر كنيم. زيگورات يكي از اين برجها مطبق كه خوب محافظت شده زيگورات اور است كه مي توانيم آن را به عنوان نمونه ذكر كنيم. زيگورات اور را با خشت و گل بنا شده ولي «پوسته اي به ضخامت هشت پا از آجر روي آن را پوشانده» و از پايه تا رأس آن 200 تا 15 با ارتفاع دارد. زيگورات مزبور در اصل سه طبقه داشته و اكنون تنها طبقه اول و قسمتي از طبقه دوم باقي مانده است. ارتفاع كنوني آن 60 پا مي باشد. معذلك اين توده عظيم خشت و آجر حالت سبكي فوق العاده اي دارد كه بخشي از آن ناشي از تناسب كامل و بخش ديگر ناشي از اين واقعيت است كه كليه خطوط آن قدري منحني است . تدبيري كه گمان مي رفت بوسيله معماران يوناني كه معبد پارتنون را دو هزار سال بعد ساخته اند ، اختراع شده است. در كنار ضلع شمال شرقي برج ، سه رشته پلكان طولاني به يك پاگرد بين طبقه اول و دوم ختم مي شود و از اين پاگرد پلكانهاي ديگري به طبقات دوم و سوم و بالاخره به معبدي كه در رأس ساختمان قرار دارد مي رود. زيگورات روي يك زمين مسطح در قلب «شهر مقدس» بنا شده است ، يعني محوطه محصوري كه به خدايان و شاهان اختصاص داده شده بود و بخش عمده نيمه شمالي شهر را اشغال مي كرد. اين بناي عظيم سايه اش را به صحن بزرگ نانا ـ كه محوطه اي سرباز و گود است كه گرداگرد آن را انبارها و مجوه هاي كاهنان فرا گرفته ، و معاغبد خداي ماه و همسرش الاهه بين گال و كاخ شاهي و انبيه كم اهميت تر مي افكند. نظر به اين كه بلندي آن از ديوارهاي شهر بيشتر است انعكاس آن در آبهاي فرات كه از ضلع غربي آن مي گذرد به خوبي ديده مي شود. حتي امروزه نيز اين هرم مدور سرخ و قهوه اي كه بر فراز تپه عظيم ويرانه خاكستري رنگي قرار گرفته است. يك نقطه تحول تاريخي را نشان مي دهد كه از فاصله چند فرسخي قابل رؤيت است.

تخت جمشيد

تخت جمشيد را مي توان تقريباً همانند ارگ ها و يا دژهاي حكومتي و سكونت گاهي ايران در دوران اسلامي دانست، زيرا پادشاهان يا حاكمان ايالت ها يا شهرهاي بزرگ در ايران بر اساس شيوه اي كهن، فضاهاي سكونت گاهي، حكومتي و تشريفاتي خود را غالباً درون محوطه اي محصور و داراي استحكامات دفاعي مي ساختند كه در برابر تهديدها و مخاطرات خارجي و داخلي حتي الامكان در امان باشند. اين گونه مجموعه ها كه آن ها را دژ، كهندژ، قلعه يا ارگ مي ناميده اند، افزون بر فضاهاي سكونت گاهي، حكومتي و تشريفاتي، عرصه ها و فضاهاي متنوعي براي برخي از انواع فعاليت هاي خدماتي و نظامي داشتند. چنين الگويي در طراحي شهري از دوران پيش از اسلام تا اواخر دوره قاجار در بسياري از نواحي و مناطق سرزمين گسترده ايران وجود داشته است و تخت جمشيد را چنان كه داريوش در كتيبه اي به آن به عنوان يك دژ اشاره كرده است، بايد نمونه اي از اين گونه ارگ هاي سكونت گاهي - حكومتي - تشريفاتي دانست.

به عبارت ديگر تخت جمشيد يكي از پايتخت هاي هخامنشيان بود كه در ايامي كه هواي منطقه پارس مناسب بود، در آنجا اقامت مي كردند و البته مرام و آيين هاي بسيار كهن و با اهميت نوروز از سوي حكومت هخامنشي در اين جايگاه برگزار مي شد.

بايد توجه داشت كه تخت جمشيد مانند ساير ارگ ها يا دژها در ميان بيابان و دور از مركز سكونت گاهي نبود، بلكه آن را در كنار شهري آباد و بزرگ ساخته بودند. پروفسور كخ بر اساس مطالب نوشته شده در لوح هاي به دست آمده در تخت جمشيد اظهار داشته كه شهري بزرگ در دشت واقع در پايين صفه تخت جمشيد به نام خوادايتشيه. وجود داشت كه در منابع بابلي نيز به آن اشاره شده است. در  لوح هاي ديواني عيلامي به خوادايتشيه و پارسه تقريباً به يك نسبت توجه شده است. البته در ابتداي ساختن صفه و بناهاي تخت جمشيد در لوح ها بيشتر از شهر خوادايتشيه به عنوان مقصد سفر يا محل استقرار رئيس تشريفات نام برده شده، زيرا هنوز در روي صفه، ساختمان و تأسيسات كافي ساخته نشده بود، اما به تدريج كه در كارهاي ساختماني صفه تخت جمشيد پيشرفت حاصل مي شد، از پارسه بيشتر نام برده مي شد.

بنابراين، الگوي ساختن تخت جمشيد در كنار يك شهر مانند برخي ديگر از شهرهاي ايراني پيش از اسلام و همچنين در دوران اسلامي بوده است و آنجا را مي توان نوعي ارگ يا دژ حكومتي - سكونت گاهي دانست كه بخشي از امور حكومتي، سياسي، اداري و اقتصادي امپراتوري هخامنشي در آنجا انجام مي شد.

درباره چگونگي ساختن بناهاي روي صفه هنوز اطلاعات روشن و جامعي به دست نيامده و انتشار نيافته است. البته كتيبه اي از داريوش درباره شيوه ساختن كاخي در شوش وجود دارد كه گوياي چگونگي انجام فعاليت هاي بزرگ ساختماني در آن دوران است و مي توان حدس زد كه در ساختن تخت جمشيد از همان شيوه استفاده شده است. متن آن كتيبه به نقل از كتاب معماري ايران، پيروزي شكل و رنگ چنين است:

اين كاخ را من (داريوش) ساختم - زيور آن از راه دور آورده شد... زمين كنده شد تا به خاك سفت (كف سنگي) رسيدم وخندقي درست شد. سپس قلوه سنگ و شفته در آن انباشته شد. در طرفي به بلندي 40 ارش و سوي ديگر تا حدود 20 ارش. روي آن شفته كاخ بنا گرديد. كند و كوب و انباشتن و خشت هايي كه در قالب زده شد كار مردم بابل بود. الوار كاج از كوهي آورده شد كه آن را لبنان گويند. مردم آشور آن را به بابل و مردم كاركه و يونانيان آن را از بابل به شوش آوردند. چوب يكا از گاندهارا و كرمانا آورده شد. زر از سارد و بلخ آمد و در اينجا روي آن كار شد. سنگ لاجورد گران قيمت و عقيق شنگرفي را از سغد آوردند و فيروزه را از خوارزم. سيم و آبنوس از مصر آمد. تزييني كه ديوارها با آن زيور يافته از يونان، عاج از اتيوپي و از هند و از رخج آورده شد ولي در اينجا روي آنها كار شد. سنگ هايي كه در اينجا به صورت ستون درآمده سنگ آن را از شهري در الام به نام آبي رادو آوردند. سنگ بران و سنگ تراشان كه آنها را ساختند از مردم سارد و يونان بودند. آنهايي كه طلاها را به كار گرفتند مادي و مصري بودند. منبت كاران ساردي و مصري بودند. آنان كه از عاج خاتم مي ساختند بابلي و يوناني بودند. آن ها كه به تزيين ديوار پرداختند مادي و مصري بودند. به ياري و لطف اهورامزدا كاخي باشكوه در شوش بنا نهادم. اهورامزدا مرا و پدرم و كشورم را از هر آسيبي نگه دارد.

چنان كه از متن اين كتيبه آشكار است، در ساختن بناهاي بزرگ و مهم از مصالح و مواد غيربومي نيز استفاده مي شد و در برخي از بخش هاي ساختمان از بهترين انواع سنگ، چوب و ساير مواد و مصالح اصلي و نيز مواد تزييني شناخته شده در سرزمين هاي تابع امپراتوري هخامنشي بهره مي بردند. افزون بر اين از معماران، صنعتگران و هنرمندان اقوام غيرايراني نيز استفاده مي شد و به اين ترتيب از همه يا بخش مهمي از تجربيات معماري و هنري آن دوران - در ايران و ساير سرزمين هاي تابع ايران - به بهترين شكل بهره برداري مي شد. البته با اطمينان مي توان اظهار داشت كه برنامه ريزي، طراحي و نظارت كارها در مقياس كلان بر عهده معماران و هنرمندان ايراني بوده است و چنان كه در بخش بعدي اشاره خواهد شد، الگوهاي اساسي طراحي معماري و شهري در اين مجموعه كاملاً ايراني است.

كاخ ها، تالارها و بخش هاي مهم تخت جمشيد

انواع فضاها و عرصه ها

تخت جمشيد را همان گونه كه داريوش در كتيبه اي به آن اشاره كرده است، مي توان نوعي دژ يا ارگ حكومتي دانست كه جايگاهي براي اداره كشور و برگزاري مراسم رسمي و مذهبي و پذيرايي هاي مهم و باشكوه و تجمع هاي حكومتي و اقامتگاه پادشاه و نزديكان او بود. چنين دژ يا فضايي مانند دژهاي دوران اسلامي كه از برخي از آنها اطلاعات بيشتري در دست است، عرصه هاي گوناگون، اما كمابيش معين و مشخصي داشت. در نزديكي ارگ پارسه يا تخت جمشيد، يك يا چند سكونتگاه بزرگ وجود داشت كه محل زندگي گروه هاي متوسط مردم، كاركنان عادي كاخ ها، گروه هايي از كشاورزان و پيشه وران بود. در برخي لوحه هاي به دست آمده از تخت جمشيد به سكونت گاه هاي واقع در نزديكي تخت جمشيد اشاره شده است، اما هنوز از آنها آثار قابل ملاحظه اي يافت نشده است، زيرا بناهاي آنها با مصالح معمولي و كم دوام ساخته شده بود.

فضاها و عرصه هاي مهم تخت جمشيد را به چند گروه به شرح زير مي توان طبقه بندي كرد:

تالارها يا كاخ هاي حكومتي و تشريفاتي

از تالارها يا كاخ هاي تشريفاتي براي برگزاري تجمع هاي بزرگ حكومتي، به حضور پذيرفتن سفرا و نمايندگان ساير كشورها، بار دادن و به حضور پذيرفتن فرماندهان و فرستادگان سرزمين ها يا اقوام زير فرمان پادشاهي هخامنشي، و ساير تجمع هاي مهم اداري و حكومتي استفاده مي شد. در تخت جمشيد دو تالار يا كاخ بسيار باعظمت و باشكوه وجود داشت كه چنين كاركردهايي داشتند، آنها عبارتند از:

- تالار يا كاخ آپادانا در جبهه شمال غربي صفه تخت جمشيد و در نزديكي پلكان اصلي و بزرگ ورودي.

- تالار يا كاخ صد ستون در جبهه شمال شرقي صفه.

كاخ هاي سكونتگاهي يا سكونتگاهي - تشريفاتي

كاخ هاي سكونتگاهي يا سكونتگاهي - تشريفاتي، تالارها و كاخ هايي را در بر مي گيرد كه بيشتر به براي سكونت و نيز براي پذيرايي ها، مراسم، جشن ها، و تجمع هاي كوچك رسمي يا نيمه رسمي، خانوادگي و مانند آن مورد استفاده قرار مي گرفت.

اندازه ها، تناسبات و به ويژه موقعيت قرارگيري بسياري از اين كاخ ها و تالارها به خوبي گوياي چنين كاركردهايي است. البته بايد توجه داشت كه هنوز اطلاعات موجود درباره بسياري از عرصه ها و فضاهاي تخت جمشيد به اندازه اي نيست كه بتوان همه خصوصيات كاركردي آنها را به درستي و به طور كامل مورد شناسايي قرار داد. برخي از اين گونه كاخ ها عبارتند از:

- كاخ داريوش يا تالار آينه واقع در جبهه جنوبي آپادانا.

- كاخ هديش واقع در جبهه شمال غربي مجموعه حرمسرا.

- كاخ اندرون (موزه فعلي تخت جمشيد) واقع در جبهه شمال شرقي مجموعه حرمسرا.

- كاخ مركزي واقع در منتهي اليه جنوبي فضاي واقع بين آپادانا و كاخ صد ستون.

عرصه زندگي خانوادگي: اندروني يا حرمسرا

بخش اندروني يا حرمسرا در منتهي اليه جبهه جنوبي صفه تخت جمشيد قرار دارد. اين بخش از سمت جنوب به انتهاي صفه و از جبهه شمال به چند كاخ سكونتگاهي - تشريفاتي محدود شده است و از تالارها و فضاهايي نسبتا" كوچك تشكيل شده كه با زندگي خانوادگي پادشاه و اطرافيان نزديك او متناسب است.

خزانه

خزانه محل نگهداري انواع اشياء و لوازم مهم مانند بخشي از جواهرات و اشياء گرانقيمت، جنگ افزارها، آذوقه، لوحه هاي مربوط به فرمان ها و حسابرسي ها و ساير كالاها و لوازم باارزش بود. خزانه در جبهه جنوب شرقي صفه و به شكلي مجزا و مستقل از ساير بخش ها ساخته شده بود.

فضاهاي ورودي و دروازه ها

صفه تخت جمشيد چند ورودي اصلي و فرعي در جبهه هاي مختلف به ويژه در جبهه هاي غربي و شرقي داشت كه مهمترين آنها به شرح زير است:

- پلكان بزرگ ورودي و دروازه اصلي ورودي واقع در جبهه شمال غربي صفه.

- دروازه نيمه تمام واقع در شمال شرقي صفه و رو به روي كاخ صدستون.

براساس شواهد موجود چند دروازه و فضاي ورودي در جبهه شرقي صفه وجود داشته كه آثار اندكي از آنها بر جاي مانده است.

آرامگاه ها يا دخمه ها

دو آرامگاه در ديواره كوه مشرف به صفه تخت جمشيد وجود دارد كه گفته اند به اردشير سوم و اردشير دوم تعلق داشته است. آرامگاه ها يا دخمه هاي واقع در نقش رستم )شش كيلومتري تخت جمشيد( بي ارتباط با موقعيت صفه تخت جمشيد نبودند و مي توان آن ها را نيز بخشي از عناصر جانبي اين صفه به شمار آورد، زيرا محتمل است كه در فاصله بين صفه تخت جمشيد و نقش رستم، سكونتگاه ها و تأسيساتي وجودداشته كه هنوز اثري از آن ها به دست نيامده است.

عرصه ها و فضاهاي خدماتي و نظامي

عرصه ها و فضاهاي خدماتي و نظامي متعددي در بخش ها و قسمت هاي گوناگون صفه تخت جمشيد وجود دارد. از جمله فضاهايي در جبهه شرقي كاخ صدستون هست كه گفته اند محل نگهداري ارابه ها و اسب هاي شاهي بوده است. همچنين آثاري از حصارها و برج هاي نگهباني در جبهه هاي شرقي و نيز در امتداد محدوده و حصار شمالي صفه يافته اند كه براي نگهباني و محافظت از مجموعه تخت جمشيد ساخته شده است. در گوشه جنوب شرقي صفه نيز آثاري يافته اند كه آن را بقاياي برج نگهباني دانسته اند.

صفه تخت جمشيد

داريوش براي ساختن مجموعه كاخ ها، خزانه و سكونتگاه ها يا به عبارت ديگر ارگ حكومتي در دامنه كوه رحمت فرمان داد تا صفه يا سكويي بزرگ به درازاي 455 متر و پهناي 300 متر آماده كنند. براي اين كار مي بايست بخش هايي از دامنه كوه را مي بريدند و صاف مي كردند و بخش هاي ديگري را كه گودتر از سطح دلخواه بود، با خرده سنگ و ملاط پر مي كردند و همچنين در برخي جبهه ها به ويژه جبهه غربي و قسمت هايي از جبهه جنوبي و شمالي ديوارهايي با ضخامت زياد با سنگ درست مي كردند تا سطح صفه به شكل دلخواه فراهم شود. ارتفاع اين ديوارها در برخي جاها تقريبا" به 15 متر مي رسيد. براي ورود به اين صفه ابتدا يك پلكان ورودي در جبهه جنوبي ساخته شد و داريوش فرمان داد بر ديواره اين پلكان نبشته اي به چند خط ميخي، عيلامي و بابلي پديد آيد. وي فرمان داد در متن عيلامي اين سنگ نبشته چنين نگارند: پيش از اين در اين مكان دژي وجود نداشت. به خواست اهورامزدا من اين دژ را ساختم... و من آن را استوار، زيبا و مقاوم ساختم. همان طور كه ميل من بود. داريوش در اين كتيبه اشاره كرده كه وي براي نخستين بار فرمان ساختن دژ يا عرصه تخت جمشيد را داده بود. اين عرصه را صفه تخت جمشيد نيز مي نامند زيرا سطح آن از محيط اطرافش بالاتر است. در زمان داريوش، كاخ آپادانا، كاخ سكونتگاهي داريوش و عمارت خزانه بر روي اين صفه ساخته شد و براي دسترسي به آن ها پلكاني در جبهه جنوبي صفه ساختند. بر اساس كتيبه هايي كه در تخت جمشيد پيدا شده است، گفته اند كه در دشت پايين صفه سكونتگاهي پرجمعيت به نام خوادايتشيه وجود داشته كه در منابع بابلي نيز به آن اشاره شده است. پس از داريوش كارهاي عمراني مهمي در زمان خشايارشا در صفه تخت جمشيد صورت گرفت.

كاخ آپادانا

كاخ آپادانا يا كاخ بار داريوش كه تقريباً در ميانه جبهه غربي صفه تخت جمشيد قرار دارد، مهمترين بناي اين مجموعه به شمار مي آيد و به نظر مي رسد نخستين بناي مهم ساخته شده در اين عرصه بوده است. ساختن اين بنا كه از حدود سال 515 (پ.م.) به فرمان داريوش آغاز شد، نزديك به سي سال طول كشيد و در زمان خشايارشا به اتمام رسيد. نقشه كاخ آپادانا از لحاظ اصول معماري به نقشه كاخ بار كوروش در پاسارگاد شباهت دارد و اين نكته نشان مي دهد كه طرح كاخ مزبور الگوي آن بوده است. در مركز اين كاخ، تالاري ستون دار و مربع شكل وجود دارد كه در سه جانب آن (جبهه هاي شمالي، شرقي و غربي) ايواني ستون دار و در جانب جنوبي فضاها و اتاق هاي سكونتگاهي و خدماتي قرار دارد. در چهارگوشه بنا چهار فضاي برج مانند با نقشه اي مربع شكل وجود دارد. اين كاخ بالاتر از سطح صفه قرار دارد و با شماري پله به روي آن مي رفتند. اندازه هر يك از اضلاع تالار مربع شكل 60.5 متر و مساحت تالار اندكي بيش از 3600 متر مربع است كه در هر ضلع آن شش رديف ستون و در مجموع در داخل تالار 36 ستون و هر يك از سه ايوان كاخ نيز 12 ستون داشت. به اين ترتيب در كاخ در مجموع 72 ستون وجود داشت. ارتفاع ستون هاي اين كاخ نزديك به 20 متر بود. داريوش دستور داد متني خاص به مناسبت بناي آپادانا بر روي چهار لوحه سيمين و چهار لوحه زرين، هر يك به اندازه 33×33 سانتيمتر به سه خط فارسي باستان و عيلامي و بابلي بنويسند و در چهارگوشه آپادانا در زير پي بنا قرار دهند. يكيي از مجموعه هاي سيمين و زرين پيدا شده و در گوشه هاي ديگر، جاي قرارگيري محفظه لوحه ها را يافته اند كه البته لوحه هاي آنها غارت شده است. متن لوحه پيدا شده چنين است. داريوش شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه كشورها، پسر ويشتاسپ هخامنشي. داريوش شاه مي گويد: اين كشوري كه من دارم، از سرزمين سكاهاي آن سوي سغد تا حبشه، از هند تا سپارت (سارد، ليبي) را اهورامزدا، بزرگ ترين خدايان به من ارزاني داشت. اهورامزدا مرا و شاهنشاهي مرا بپاياد.

ايوان و پلكان شرقي آپادانا

ايوان شرقي 12 ستون در دو رديف شش تايي دارد كه درگاه ورودي تالار را در وسط آن ساخته اند. به نظر مي رسد كه ورودي اصلي كاخ آپادانا در ابتدا از جبهه شرقي آن بوده است و به همين سبب است كه مهمترين نقشي كه در تخت جمشيد حجاري شد و حاكي از اهميت اين مجموعه به عنوان مركز حكومتي امپراتوري هخامنشي بود، در نماهاي پلكان شرقي ايجاد شد، زير اهمه ميهمانان، سفرا و نمايندگان ايالت هاي زير فرمان امپراتوري و كشورهاي ديگر از طريق آن به كاخ وارد مي شدند. ورودي اين ايوان مانند ايوان شمالي از دو پلكان دوطرفه تشكيل شده كه يكي در جلوي ديگري قرار گرفته است. شكل كلي نماي پلكان جلويي از سه بخش تشكيل شده است. در بخش وسط كه به شكل مستطيل است، نقشي متشكل از هشت سرباز پياده وجود دارد كه در دو طرف يك سطح مستطيل شكل بدون نقش، رو به روي هم ايستاده اند. افراد هر يك از دو گروه چهار نفره به صورت يك در ميان لباس مادي (كلاه نمدي و لباس ساده) و لباس پارسي (كلاه ترك دار استوانه اي شكل و لباس بلند چين دار) پوشيده اند. در سطح مستطيل شكل وسط شايد مي خواسته اند نقشي يا متني حجاري كنند كه آشكار نيست به چه دليل موفق به اين كار نشده اند.

در وسط سطح حاشيه بالاي سطح فوق، نقش حلقه بال دار كه آن را نماد فر ايزدي يا نيروي اهورايي و برخي نمادي از قدرت الهي دانسته اند، وجود دارد و در دو سوي آن دو مجسمه از حيواني بال دار يا سر انسان كه احتمالاً نماد نگهباناني فوق بشري بوده است، وجود دارد. بر اساس بررسي هاي چند تن از باستان شناسان كتيبه سنگي حجاري شده اي كه در محل خزانه كشف شد، به اين پلكان تعلق داشت و در جاي سطح مستطيل شكلي كه توضيح داده شد، قرار داشت و به دلايلي كه هنوز كاملاً روشن نيست، آن را از جاي خود در آورده اند و به محل خزانه انتقال داده اند و سنگي را كه نقش هشت سرباز بر روي آن است، در جاي آن قرار داده اند. بر روي سطح حجاري شده اي كه در خزانه كشف شد، نقش مجلس (بار عام شاهي) حجاري شده است. برخي نكاتي كه بر اساس اين حجاري به نظر مي رسد، چنين است:

پادشاه و چند نفر ديگر در زير سايباني قرار گرفته اند. در نقطه مركزي تصوير، پادشاه بر روي نوعي تخت يا صندلي مجلل و مزين نشسته است. در دست راست او يك عصا يا چوب دستي بلند و در دست چپ او يك گل نيلوفر آبي قرار دارد. زير پاي او يك كرسي كوتاه طراحي شده و زيبا قرار دارد. پشت سر او شخصي عالي مقام ايستاده كه در دست راست او نيز يك گل نيلوفر قرار دارد. اين شخص و پادشاه بر روي سكوي كوتاهي كه اندكي از سطح زمين بالاتر است قرار گرفته اند، و به اين ترتيب جايگاه متمايز و بلندتري نسبت به اطرافيان مستقر شده اند. اين موضوع براي نشان دادن برتري آنان نسبت به سايرين بوده است. بعضي از باستان شناسان معتقدند كه شخص بر تخت نشسته داريوش و شخص ايستاده پسر و وليعهد او، خشايارشا بوده است. برخي نيز گفته اند كه شخص نشسته خشايارشا بوده است و ساختن ايوان و پلكان شرقي يا اتمام آن را به وي نسبت داده اند. شخصي در جلوي پادشاه به شكل محترمانه و در حالي كه دستش را به نشانه ادب و احترام در جلوي دهان خود گرفته، در حال ارائه گزارش امور (احتمالاً گزارش مربوط به آمدن نمايندگان ملل و اقوام گوناگون و معرفي آنان) به پادشاه است. برخي حدس زده اند كه او رئيس تشريفات بوده است. در پشت سر وليعهد شخصي ايستاده كه جامه پارسي بر تن دارد، اما سر بندي مانند شال روي سر، گردن و شانه هايش را پوشانده اتس، و حوله اي تا شده روي دست چپ او قرار دارد، احتمالاً او از خدمتكاران شاه يا وليعهد بوده است. با فاصله اندكي از وي نيز يك سرباز با لباس مادي قرار گرفته كه با دست راست كمانداني را گرفته است. در پشت سر اين شخص و در بيرون از سايبان، دو سرباز در لباس پارسي اما با كلاهي كوتاه، ساده و استوانه اي شكل ايستاده اند. دو مرد يا سرباز ديگر نيز كمابيش با همين هيبت و در حالي كه يكي از آنها جعبه يا بخورداني در دست دارد، در طرف ديگر و بيرون سايبان قرار گرفته اند. در هر يك از دو طرف اين صحنه، دو حيوان، يك شير و يك گاو، در حالي ديده مي شوند كه شير بر پشت گاو پريده و در حال دريدن اوست. برخي از پژوهشگران در تفسير اين صحنه نظريه هاي گوناگوني ارائه داده اند كه يكي از آنها با مراسم نوروز و مجلس سلام عام نوروز كه از ايام باستان تا دوران اخير مرسوم بوده است، سازگارتر است. بر اين اساس، شير يكي از صورت هاي فلكي (برج اسد) و نشانه و نماد خورشيد و همچنين نماد تابستان بوده است. گاو نيز يكي ديگر از صورت هاي فلكي (برج ثور) و نماد و نشانه زمستان بوده است. در اين صورت پيروزي شير بر گاو حاكي از رسيدن خورشيد به منزل گاو است و منظور از آن فرا رسيدن نوروز و سپري شدن زمستان بوده است. اين تفسير با ساير نقوش واقع در پلكان عقبي ايوان شرقي كه بار يافتن نمايندگان ملل در آنها  نشان داده شده، سازگار است، زيرا در گذشتهدر هنگام جشن نوروز نمايندگان ملل و اقوام تابع شاهنشاهي هخامنشي و احتمالاً سفيراني از ساير ملل و كشورها براي عرض تبريك سال نو در طي مراسمي خاص در مجلس بارعام شركت مي كردند. سطح نماي پلكان عقبي همين ايوان به دو بخش يا دو جبهه تقسيم مي شود، جبهه اي كه در طرف شمال پلكان جلويي قرار دارد و جبهه اي كه در طرف جنوب آن است. سطح جبهه شمالي عقبي به سه رديف افقي بر روي يكديگر تقسيم شده است كه در آنها سربازان (گارد جاويدان)، بزرگان لشكري و كشوري، و كاركنان اداري و خدماتي دربار نشان داده شده اند. سطح سمت جنوبي اين پلكان نيز به سه رديف افقي تقسيم شده است. سطح اين سه بخش كه شكلي شبيه به ذوزنقه پديد آورده به 23 قسمت تقسيم شده است كه در هر يك از آنها نمايندگاني از يك ايالت يا قوم ايراني يا زير فرمان ايرانيان بر روي سنگ حجاري شده است. هر گروه از سه تا نه نفر نماينده در لباس هاي بومي تشكيل شده است كه در جلوي هر كدام يك راهنماي پارسي يا مادي قرار دارد كه آنان را نزد پادشاه مي برد. مي توان حدس زيد كه اين گروه ها بر اساس سنتي كهن براي تبريك نوروز به پايتخت آمده بودند و هر كدام به ترتيبي معين نزد شاه مي رفتند و با هدايايي به نزد شاه مي رفتند. نام هر يك از گروه هاي مزبور با برخي از هداياي آنان به شرح زير است:

مادها

گروه مادي ها نه نفر است كه نفر اول آنان فردي نظامي با كلاهي نمدي شكل و متفاوت از بقيه گروه است و خنجري بر كمر دارد. در جلوي اين گروه يك فرد پارسي با عصايي در دست ايستاده كه آنان را به جايگاه هدايت مي كند. هداياي آنان عبارتند از: يك كوزه، دو كاسه، چند خنجر، گردنبند، دستبند، پارچه و لباس.

خوزي ها

گروه آنان شش نفر است و يك فرد نظامي مادي هدايت آنان را در جلو بر عهده دارد. آنان چند كمان، خنجر، يك شير و دو بچه شير به همراه دارند.

هراتي ها

گروه چهار نفره آنان همراه با يك افسر پارسي هدايايي مانند دو جام، يك شتر و پوست حيوان به همراه دارند.

رخجي ها

آنان چهار نفر هستند و به همراه يك نظامي مادي، دو جام، يك شير و يك پوست پيشكش مي برند.

مصري ها

بخش مهمي از نقش مربوط به گروه شش نفره آنان از ميان رفته است.

پارتي ها

گروه چهار نفره آنان با يك افسر راهنماي مادي، چند جام و يك شتر همراه است.

ساگارتيان ها

شخصي با كلاه مادي در جلوي گروه پنج نفره آنان و پشت سر يك راهنماي پارسي قرار دارد. آنان چند جامه و يك اسب به همراه دارند.

ارمني ها

گروه سه نفره ارمني ها همراه يك راهنماي پارسي، يك اسب و جامي نفيس هستند.

بابلي ها

آنان شش نفر هستند با يك راهنماي مادي كه چند پياله، لباس چين دار و يك گاوميش كوهان دار همراه دارند. نفر اول آنان شايد براي احترام دست راست خود را بلند كرده است.

آشوريان بين النهرين

هفت نفر آشوري با راهنمايي فردي ارسي، تعدادي پياله، پوست، لباس و دو قوچ براي هديه آورده اند.

سكاييان كلاه نوك تيز

گروه شش نفره آنان كه همگي خنجر به كمر بسته اند با يك افسر مادي هستند. آنان يك اسب، تعدادي دستبند و جامه همراه دارند.

گنداريان

سه نفر از گروه شش نفره آنان پنج نيزه و يك سپر در دست دارند و يك گاو كوهان دار نيز به همراه مي برند.

سكاها

گروه پنج نفره سكاها مسلح اند و يك اسب، چند تبرزين و خنجر پيشكش مي برند.

لوديه ها

چهار نفر از شش نفر آنان كلاه بر سر دارند و شماري گلدان، كاسه، بازوبند و ارابه دو اسبه همراه دارند.

كاپادوكي ها

آنان پنج نفر هستند و يك اسب و مقداري جامه هديه آورده اند.

ايونيه ها

آنان هشت نفر با لباسي يك شكل هستند، شماري كاسه، جام، پارچه و كلاه پيشكش آورده اند.

پارتوي ها

چهار نفر پارتوي همراه با راهنماي مادي خود تعدادي كاسه و پياله و يك شتر دوكوهانه به همراه دارند.

هندي ها

گروه پنج نفره هندي ها يك سرپرست دارد كه لباس او با چهار نفر ديگر متفاوت است. راهنمايي گروه را فردي پارسي بر عهده دارد. يك نفر از آنان ترازويي حمل مي كند كه اشياء گرانبهايي در آن است، يك قاطر و دو تبر نيز از هداياي آنان به شمار مي آيد.

سكاهاي اروپايي

محل حجاري اين گروه و چند گروه بعدي در جايي از پلكان است كه مجبور شده اند شخص راهنما را بالاتر و نفر آخر گروه را پايين تر از افراد ديگر تصوير كنند. آنان چهار نفر هستند و نيزه، سپر، و يك اسب به همراه دارند.

عرب ها

اين گروه سه نفره است. راهنماي آنان يك فرد پارسي است.  مقداري پارچه يا لباس و يك شتر حمل مي كنند.

زرنگي ها

اينان چهار نفر هستند. راهنماي ايشان يك فرد مادي است، نيزه، سپر و يك گاو همراه دارند.

ليبي ها

سه نماينده ليبي ها، نيزه، آهو و ارابه اي دو اسبه حمل مي كنند. راهنماي آنان يك فرد پارسي است.

حبشي ها

اعضاي اين گروه سه نفر هستند. ظاهراً موهاي آنان كوتاه و مجعد است كه نشان مي دهد آفريقايي هستند. آنان جعبه اي حاوي كالاهي گرانبها و احتمالاً يك عاج فيل و زرافه اي كوچك از گونه اي خاص به همراه دارند.

البته مي توان حدس زد كه به سبب كمبود سطح كافي براي نشان دادن مراسم سلام نوروز در يك محل نتوانسته اند تعداد واقعي نمايندگان را نشان دهند و چه بسا عده واقعي نمايندگان كشورها و مقدار هداياي آنان و نيز عده افسران و نظامياني كه در مراسم سان و رژه شركت مي كردند بسيار بيشتر از آن بوده كه حجاري شده است. افزون بر اين، مي توان آنان را نمايندگان برگزيده گروه هاي بزرگتر شركت كننده دانست كه مي توانستند به جايگاه مخصوص نزديك شوند. بين سطح مستطيل شكل همين پلكان و سطح مثلث شكل آن، سطحي مستطيلي وجود دارد كه كتبه اي از خشايارشا در آن است. اين كتبه نشان مي دهد كه حجاري هاي اين كارخ در زمان خشايارشا به اتمام رسيد. متن آن چنين است:

خداي بزرگ اهورامزدا (ارت) كه اين زمين آفريد، كه آسمان آفريد، كه مردمي آفريد، كه خوشبختي داد مردمان را كه خشايارشا (خشايارشا) را شاه كرد، يكي را شاه بسياري، يكي را فرمانرواي بسياري، من (هستم) خشايارشا، شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه كشورهايي كههمه گونه مردم دارد، شاه در اين كشور بزرگ و دورمرز، پسر داريون - شاه، (از تخمه) هخامنشي گويد خشايارشا شاه بزرگ آنچه مرا كرده آمد، اينجا و آنچه مرا كرده آمد در جاي هاي ديگر، همه را به تأييد اهورمزدا كرده ام. مرا اهورمزدا بپاياد! با ديگران ايزدان، و كشورم را، و هر آنچه را كه كرده ام.

كاخ داريوش

كاخ داريوش (معروف به تچر) در جبهه جنوب غربي آپادانا قرار دارد و به نظر مي رسد بناي آن همزمان يا اندكي پس از شروع ساختمان آپادانا آغاز شد.

اين كاخ از يك تالار مركزي مربع شكل با 12 ستون و ايواني در سمت جنوب تشكيل شده است. حياطي نيز در جلوي اين ايوان وجود دارد. در جبهه شمالي تالار مركزي دو اتاق بزرگ ستون دار وجود دارد كه در يك طرف هر كدام و در ميان آن ها اتاق هايي كوچك يا پستوهايي قرار دارند كه به نظر مي رسد براي انبار از آن ها اتاق هايي كوچك يا پستوهايي قرار دارند كه به نظر مي رسد براي انبار از آنها استفاده مي شد.م برخي از درگاه ها، قاب پنجره ها و طاقچه هاي سنگي اين كاخ بر جاي مانده است. بعضي از اين عناصر از يك قطعه سنگ يكپارچه ساخته شده اند. سنگ هاي مورد استفاده در اين كاخ از جنسي خاص و با سطحي بسيار صاف و صيقل شده و به گونه اي است كه تصوير اشياء و اشخاص در آن منعكس مي شود، به اين سبب در دوره معاصر آن را تالار آيينه نيز ناميده اند.

نگاره اي از داريوش در محل ورود به تالار اصلي كاخ وجود دارد كه او را در حال خارج شدن از كاخ نشان مي دهد. در اين نگاره، دو نفر در پشت سر دارويوش قرار دارند، يك نفر يك چتر آفتابي و ديگري يك مگس پران در يك دست و حوله اي در دست ديگر دارد. اين دو نفر كوچك تر از شاه نقش شده اند. در نزديك اين نگاره، كتيبه اي است كه متن آن چنين است: داريوش شاه، شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه كشورها، پسر ويشتاسپ هخامنشي اين كاخ را ساخته است.

از تالار اصلي دو درگاه به سمت دو اتاق بزرگ در طرف شمال تالار وجود دارد كه نگاره اي بر آنها تصوير شده است. در اين نگاره شاه در حال وارد شدن به تالار از اتاق نشان داده شده است. در اين نگاره نيز ملازماني در پشت سر شاه قرار دارند.

در درگاه هاي شرقي و غربي اتاق بزرگ واقع در گوشه شمال شرقي تالار مركزي نگاره اي وجود دارد كه خدمتكاري را با روغن دان و حوله نشان مي دهد. اين نگاره حاكي از جنبه سكونتگاهي اين كاخ است.

دردرگاهي در تالار اصلي نيز نقشي وجود دارد كه نبرد پهلواني را با حيواني افسانه اي (با بدن شير، دم عقرب، با شاخ و بال) نشان مي دهد كه ظاهراً پهلوان كه بسيار استوار ايستاده است، در حال غلبه بر حيوان است.

حجاري ها و كتيبه هاي اين كاخ نشان مي دهد كه از آن به عنوان محل و فضاي پذيرش برخي مراجعه كنندگان نيز استفاده مي شده است.

منبع :

http://www.cappuccinomag.com/matlab.php?id=56&no=43

بسمه تعالي

به دليل گستردگي مطالب از تشريح متن خودداري نموده و تنها اعم و خلاصه اي از موضوعات قابل  ومهم مكتوب مي گردد. (Boiler Room) موتورخانه حوزه علميه

موتورخانه مذكور  در ضلع شمالي ساختمان حوزه واقع گرديده كه شامل تعداد چهار عدد بوليو آبگرم ـ دستگاه انبساط بسته سه عدد ـ مبدل آب گرم جهت مصرف آب گرم بهداشتي دو دستگاه منبع آب نمك و سختي گير ـ دو دستگاه ـ تعداد چهار دستگاه چيلر تراكمي ـ پمپ فونداسيوني ـ پمپ مداري ـ برج خنك كن مي باشد . تعداد پنج پمپ سيركولاسيون ـ جهت سير كوله كردن آب هوا سازها ـ تعداد سه پمپ سير كولاسيون جهت سير كوله كردن آب فن كويل ها ـ تعداد سه پمپ جهت سير كوله  كردن آب گرم مبدل ـ تعداد چهار پمپ جهت سير كوله كردن  آب كندانسور به برج .

خلاصه اي از شرح و چگونگي كار دستگاهها :

سيستمي تراكمي (چيلر ):CHILLER

در ماشينهاي مبرد تراكمي ،مقداري كاردر Com Perssor به سيستمي  داده مي شود ،كمپرسور  سيال مبرد را متراكمي نموده وسيال كه به گاز تبديل شده در Cond an sor حرارت  دريافت كرده را به محيط پس  مي دهد و بعد از عبور از شير انبساط Expotione Valve  وارد Evaporator شده ودراثر ازدياد حجم ،حرارت محيط اطراف را كسب مي كند و در نتيجه هواي اطراف  او اپراتور خنك مي شود . چهار عدد چيلر ازنوع ـ متناوب پيستوني ـ رفت و آمدي Reciprocating موجود مي باشد ظرفيت  اين نوع چيلرها از يك تن الي 40تن مي باشد  ودر J مدل براي ظرفيتهاي مختلف ساخته مي شود . نوع بسته (Hermrtic) ـ نوع نيمه بسته (Semi Hermetic) ـ نوع باز (open Hermetic) كه چيلر هاي مذكور از نوع ( Hermetic) مي باشند يعني كمپرسور و موتور دريك پوسته  قرار داشته  و كاملاً غير قابل  نفوذ بوده است . چيلرهاي  مذكور  از شركت  ساروال واز مبرد  فريون 22 استفاده نموده وروغن آن از نوع For-G-S مي باشد . هر چيلر داراي 4 كمپرسور و2 كندانسور مي باشد  وهر كمپرسور داراي قدرت 40 تن  است و هر چيلر داراي قدرت 160 تن اسمي و 140 تن عملي مي باشد .

در جه فشار بالاي چيلر (HP) بايستي بين 260-200 باشد و درجه  فشار پايين )LP( بايستي بين 75-45 باشد  درجه فشار  روغن بايد حداقل 20 درجه بيشتر از درجه  فشار كمي باشد . سطح نماي روغن بايستي هميشه  تا نصف شيشه روغن  داشته باشد  سطح نماي گاز بايد صاف و بدون حالت كف زدگي باشد .

وسائل توليد حرارت – ديگ (Boiler)

از معمول ترين  مولد هاي گرمائي ،ديگ هاي حرارت مركزي مي باشند . درديگ ها انرژي حرارتي  از سوخت (كه توسط مشعل توليد حرارت  مي نمايد ) گرفته شده وبه آن داده مي شود . بسته به نوع مصرف ،آب مي تواند درديگ ها به آب داغ و يا بخار تبديل  شود لذا ديگ ها به دو نوع ديگ آبگرم و ديگ بخار تقسيم مي شوند .در ديگهاي آب گرم انرژي حرارتي توليد شده توسط مشعل ،آب داغ را توليد مي نمايد وسعي مي شود كه از توليد بخار جلوگيري به عمل آيد زيرا در اين ديگ ها كنترل  و سوپاپي جهت بخار ايجاد شده وجود ندارد و در صورت  توليد بخار به ديگ آسيب مي رسد . ديگ ها  آب گرم از نظر جنس و ساخت به دو نوع : چدني و فولادي تقسيم مي شوند  ديگهاي موجود با ظرفيت 150000k col با سوخت گاز شهري مشغول به كار مي باشد  ودر اينجا دماي مورد نظر روي 80set مي شود .

برج خنك كن (Coo Ling tower)

گرمايي كه در سيكل كار چيلر توليد شده در كندانسور چيلر به آب داده مي شود آبي كه به اينصورت گرم شده به برج خنك كن منتقل مي گردد تا گرماي خود را درآنجا به محيط اطراف  بدهد. نحوه عمل در برج بدين صورت است كه آب از بالا  به پايين پاشيده  مي شود ودر حين عبور از قسمت هاي داخلي برج ،با وزش هوا ، قسمتي از گرماي آب به محيط داده مي شود  و مقداري از حرارت  باقيمانده نيز ضمن تبخير ذرات آب(كه با گرفتن گرما همراه است ) خنثي مي شود ، پس از اين مراحل آب در تشتك زيربرج جمع شده و جهت برقراري  مجدد سيستم  به چيلر  مي رود . وزش هوا در داخل برج معمولاً به وسيله  هوا ده يا بادرسان صورت مي گيرد .  بادرسان ها از نوع پروانه اي  و يا  سانتريفوژ هستند كه در برج موتورخانه از نوع سانتريفوژ استفاده شده است .

مشعل (Burner)

توليد گرما  در ديگ ها به وسيله  مشعل صورت  مي پذيرد . مشعل  ها معمولاً با سوخت هاي مايع (oil Burner) كار مي كنند. در مناطقي كه دسترسي به گاز آسان باشد  از مشعل هاي گازي (Gas Burner) استفاده  ميشود.

مشعل مورد نظر در موتورخانه  از نوع گازي مي باشد. در مشعل هاي گازي  عمل احتراق به وسيله گاز صورت مي پذيرد . به علت  خطرات  بيشتري كه گاز نسبت به گازوئيل  دارد  كنترل آن از حساسيت زيادي برخودار است . معمولاً داراي يك ترموكوپل براي كنترل شعله مي باشد ودر صورتيكه  شعله از ميان برود فرمان قطع جريان گاز را مي دهد .

خطوط و وسايل انتقال انرژي :

انتقال گرما  و سرما  توسط  دو عامل آب يا بخار ( لوله كشي )

و هوا (كانال كشي ) صورت مي گيرد . وسيله ايجاد فشار در لوله كشي پمپ ودر كانال كشي ،بادرسان مي باشد . آب به وسيله  ديگ گرما و يا به واسطه  چيلر سرما گرفته و توسط خطوط لوله كشي به قسمت هاي مورد نياز  منتقل  مي شود . ايجاد فشار به وسيله Pump صورت مي گيرد  معمولاً در ظرفيت هاي كم (تا حدود 100FTJ5,GPM) از پمپ خطي (In line3 pump) كه در فضاي آزاد روي مسير خط لوله نصب مي شود استفاده شده ودر ظرفيت هاي بزرگتر پمپ زميني (Base Mounted pump) به كار مي رود . پمپ زميني روي فونداسيون نصب شده و قبل از اتصال  به سيستم  لوله كشي  معمولاً لرزه گير به كار مي برند  تا ارزش پمپ كه باعث  ايجاد فتيگ يا خستگي و شكستن لوله ها مي شود به شبكه لوله كشي منتقل  نگردد.  در مواقعي كه احتياج  به فشار زياد  باشد  از پمپ هاي چند مرحله اي (Multi stage pump) استفاده مي شود . عموماً پمپ هاي موتور خانه  طبق برنامه زمانبدي  شده به نوبت  در مدار قرار گرفته و Enry aiz مي شدند . اين گونه پمپها در مكش داراي گيج فشار (مانومتر ) ـ شيرفلكه ـ صافي (Strainer) ولرزه گير  ميباشند ودررانش نيز داراي لرزه گير  شير يكطرفه  ـ شير فلكه و مانومتر مي باشد Cheak valae يا شير يكطرفه براي جلوگيري از ضربه قوچ يا پديده و تر هم  يا چكش آبي مي باشد ـ مانومتر فشار را مشخص  مي كند ـ شير كشويي براي قطع يا وصل آب وشير فلكه سوزني براي تنظيمي و بي آب استفاده مي شود ـ  صافي  يا استريز براي جلوگيري از ناخالصي آب به داخل پمپ نصب مي شود.

وسائل تبادل و توزيع گرما و سرما :

آب ،بخار و يا هوا . بعد از عبور از شبكه هاي انتقال به وسائل توزيع گرما و سرما رسيده  مطبوع محيط را فراهم مي آوردند وسائل توزيع سرما و گرما  در اينجا فن كويل و هوا ساز  مي باشد.  از فن كويل  براي گرمايش در زمستان و هم براي سرمايش در تابستان مورد  استفاده قرار مي گيرد. آب سردوگرمي كه در دستگاههاي مولد انرژي (ديگ ـ چلير ) توليد مي شود  توسط پمپ و شبكه لوله كشي به فن كويل رسيده  و پس از عبور از كويل هاي پره دار به وسيله  وزش اجباري هوا  روي  كويل ها ، سرما و گرما  را به محيط مي دهد .

فن كويل  را معمولاًزير پنجره  قرار داده و پشت  آن دريچه هواي تازه نصب  مي نمايندـ عيب سيستم فن كويل  نسبت به تهويه  مطبوع (دستگاه  هواساز ) اين است  كه در فن  كويل نمي توان روي رطوبت  هوا كنترل  داشت . اين دستگاه  در ساختمانهايي مورد استفاده  قرار گيرد  كه درجه  حرارت  هر يك  از اتاق ها را مستقلاً بخواهند  كنترل نمايند. كنترل درجه حرارت در سيستم فن كويل به دو صورت انجام مي گيرد ،يكي نصب شيربرقي روي لوله رفت و برگشت كه به علت  هزينه زياد معمولاً اجرا نمي گردد و ديگري نصب ترموستات اتاقي در داخل است كه به  بادرسان فن كويل  دستور قطع ووصل مي دهد  ولي آب سرد وگرم كماكان در داخل آن جريان دارد .

سختي گير :

سختي آب به مجموعه املاح منيزيم و كلسيم موجود در آب گفته مي شود به عبارت ديگر املاح فلزات چون آهن ـكلسيم ـ منيزيم ـ آلومينيم در آب ايجاد سختي مي كنند. در آبهاي  صنعتي بالابودن سختي سبب رسوب سخت روي جدار لوله ها و ديگ هاي بخار مي گردد كه علاوه بر افزايش افت فشار در طول لوله باعث كاهش  ضريب انتقال حرارت نيز مي گويد . تقريباً نيمي از حجم  سختي گيروزين مي باشد  ودر موقع  لزوم آب سخت داراي املاح وارده شده و ازسمت  ديگر به صورت  آب نرم  از آن خارج  مي شود  و در اثر كاركرد زياد  بعد از مدتي وزين هاي  سختي گير  اشباع شده  و ديگر  عمل  نرم  كردن انجام  نمي گيرد  كه گويند وزين اشباع شده يعني  بعد از مدتي وزين ها  يونهاي  سديم  خود را كه تمامي تعويض نموده اند ،ديگر  وزين  قادر به جذب كلسيم نمي باشد  جهت احياء و استفاده  مجدد آن  روي وزين هاي اشباع شده  آب نمك  با غلظت  مناسب وارد مي نمايند تعويض يوني صورت  مي گيرد  و يونهاي  سديم  نمك جايشان رابا يونهاي كلسيم ومنيزيم وزين اشباع  شده عوض مي نمايند بدين صورت رزين دوباره احياء مي گردد.

هوا ساز( Air Hand ling unit)

دستگاه  هواساز عمل  تهويه مطبوع  زمستاني و تابستاني را انجام  مي دهد . هواي تازه با هوائي كه توسط كانال هاي برگشتي  جمع آوري شده  ودر محفظخ احثلاط( (Mixing  30x مخلوط شده و پس از عبور  از كويل  حرارتي  و يا برودتي و رطوبت  زن (Hamidifier) به وسيله بادرسان به كانال رفت داده شده  و از آنجا  هواي مشروط (Conditioned air) كه داراي شرايط مورد نياز  مي باشد  به اتاق هاي مختلف  توزيع  مي شود  سرعت هوا روي كويل سرد معمولاً 500fpm اختيار مي شود .

هوا سازهاي مربوط  به موتورخانه  عمل  رطوبت زني توسط روش (Steamjet) صورت  مي گيرد كه اين  روش بخار مستقيماً وارد محيط ميشود ، در صورتي كه عمل رطوبت زني توسط لوله آب و افشانك هاي متعدد صورت پذيرد روش بهتري است . زيرا از روش بخار معمولاً در صنايع استفاده مي شود .

منبع انبساط بسته :

2 دستگاه از منبع انبساط بسته مربوط به آب گرم  كه در اثر  افزايش دما ـ انبساط حجمي پيدا مي كند و اين انبساط موجب تركيدگي در لوله ها و بويلرها مي شود كه به اين منظور از منبع انبساط استفاده مي كنند ـ يك دستگاه  منبع انبساط بسته سرمايي موجود مي باشد  كه كمبود آب سيستم را جبران  مي كند .

كنترل كننده ها (Controles)

 كنترل ها براي تنظيم سيستم هاي تاسيساتي از نظر درجه حرارت ـ فشار ـ وموارد ديگر به كار مي روند .  بعضي از آنها براي نشان دادن  شرايط و بعضي براي كنترل سيستم نصب مي شوند . ترموستات مستفرق (Thermostat) ـ ترموستات جداري ( ترمومتر  ـ مانومتر (Mano meter) ـترمو متر ـ مانومتر ـ ترموستات كانالي ـ شير دو راهه ياسه راهه برقي ...

(so lenoid 2 or 3 way valve) ـ شير دو راهه  يا سه راهه موتوري (motorized 2or 3 way valve ) شير اطمينان (Safcty valve)  شير هواگير اتو ماتيك (Air vent)ـ فلو سوئيچ (Flow switch) ـ كنترل كننده رطوبت (Hamidi stat) كنترل كننده هاي موتور كمپرسور از قبيل  فيوزها در مدار قدرت ـ مدار (pump done) و مدار (pump out) كه  در كمپرسور  هاي چيلر موتورخانه از نوع (pump out) استفاده مي شود . طراحان  دستگاه تبريد مدار (pump out) را پيشنهاد  مي كنند دراين سيستم ها گرم كن روغن ،در داخل كارتر قرار دارد مادامي كه سيستمي خاموش است  هيتر انرژايز مي شود  ودر موقع كار كمپرسور  هيتر از مدار خارج مي شود  همچنين مي توان مدار  انترلاك را طراحي نمود كه ابتدا  پمپ چيلد ـ پمپ برج ـ فن برج راه اندازي  مي شود و سپس موتور كمپرسور  در مدار قرار مي گيرد  همچنين  مي توان از كنترل  كننده هاي  ظرفيت نيز نام بردو به طور كلي مي توان گفت وسايل كنترل چيلر عبارتند از :

1-     كنترل كننده هاي ايمني Safety control

2-     كنترل كننده هاي ظرفيتCopasity control

3-     مدارها pump down- pump out- interlock

4-     وكنترل كننده هاي سيستم تبريد عبارتند از :

Thermostat- High pressure control (HP)-Low pressure control (LP)-OIL PRESSURE SWITCH (OS)- Anti Freez – flow switch- Crank case Heater- safety valve .

High pressure control ) ) (HP)_ اين كنترل كننده كه تحت تاثير تغييرات  فشار خط رانش مي باشد  به عنوان يك كنترل كننده شرايط imerj ency عمل مي كند. مواردي كه كنترل كننده (HP) عمل مي كند.

1-     در تاسيسات  بزرگ در صورتي  كه آب برج  بيش از حد تحت تاثير گرد و غبار غليظ شود  هدايت حرارتي آن كم شده ودر نتيجه فشار در كندانسور بالا مي رود كه باعث عمل كردن (HP)  مي شود  براي اين منظور  از لوله هاي bleed line استفاده مي شود.

2-     فن برج از كار بيفتد.

3-     پمپ برج  از كار بيفتد .

4-     اگر در كندانسور هوا باشد (قانون دالتون )

5-     اگر كندانسور هوايي كثيف باشد.

6-     در روزهايي از سال كه هوا مرطوب شود (پائيز )هارپرشوعمل مي كند.

7-     چپ گرد بودن  فن برج .

8-     گرماي بيش از حد در كندانسور هوائي .

9-     اگر لوله هاي كندانسور بيش از حد رسوب بگيرد از مواردي تحت عنوان (descaller) ب عنوان رسوب زادئي استفاده مي شود .              (dow pressure cont rol )

اين كنترل  كننده در شرايطي عمل مي كند كه فشار اواپراتور پايين باشد .

سيستم جذبي

اين سيستم داراي يك ژنراتور حرارتي ( Heat Generator) ـ كندانسور                 Condenser) ) و اواپراتور مي باشد . گرماي محيط را گرفته (به عبارتي ديگر سرما  توليد مي كند ) پس جذب  مايع  جاذب شده و از آنجا  دوباره  به ژنارتور باز مي گردد.  عملا مي توان گفت  كه جاذب و ژنراتور در مدار به ترتيب عمل مكش و رانش يك كمپرسور را انجام مي دهند . معمولاً در چيلرهاي ابزروبشن سيال مبرد آب و سيال جاذب ايتيوم برومايد                (Lithium bromide) است .

مزاياي استفاده  از سيستمهاي ابزروبشن نسبت به سيستم تراكمي :

در پروژه هايي كه به منظور  گرمايش ، ديگ  بخار وجود دارد مي توان  از چيلر ابزروبشن استفاده نمود  البته  هزينه  اوليه آن نسبت به چيلرهاي تراكمي بيشتر  مي باشد  ولي با توجه  به مخارج راه اندازي  و تعمير  و نگهداري  كم خرج  و مخصوصاً مصرف برق خيلي كم آن  كه به مراتب  از چيلرهاي تراكمي  پايين تر  مي باشد  و همچنين  مصرف سو خت  ارزان (گاز  يا گازوئيل ) و سادگي و عدم پيچيدگي سيستم در ظرفيت  هاي زياد  مقرون به صرفه  مي باشد . همچنين قطعات  مكانيكي سيستم  تبريد تراكمي را ندارد ـ طول عمر بيشتري دارد .

زاويه نصب مشعل 35  -    قطر  مخروطي هواي ثانويه 75-14 _  مبدل ها با ظرفيت gallon 375 فشار تست  150 و فشار كار psi 90 

مواظبت و انتقال سيستمي برومايد :

اين محلول  غير رسمي  غير قابل  اشتعال ، غير قابل  انفجار و داراي خواص شيميائي ثابت  مي باشد  اين  محلول  مي تواند  براحتي  در شبكه هاي سر باز  انتقال  يابد .  ولي بعد از هر چند سال استفاده ممكن است  در خاصيت آن تغييراتي  به وجود آيد . اگر محلول  ليتيم  برومايد بر روي ابزار يا هر قسمتي بريزد  اين قسمتها بايستي  شستشو  و سپس خشك گردند اين محلول  در مجاورت  هوا ايجاد  خوردگي مي نمايند .  روكش نازكي از روغن  برروي ابزار بعد از شستشو  لازم و مناسب  مي باشد . تماس محلول ليتيم  برومايد  مي تواند برروي  پوست ـ چشم و پوسته  مخاط و نزج تاثير  بگذارد كه شستشو  با آب و صابون مناسب خواهد بود .

سيستم Fire يا آتش نشاني

سيستم آتش نشاني از پيشرفت  به خصوصي  برخودار است . داراي Zone 18 عمل كرد و Zone24 آلارم (خبر دهنده ) مي باشد .  در مكانهايي كه از حساسيت كمتري برخودار است از سيستم خبر دهنده استفاده  شده مانند  سالن ها ـ در مكانهايي كه از حساسيت بيشتري برخودار  است مثل       وانبار كتاب  از سيستم عمل كرد  استفاده شده است . به اين صورت  كه سيستم  حساس يه (نور) و (دود) مي باشد  در صورتي كه شعله اي به وجود  آيد  حساسي (sensone) حساس به نور  يا دود  عمل كرده و دربها بسته  شده

(closs door) و سپس از اتاق  كنترل فرمان  گرفته  و سيستم  گاز هالون  عمل كرده  و پودر به صورت گاز با فشار 360psi و دماي 20  وارد  محيط مورد نظر شده و محل را اطفاء حريق مي كند. همچنين در مكانهاي ديگر از جمله سالن هاي راه دو از سيستم Fir و لوله كشي آب استفاده شده كه در مواقع ضروري به وسيله آب محل مورد نظر خاموش مي شود.

ايستگاه تقليل فشار ، فشار 150psi را به 15psi تبديل مي كند .

اتاق كنترل :

با استفاده  از تابلو هاي برق  و كنترل ،در اتاق كنترل موتورخانه  كليه فرمانهاي مربوط به دستگاهها در اينجا اجرا  مي شود .  تعداد 2 عدد ديگ بخار  با ظرفيتهاي 10000و14000 موجود مي باشد كه با حداكثر فشار كار مجاز 150psi ودرجه  حرارت 188 مي باشد .

(con dans unite) كندانس يونيت

دراين سيستم  برعكس برج خنك كن كه آب  نقش سيال  واسطه را ايفاءمي كند ، گاز داغ خارج  شده از كمپرسور  مستقيماً وارد كندانسور هوائي  شده و گرماي خود را  به محيط مي دهد . گاز داغ معمولاً  ازداخل كويل هاي مارپيچي كه روي آنها پره FIN تعبيه شده عبور  مي نمايد و عمل  انتقال حرارت  توسط وزش اجباري بادرسان پروانه اي صورت  مي گيرد  اين دستگاه ها در روي پشت بام نصب مي شوند  تابراي ايجاد هواي بدون رطوبت  استفاده شود .

حال پس از اين  تشريح درباره دستگاهها هر چند اندك  خلاصه اي  از كارهاي  انجام شده  در مدت  كاراموزي  در سازمان  عمران و توسعه  حريم حضرت رضا (ع) را يادآور  مي شوم .

ابتدا بخشي از مطالب مورد توجه مربوط است  به چگونگي و عمل كرد و نحوه برخورد و همكاري سرپرستان و مهندسين  بخش تاسيسات با تكنيسينها و كارگردان كه مورد  تقدير و توصيف مي باشد .

ارزيابي  محيط كار و جمع بندي  مطالب :

1-     آشنائي  با وسايل  و ابزار الات و دستگاههاي تاسيسات  موجود در حوزه

2-     ارائه پيشنهادات  لازم  براساس وظايف محوله  به سرپرست  محترم  كار اموزي .

3-     شستشوي سختي گير ـ تعويض تسمه هاي  فن برج ـ شستشوي كندانس چيلر

4-     بررسي  و مطالعه  كاتالوگهاي دستگاههاي تاسيساتي در چند مرحله .

5-     آشنائي  با وسايل  وابزارآلات  و دستگاهها و تاسيسات  موجود در كتابخانه  جديد آيتان قدس رضوي .

6-     آشنائي با چگونگي  و عمل كرد  اطفاء حريق در كتابخانه جدبد آستان قدس رضوي .

7-     چگونگي و كاركرد  ونصب وآشنائي با دستگاه كندانس يونيت .

8-     ترسيم  ايزومتريك لوله كشي سيستم بخار در موتورخانه صحن جمهوري اسلامي .

9-     چگونگي و نصب  دستگاههاي ابزروشن  وديگهاي بخار

10-آشنايي با  متر لوله كشي و ترسيم ايزومتريك و پلان لوله كشي

11- ترسيم  دتايل وسايل  موتورخانه .

حال در پايان  اطلاعاتي  در مورد  سختي آب  در موارد صنعتي  متذكر و ياداور مي شوم .

مشخصات آب جهت مصرف صنعت :

مشخصات آب مورد استفاده  در صنعت بستگي  به نوع كار و نوع توليد آن  واحد صنعتي دارد و در هر صنعتي آب بايستي  ويژگي هاي مربوط به آن  صفت را داشته باشد .  مثلاً در تاسيسات  حرارتي  و تهويه مطبوع  مهمترين  دستگاههايي كه در اين  صنعت به كار گرفته مي شوندديگهاي  آب گرم  و ديگهاي بخار وكندانسورها مي باشند مشخصات آبي كه براي  اين واحدها به كار برده  مي شود بايستي بدين صورت  باشد كه ايجاد هر گونه رسوب كه ناشي از وجود  سختي آب است  بر جداره هاي مبدلهاي حرارتي و ديگها  اجتناب گردد.  سختي آب به مجموعه  املاح  كلسيم  ومنيزيم موجود در آب گفته  مي شود به عبارت  ديگر املاح  فلزاتي چون آهن ـ كلسيم ـ منيزيم ـ آلومينيوم و... درآب ايجاد سختي مي نمايند . سختي آب از نظر پايداري به 2 دسته تقسيم مي شوند:1- سختي موقت     2- سختي دائم .

سختي موقت  يا سختي  كربناتها كه شامل كربناتها و بي كربنا تهاي كلسيم  و منيزيم  مي باشد  و حد اشباع  آن 450 ميلي گرم  در ليتراست  واحد اندازه گيري سختي در كشورهاي  مختلف متفاوت است مهمترين و متداولترين  واحد آن  ميلي گرم  در ليتر كربنات كلسيم  مي باشد ويابر حسب يك قسمت در ميليون كه ان را  با (PPM)  نشان  مي دهند .

سختي دائم يا سختي غير كربناتها كه شامل سولفاتها ، نيتراتها ، كرولورها ، فسفاتها ، سليكاتها ، منيزيم ، كلسيم  مي باشد حد اشباع سختي پايدار 1800 ميلي گرم در ليتر  مي باشد .

ضايعات و مزرات سختي : در آبهاي سختي ، بالا بودن  سختي سبب رسوب سخت روي جداره لوله و ديگ هاي بخار مي گردد كه علاوه برافزايش افت فشار در طول باعث كاهش ضريب انتقال حرارت نيز مي گردد.

مشكلات سختي آب در مصارف بهداشتي : در مصارف بهداشتي شستشو با آب سخت موجب مي گردد كه صابون  كف نكند  ونتيجه  آن مصرف  صابون بيشتر و پاكيزگي كمتر است. شستشوي ظروف  چيني استيل  با آب سخت بعد از خشك شدن ظرف يك لايه رسوب سفيد روي ظروف قرار مي گيرد . آب سخت از نظر گوارش نامطلوب است و اثرات سوئي روي بدن مي گذارد .

طريقه نرم كردن آب (گرفتن سختي آب ):

روش آب آهك يا كربنات دو سود سختي موقت يا سختي كربنات را مي توان  به وسيله  آهك مرده Ca(OH)² و يا كربنات دوسود (CO₃NA₂) كه به آب اضافه  مي شود  برطرف نمود البته  مقدار  درصد آهك  و كربنات دو سود بستگي به مقدار سختي دارد .

روش تعويض يوني  يا زئوليت ها تركيباتي هستند از 2Sio² , AL₂O₃ , Na₂o  اين تركيبات  مي توانند يون  خود رابا يون هاي موجود درآب سخت ردوبدل نمايند يك نوع ديگر  از همين زئوليت ها ،وزين ها هستند .در تاسيات  حرارت مركزي  از رزين  جهت  حذف سختي آب استفاده  مي گردد وزين ها تركيباتي  آلي به صورت (R-Na) مي باشد  كه وقتي در  كنار آب سخت قرار مي گيرد مي تواند سختي آب را حذف نمايد.  اجياء رزين : بعد از مدتي رزين ها  يون هاي سديمي خودراكه تمامي تعويض نموده اند .ديگر رزين  قادر به جذب كلسيد  نمي باشد  گويند رزين اشباع شده جهت احياء و استفاده مجدد آن  روي رزين هاي اشباع شده آب نمك با  غلظت مناسب وارد مي نمايند تعويض يوني صورت مي گيرد  ويونهاي  سديم  نمك جايشان  رابا يونهاي كلسيم و منيزيم  رزين اشباع  شده عوض مي نمايند  بدين  صورت  رزين  دو مرتبه  احياء مي گردد.  شرايطي كه موجب  خوردگي لوله ها مي شود سختي آب و اكسيژن  موجود در هواست كه مي توان  باافزايش دما در حذف اكسيژن كمك نمود . به طور كلي چنانچه بخواهيد  افزايش سرويس دهي  و ايجاد حرارت و برودت در فصول مختلف سال در محيط مورد نظر را داشته باشيم احتياج به سختي گير داريم .